Yeni Türk y. 3, S. 6, 2011, s. 273-284 ABDÜLHAK TARHAN'IN Karaburgu* Özet: Türk en orijinal biri olan Abdülhak Hfunid Tarhan, kadar eserinin yirmi dört tanesini tiyatro türünde Bu yirmi dört tiyatro eseri, zamanlarda ve akademisyenler tasnif edilher tasnif kendisinden önceki tasnifleri ve bu tasniflerin gidermek da maalesef bir tasnife Bu ile daha önce tasnifler bu neticesinde de daha ve bir tasnif teklifinde bulunulmaya Anahtar Kelimler; Abdülhak Hfunid Tarhan, tiyatro, oyun, tasnif, Tanzimat edebiyah. ANEW PROPOSAL OF CLASSIFICATION FOR THE THEATRICAL WORKS OF ABDÜLHAK TARHAN Abstract: Being one of the most original figures of Turkish Literature, Abdülhak Hamid Tarhan produced twenty-feur theatrical works out of his about ferty works in total. Those twenty-four theatrical works have been classified at various times uy researchers and academicians. Even though each classification was made to develop and correct the fermer ones, unfortunately, an inclusive classification has not been achieved. In this paper, the deficiencies of the previous classifications will be analyzed. In this paper the hitherto made classifications are analyzed a proposal for a more inclusive classification is made as the result of this analysis. Keywords: Abdülhak Hamid Tarhan, theatre, stage play, classification, Tanzimat era literature. Türk en orijinal biri olan Abdülhak HAmid Tarhan, Türk Azam" olarak na kadar eserinin yirmi dördünü tiyatro türünde ver- * Dr., Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyab Bölümü. 273
OGUZHAN KARABURGU Abdülhak Hamid'in kaleminden tiyatro eserleri, var olan edebi türlerin zorlar ve bu sebepten eserlerini dede, tasnif etmek de Bu zamana kadar pek çok ve akademisyen Abdülhak Hamid'in tiyatro eserlerini tasnif etmeye Her bir tasnif kendisinden önce yatasniflerin eksiklerini gidermek da tasnifin doyeni eksikleri de beraberinde Bütün tasnif hüsranla söyleyen William Lowell Randall da bu döngüye dikkati çekmektedir (Randall, 1999: 121). Hikmet Necmi Dilmen, Ahmet Bezirci ve Enginün, zamanlarda Abdülhak Hamid' in tiyatro eserlerini tasnif denemesi yapan isimlerdir. Bu makalede isimleri amlan tasnifleri ve yeni bir tasnif teklifinde "1- yerli ilgili olanlar: Sabr u Sebat, 2- Tarihi piyesler: a) Tarihi olaylara olanlar: Musa, b) Tarihi anlatanlar: Turhan 3- Tarihi bir ada piyesler: Sardanapal, Nazife, Abdullahü's- Sagl~ Tezer 4- Uzak ülkelerde ve belirsiz bir tarihi dekor içinde geçenler: Duhter-i Hindu, Finten, Nesteren, Zeyneb, Hakan 5- nitelikte olanlar: Liberte 6- Günlük olaylarla ilgisi bulunanlar: Harp 7- Konusunu Türk tarihinden alanlar: Kanuni'nin Vicdan biçimdedir. Kimisi manzum, kimisi kimisi de Manzum kimisi aruzla, kimisi durakhece ölçüsü ile, birisi de hece ve aruzla Bu yönden tiyat- 1. Manzum a) Aruzla Nazife yahut Hamiyet, Tezer, Sardanapal, Abdullahü's-Saglr, Turhan, Hakan b) hece ölçüsüyle ya da ölçüsüz, fakat olanlar: Nesteren, Liberte, (Kitap halinde 274
TÜRK EDEBIYATI c) Aruz ve hece olanlar: Kanuni'nin Vicdan 2. Düz halinde olanlar: a) sona dek düz olanlar: Sabr u Sebat, b) birkaç manzume bulunanlar: Duhter-i Hindu, yahut Endülüs Fethi c) ve düz olanlar: Zeyneb, Fitnen, Musa-yahut-Zatülcemal, Harp" 1970: 30-31). Hikmet tasnifi iki Birincisi tematik, de vezin ve biçim tasniftir. Dizdatasnifinde on dokuz esere yer Bu on dokuz eser henüz olan K.anuni'nin Vicdan da Fakat Dostlar, Tayflar Geçidi, Ruhlar ve ArzUer e yer tasnifinde tarihi piyesler daha biçimde ele ve tasnif edilmeye verilen tasnifte 2, 3, 4 ve 7. maddeler bütün olarak "Tarihi Piyesler" eserlerdir. tasnifinde Duhter-i Hindu, Finten, Nesteren, Zeynep ve Hakan isimli eserlere "uzak ülkelerde ve belirsiz bir tarihi dekor içinde geçenler" yer verir. Bu geçen "uzak ülkelerde" ifadesi olabilir. Zira Abdülhak Hamid'in hemen hemen bütün tiyatro eserleri "uzak ülkelerde" geçmektedir. Bu durumda Abdülhak Hamid'in bütün tiyatro eserlerini gerekecektir. Abdülhak Harnid'in Kanuni'nin Vicdan eseri kitap olarak tefrika okuyucusu ile bir eserdir. Eser bilgiler, birkaç küçük parça ile Bütün bu sebeplerle bir fikir sahibi edinilmeyen bir eser olarak Kanuni'nin Vicdan tasniflerde yer bir tutum söylenebilir. vezinlerine ve manzum-mensur göre tasnif, Abdülhak Harnid'in tiyatro eserlerini mede bir yol olabilir. Her ne kadar Abdülhak.Hamid, konusunda özellikle vezin konusundaki ömrünün sonuna kadar olsa da, tiyatro eserlerini yazarken eserinin manzum ya da mensur ayn manalar yükle- 275
OGUZHAN KARABURGU Hamid'e göre anlatmak istedikleri için vezin ve biçim sadece birer Abdülhak Hamid, eserlerini rast geldiyse öyle bizzat ifade eder ki bu Abdülhak Hamid'in kural tade uygun bir Abdülhak Hamid'in tiyatro eserlerini vezinlerine ve biçimlerine göre tasnif etmek, ancak ilk akla gelen basit ve bir tasnif olarak "a) nevinden olan eserler: Bir Sefilenin Hasbihali, Garam, Nazife, Dostlar, Harp b) Mensur tiyatrolar: Sabra Sebat, Duhter-i Hindu, Tank (Duhter-i Hindu ve birer, manzume Fakat bunlar eserin dahil Onun için bu eserleri mensur tiyatrolardan c) Manzum ve mensur tiyatrolar: Zeynep, Fitnen d) Hece vezni ile manzum tiyatrolar: Nesteren, Liberte, (Cünun- Hamid'in henüz en son piyesidir. Bundaki vezin hece veznidir. Fakat Nesteren ve Liberte'deki hece vezni Baladan Bir Ses'teki vezindir.) e) vezni ile manzum tiyatrolar: Tezer, Abdullahü's-Saglr, Sardanapal, Turhan, Tayflar Geçidi, Ruhlar, ile zeyilleri olan bu son üç eser, daha ziyade Fakat zeyilleri ayn tutmamak için bir araya koyduk.)" (Dilmen, 1932: 49-50). tasnifinin ikinci bölümü ile hemen hemen olan Dilmen'in tasnifinde de Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri vezinlerine ve biçimlerine göre ele Dilmen'in "monolog, diyalog ve Bir Sefilenin Hasbihali ve Garam, Hamid'in türlerin zorlayan iki eseridir. Bu iki eseri tiyatrodan çok olarak daha bir olur. Harp, Dostlar, Tayflar Geçidi, Ruhlar ve diyalog olarak dirilebilir. Ama Abdülhak Hamid, bu eserlerinde tiyatro türüne has perde, gibi bölümlemelere ve eserlerin kadrosu listesine yer verir. Bunlara göre bu eserleri tiyatro eseri olarak ele almak ve daha uygun Dilmen'in bu grupta yer alan eserlerin da dikkati çekicidir. 1925 Vakit gazetesinde tefrika edilir. Dilmen, tasnifinde "Hamid'in henüz en 276
TÜRK son piyesi" ifadeleri ile yer verir. Fakat taraftan da iddia bir eseri tasnifine dahil eder. AHMET KABAKLI'NIN "1. Kendi ait piyesler (Sabr u Sebat, Finten) 2. Tezli eserler (Duhter-i Hinda, Liberte) 3. Endülüs-Arap tarihi ile ilgili haileler Musa, Tezer, Nazife, Abdullahü 's-sagir) 4. Müteferrik tarilupiyesler Sardanapal, Nesteren, Zeynep) 5. Türk-Turan tarihinden piyesler Turhan, Hakan) 6. Diyaloglar yahut fantezi piyesler (Tayflar Geçidi, Ruhlar, Harp, Dostlar) 7. piyesler Vicdan 1947: 11). Ahmet tasnifi derli toplu görülse de, bu tasnifte de taraflar Teknik ve muhteva gösteren Sabr u Sebat ve Finten ile kategoride gerekir. Aynca Abdülhak Hamid'in tiyatro eserlerini tezli-tezsiz olarak da Zira bütün eserler bir bir tezin ifadesidir. Abdülhak Hamid de bu çerçevede pek çok eserini alegorik okunmaya uygun Çünkü o, mesajlan olan bir yazar- Bu sebeple sadece Duhter-i Hinda ve Liberte'yi tezli eser kabul etmek bu yetersiz görünmektedir. siyaseti nülerek Duhter-i Hinda tezli eser olarak kabul ediliyorsa Finten'i, hatta da bu dirmek gerekir. Fakat Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar ve Cüçerçevesinde bir grup olarak ele daha uygun görünmektedir. Buna benzer bir durum "Diyaloglar yahut fantezi piyesler" isimleri Tayflar Geçidi, Ruhlar ve isimli eserlerde de ortaya Tayflar Geçidi, Ruhlar ve diyalog olarak olsa da bu eserler ve Turhan' dan ayn bir kategoride Çünkü bu üç eser, ve Turhan'm ve kadrosu bu eserlerde süreklilik göstermektedir. konusunda Dilmen gibi Ahmet da daha önce tefrika olan Kanuni'nin Vicdan ile birlikte tefrika ve eserler 277
OGUZHAN KARABURGU AsIM "A. Konusunu yerli alan ve Hamid'in ilgili olan eserler: Sabr u Sebat (1875), (1875-1913) B. Konusunu ülkelerden alan eserler: Duhter-i Hindu (1876), Finten (1916), (1925/1926) C. Konusunu alan eserler: a. Endülüs-Arap tarihiyle ilgili olanlar: (1879), Musa (1917), Nazife (1876), Tezer (1880), (1917) b. ve tarihiyle ilgili olanlar: (1873), Sardanapal (1917), Nesteren (1878), (1880), Zeyneb (1908) c. Türk-Turan tarihiyle ilgili olanlar: (1913), Turhan (1916), Hakan (1935), Vicdan D. Diyalog biçimindeki eserler: a. ve olanlar: Tayflar Geçidi (1917), Ruhlar (1922), Arziler (1925) b. Öbür diyaloglar: Harp (1917), Dostlar (1924)" (Bezirci, 1991: 78). Bezirci'nin tasnif, kendisinden önce tasniflere nispetle daha isabetli görünmektedir. Bezirci, Ahmet Katasnifini daha derleyip gibi görünse de bu tasnifin de Bunlardan biri A maddesinde yer alan "Hfunid'in ilgili olan eserler" ile alaka- Abdülhak Hamid, bütün eserlerinde problemlerini alegorik olarak ele bu noktadan bütün eserleri zaman ile ilgilidir. Harp, Liberte' den daha çok Abdülhak Hfunid'in ilgilidir. Zira Harp, Çanakkale tesiri ile Liberte ise alegorik bir eserdir. Abdülhak Hfunid, Liberte' de dönemin en ilgi çekici biri olan Midhat sürgün edilmesini sembolik isimlerin gizleyerek ele Hamid, Liberte'nin alegorik arka "Eserlerimi isimli seri da dile Alegorik mahiyette Liberte'nin Midhat sürgüne gönderilmesi ele ancak bilgiler ile oluruz. Bezirci de gibi Tayflar Geçidi, Ruhlar ve diyalog olarak ele bu eserleri ve Turhan' dan ayn bir kategoride de- Bezirci'nin tasnifinde öne bir husus ise tematik tasnif ile biçime tasnifin birbirinden aytasnif içinde verilmesidir. 278
TORK 'Yeni Türk Abdülhak Hamid'le en fazla ilgilenen, onun eserlerini bütünüyle gibi önemli bir üstesinden gelen Enginün, zaman zaman eserleri konusunda da Bu meler içinde teklif tasnif denemeleri de Bu tasnif denemelerinin zaman içerisinde mesi, Eng:inün'ün boyunca elde veriler sunda daha önce tespitleri gözden ve Enginün Abdülhak Hamid'in tiyatro eserlerinin tasnifini ilk olarak 1986 Abdülhak Hamid Tarhan (Enginün, 1986: 61) isimli eserinde Daha sonra Abdülhak Hamid Tarhan' tiyatro eserlerinin metinlerini yeni harfleri ile Serinin ilk olan Abdülhak Hamid Tarhan Ti- I, Sabr u Sebat, Liberte, Harp'in (Enginün, 1998: 8-9) de tasniflere yer verir. En son Tanzimat isimli ortak kitapta yer alan "Abdülhak Hamid Tarhan" (Enginün, 2006: 480-481) isimli hacimli makalesinde daha önce tasnifleri ve eserler üzerinde ciddi bir en tasnif Enginün'e ait görünmektedir. Buraya Enginün'ün yapson tasnif "1. Konusu Orta Asya' da (Afganistan, Hindistan) geçen oyunlar: (1873), Nesteren (1878), Zeynep tefrikadan sonra, 1908), Hakan (1935) 2. Konusunu günlerin alan oyunlar: a. Konusunu günlük hayattan alan oyunlar: Bunlarda mekan genellikle dur. Sabr u Sebat (1875), (1875), Liberte (Türk Yurdu'nda tefrika 1913), Harp (1917) b. Konusunu Hindistan ve den yoruma eserleri: Duhter-i Hindu (1876), Finten (Servet-i Fünun' da.ki tefrika 1889, Hak gazetesinde tefrika 1912; 1916), (Vakit gazetesinde tefrika 1925), Dostlar (1924). Liberte ve Harp niteliklidir. Sabr u Sebat ve bölümleri ülkelerinde geçmektedir. Liberte ise isimler alegorik bir eserdir. 3. Konusunu tarihten alan oyunlar: a. Eski tarih: (1880), Sardanapal ve Terakki gazetesinde tefrika, 1908). 279
OCUZHAN KARABURGU b. Endülüs: Nazife (1876), Tezer (1880), (1880), Musa (Vakit'te tefrika 1880; 1916), (1917). c. Konusunu tarihinden alan oyunlar: (Tanin (1913)' de tefrikadan sonra 1913), Turhan (1916), Tayflar Geçidi (1917), Ruhlar (1922), Arziler (1925)" (Engini.in, 2006: 480-481). Üç temel maddeden Enginün'ün tasnifi bu zamana kadar Abdülhak Hamid ile ilgili hemen hemen bütün yer alan ve kabul bir tasnif Bezirci'nin tasnifinde "konusunu günlük hayattan alan oyunlar" albnda dikkat çekilen hususlar Enginün'ün tasnifi için de geçerlidir. Enginün, konusunu tarihinden alan oyunlar Tayflar Geçidi, Ruhlar ve Arzfler isimli eserlere yer Bu eserlerde ve Turhan' daki kadrosu devam etse de tarihi ele Tayflar Geçidi, Ruhlar ve de tarihinin söylemek olmaz. Bu yeni tasnif teklifinde konu ve Ahmet Hamdi dan bir ödünçleme ile "daire" olarak ifade edil- Abdülhak Hamid'in eserlerini yazarken temel dühareket ve bir grup eserlerde sürdürerek konu de söylenebilir. Bu anlamda "daire", bir fark edilebilecek ifade etmek üzere Mesela Endülüs dairesi içerisinde eserler, zamanlarda olsa da bu eserlerin Endülüs tarihinden devlet yönetiminde adalet ve liyakat gibi temel de bu gruptaki eserlerin "daire" olarak tasnif edilmesini getirir. verilen tasnif bu 1. eserler dairesi: Sabr u Sebat, 2. Konusunu tarihten alan eserler dairesi: a. Endülüs dairesi: Nazife, yahut Endülüs Fethi, Tezer yahut Melik Abdurrahmanü's Salis, Musa yahut Zatü'l-Cemal, Abdullab. Antik dairesi: Sardanapal c. dairesi: Nesteren, Zeynep, Hakan d. ilhan dairesi: Turhan, Tayflar Geçidi, Ruhlar, 280
TÜRK EDEBiYAT! 3. Siyasi içerikli eserler dairesi: a. dairesi: Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar, Cüb. Güncel siyasi daire: Liberte, Harp eserler dairesi: Abdülhak Hamid'in ilk eserlerinden ikisini içerisine alan bu daire, Sabr u Sebat ve dan Abdülhak Hamid, bu iki eserini gelenekten beslenerek yazar. Abdülhak Hamid, ilk eserlerinin devrinde çokça ele istenmeyen evlilikler, kölelik, inançlar, rna, gibi konulardan seçer. Bu iki eserin derin masal ve halk hikayelerinin motif bulunur. Sabr u Sebat ve da geleneksel tiyatromuzun taklidi, vere ve gibi da yer verilir. Aynca bu iki eserde asli atasözü ve deyimler de Konusunu tarihten alan eserler dairesi: Bu daire içerisine Endülüs tarihi, Antik tarihi, bilinmeyen devirlere ait bir geçve tarihini konu edinen eserler Endülüs dairesindeki eserlerin Ziya Viardot'tan Endülüs Tarihi'nin büyük etkisi Bu gruptaki eserlerin bir daire olarak ve Endülüs dairesi olarak isimlendirilmesindeki en büyük etken, hiç eserlerin Endülüs tarihinden Bu gruptaki eserler zaman dilimlerinde Abdülhak Hamid, Endülüs tarihinden eser Bu eserlerin tarihi gerçeklerle tarihi hayali olaylan anlabr. ise Abdülhak Hamid, tarihlerde bu gruptaki eserlerini ekseninde vücuda Bu eserlerde tematik de dikkati çekmektedir. Antik Makedonya Büyük ile Asur esinlenilerek ve Sardanapal, kendi içerisinde bir grup Bu grubu Antik dairesi olarak isimlendirmek Zira her iki eser de Antik da iki kesitleri ele dairesindeki eserier, tarihin bilinmeyen bir grup Bu gruptaki eserlerin tarihin bilinmeyen bir zaman diliminde 281
OGUZHAN KARABURGU geçer. Bu eserlerin masallara özgü olayda kendi içlerinde bir grup imkan dairesindeki eserler bizzat yazan "Kambur" ile bir grup olarak Enginün, Abdülhak Hamid'in bu hareketle bu gruptaki eserleri Kambur ismi ile gibi, tasnifinde de bu ismi Bu gruptaki eserin kadrosu eserden esere süreklilik gösterir. Konuve bu eserleri bir grup olarak dirmek için yeterli bir sebeptir. da 1988: 584) bu grupta yer alan eseri dairesi olarak içerikli eserler dairesi: Bu daire iki alt Abdülhak Hamid, bu dairedeki eserlerinde olaylara özellikle hatta taraf Bunlar büyükelçilik görevinin sergileme gayreti içerisinde göstermektedir. dairesinde yer alan Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar ve ortak sömüren, Hintlilerin de sömürülen olarak Dostlar hariç) ele Abdülhak Hamid, büyükelçi olarak uzun Londra' da bulunve sahip Bu bilgi ve birikim neticesinde kendileri milletleri küçümsemeleri ve dünya siyasetine yön verme çabalan, bu gruptaki eserlerde ele Duhter-i Hindu, Finten, Dostlar ve Cüortak olarak politik ve hayata üzerine Güncel dairedeki eserlerden Liberte, Midhat sürülmesi alegorik olarak anlatan bir eserdir. Liberte ile Ostarihinin son döneminde Midhat sürgüne gönderilmesi alegorik ve göndermelerle yüklü bir kilde ele Harp, Çanakkale sonraki siyadurumu, parçalanmak istenen bir devletin üzerinde planlar yapan aktörlerin konu edinir.3 Bilim ve analitik zeka özellikle bilginin ve bütünü parçalar ve Edebiyat tarihlerinde bu durumla daha çok ve bu kimi zaman bir zorunluluk halini Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri zamanlarda lerce tasnif edilmeye Enginün'ün de dikkati çekti- 282
YENi TÜRK EDEBIYATI üzere Abdülhak Hamid üzerindeki incelemeler de ve (Enginün, 1998: 9). tasnifler Abdülhak Hamid'in tiyatro eserleri kadar teklif olan tasnifler olarak iki temel eksende Birincisi, tiyatro eserlerinin biçimini esas alan tasniftir. Bu tasnifte eserler manzum-mensur ve manzum olanlar da vezinlere göre ele tasnif ise tematiktir. Özellikle tematik tasnifte kimi zaman ufak tefek re denemelerin birbirini takip görülmektedir. Zaman zaman eserlerin bütününe hakim ya da üzerlerinde yeterince sebebiyle birinde verilen hükmün, de devam fark edilmektedir. Tasniflerde en dikkati çekici husus ise eserlerin geneli kapsayacak tespit Bu makale ile teklif edilen yeni tasnifte, eserler tematik bütünü kapsayacak yeniden ele ve tema ekseninde vücuda getirilen eserler, Ahmet Hamdi Dairesi" ilham "daire" olarak tasnif Bu teklifte Abdülhak Hamid' in tiyatro eserleri göre ve "Gelene- Eserler Dairesi"; "Konusunu Tarihten Alan Eserler Dairesi", Eserler Dairesi" olmak üzere üç ana elde Özellikle bir oyun kadrosunu içine alan "Konusunu Tarihten Alan Eserler Dairesi" ve Eserler Dairesi" kendi içinde ilgi yola yeniden alt Safi'nin Mahpus isimli eseri Abdülhak Hfunid'in tiyatro eserleri üzerinde bir alegorik okuma denemesidir. Bu konuda bilgi için bk. Safi, Mahpus Kutup 2006. 2 "Mithat haberini zaman biz, heyet-i kitabetçe, fevkalhad mutber olarak isvermek üzere sefir huzuruna 'bekleyiniz, daha neler olacak?' diye bizi oyalamak ve ertesi günü de kendisi Tuna valisi Biz de yine müttefikan istifa fikrinde sebat edemedikse de ben bir türlü hiddetimi yenemedim. gadr yahut sadr etmek için bu kaleme almaya maksud bazen kalemle olunur." (Tarhan, 1928: 5). 3 Abdülhak Hfunid tiyatro eserleri ile ilgili inceleme ve bilgi için bk. han Karaburgu, "Abdülhak Hfunid Tiyatro Eserleri Üzerinde Bir ve celeme", Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli, 2010. 283
OGUZHAN KARABURGU KAYNAKÇA Bezirci, (1991), Abdülhak Hamid, Kitaplar, Dilmen, Necmi, (1932), Abdülhak Hamid ve Eserleri, Kanaat Kütüphanesi, Hikmet, (1970), Hamid Eserleri, tanbul. Enginün, (1986), Abdülhak Hllmid Tarhan, KTB Ankara............., (1998), Abdülhak Hllmid Tarhan Tiyatro/an I, Sabr u Sebat, Liberte, Harp,............, (2006), "Abdülhak Hilmid Tarhan", Tanzimat Ankara. Ahmet, (1947), "Abdülhak Mezuniyet Tezi), bul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü, Karaburgu, (2010), "Abdülhak Tiyatro Eserleri Üzerinde Bir brma ve Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. Randall, W. Lowell, (1999), Bizi 'Biz' Yapan Hikayeler, Kendimizi Yaratmak Üzerine Bir Deneme, (çev. Süer Kaya), Silfi, (2006), Mahpus Kutup A. Hamdi, (1988), 19'uncu bul.. Türk Tarihi, 7. bs., Kitabevi, Tarhan, A. (1928), "Eserlerimi Resimli Ay, S. 55-7, Eylül, s. 5. 284