JOHAN HUIZINGA (1872-1945) Johan Huizinga Hollanda nın en büyük tarihçilerinden biridir. Groningen ve Leipzig Üniversitelerindeki güçlü bir öğrenimin ardından Doğu üzerine yazdığı bir uzmanlık teziyle bilim doktoru olur. Haarlem de tarih, Amsterdam da da Hint Edebiyatı dersleri verir. 1905-1915 arasında Groningen de, ardından 1942 ye değin Leiden Üniversitesi nde Tarih profesörü olarak görev yapar. Ayrıca 1929-1945 yılları arasında Den Haag Bilimler Akademisi Edebiyat Bölümü nün yöneticiliğini üstlenir. 1942 de Nazilerce rehin alınır ve ölümüne değin gözaltında tutulur. Önceleri Hint edebiyatı ve Hindistan daki kültürler üzerine çalışmalar yapar. Ama asıl ününü, 14.-15. yüzyıllarda Fransa ve Felemenk teki yaşam biçimlerini ve düşünce yapısını ele alan Herfsttij der middeleeuwen [Ortaçağın Günbatımı, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Kitabevi, 1997] adlı eseriyle kazanır. Canlı ve akıcı üslubuyla yapıt, tarih açısından olduğu kadar edebi açıdan da önem taşımaktadır. 1919 yılında Hollanda da yayımlanan bu temel kitap, ardından Fransızcaya ve birçok yabancı dile çevrilir. Tarihçi Huizinga nın, Amerika Birleşik Devletleri üzerine iki kitabını (1918 ve 1926), Erasmus biyografisini (1924) ve çeşitli inceleme eserlerini de önemli çalışmaları arasında sayabiliriz. Tarihle ilgili eserleri kılı kırk yaran kesinlikteki belgeleme çalışmasıyla ve orijinal bakış açısından kaynaklanan üslupçu özelliğiyle ayırt edilir. Fakat Huizinga nın, aynı zamanda, birinci sınıf bir denemeci olduğu 1938 de yazdığı Homo Ludens okunduğunda fark edilecektir. In de schaduwen van Morgen (1935) adlı eseriyle de bütün dünyada adından söz ettirir. Bu sonuncu eserde, zamanımızın özelliği olan endişe verici fenomenleri, sosyalist olmasa da demokratik bir bakış açısıyla ustaca analiz etmekte ve yargılamaktadır. Huizinga, tüm yapıtlarında tarihsel olgular arasındaki toplumsal ve tinsel ilişkileri gerçekçi bir tutumla açıklamaya çalışmıştır. Kültürü, toplumun özdeksel, tinsel ve ahlaki alanların niteliği, doğal durumdan daha yüksek bir varlık durumuna geçişte ortaya çıkan olgu olarak tanımlamıştır. Güç kavramına karşı tarihsel deneyimden kaynaklanan bir güvensizlik duyan Huizinga, dengeli ve uyumlu bir hümanizmanın savunucusu olmuştur. Ölüm bilinci kavramı üzerinde de duran Huizinga, bunu bireyciliğe bağlamıştır. Ona göre ölüm bilinci toplumsal örgütsüzlük dönemlerinde belirir. Çünkü böyle zamanlarda bireysel seçim, toplumsal değerlere kendiliğinden gösterilen uyumun önüne geçer. Huizinga bu tür dönemlere örnek olarak şehir devletlerinin çözülmesinden sonraki klasik toplumu, feodalizmin çöküşünden sonraki erken Rönesans dönemini ve 20. yüzyılı verir. Huizinga, Leiden Üniversitesi ndeki rektörlüğü sırasında Yahudi karşıtı propagandadan sorumlu gördüğü Alman bir okutmanı bu üniversiteden uzaklaştırarak soğukkanlı bir cesaret örneği sergilemiştir. Hitler in iktidara gelişinden sonra gerçekleşen bu olay ve Hollandalı bilginin genel tavırları, 1942 yılında, Nazilerin elinde üç ay rehin kalmasına mal olur ve ölümüne kadar taşrada sürgün hayatı yaşar.
Ayrıntı: 123 İnceleme Dizisi: 214 Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme Johan Huizinga Fransızcadan Çeviren Mehmet Ali Kılıçbay Yayıma Hazırlayan Işık Ergüden Düzelti Ayten Koçal Çeviride Kullanılan Metinler Homo Ludens Essai sur la Fonction Sociale du Jeu Fransızca ya Çeviren: Cécile Seresia Gallimard/1951 Homo Ludens A Study of the play element in culture Beacon Press/1955 Huizinga Estate & Kooys and Von Gelderen Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Resmi Bruegel, Çocuk Oyunları ndan ayrıntı Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) 612 31 85 576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım 1995 Altıncı Basım 2017 Baskı Adedi 2000 ISBN 978-975-539-099-4 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Faks: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari
Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Üzerine Bir Deneme Johan Huizinga
İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martín İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross ZİHİN VE DOĞA ARASINDA Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith ÖZGÜRLÜK Zygmunt Bauman ZAMANI YAŞAMAK Jean Chesneaux CAN ÇEKİŞEN İMPARATORLUK Francis Shor SÜREKLİ DEVRİM TEORİSİ Eşitsiz ve Bileşik Gelişim Siyaseti Michael Löwy ŞİDDETSİZ DİRENİŞ Felsefi Bir Giriş Todd May AYDINLAR SOSYALİZMİ Jan Waclaw Makhayski İLETİŞİM BİLİMLERİNİN UNUTULMUŞ KÖKENLERİ Der. Jacques Perriault MODA-LOJİ Yuniya Kawamura MARKSİZM İN ANLAMI Paul D Amato CİNSELLİĞİN ÖNEMİ Arzuya Yeniden Kavuşmak Dr. Ghislaine Paris ÇALIŞMA DÜŞÜNCESİ John W. Budd YORUM VE AŞIRI YORUM Umberto Eco HAYATIN GİZLİ HAZLARI Theodore Zeldin HAYATIN KIRILGANLIĞI William E. Connolly DEVLET VE HUKUK Friedrich Engels, Karl Marx İYIMSER OLMAYAN UMUT Terry Eagleton TEKNIK, SERMAYE, MEDYA Peter Trawny PROTESTO Toplumsal Hareketlere Kültürel Bir Giriş James M. Jasper SOSYALİZMDE EĞİTİM KÜBA Celil Denktaş HERMENÖTIĞIN KÖKENI Kendilik Hakkında Dartmouth Konferansları, 1980 Michel Foucault YAŞAM SANATI Zygmunt Bauman LENIN Farklı Bir Yol Lars T. Lih HERMENÖTIK VE SOSYAL BILIMLER Anlama ya Dair Yaklaşımlar Zygmunt Bauman
İçindekiler Sunuş... 7 Önsöz... 13 1. Kültür Olgusu Olarak Oyunun Doğası ve Anlamı... 17 2. Oyun Kavramının Dilde Kavranılışı ve İfade Edilişi... 52 3. Kültür Yaratıcı İşlev Olarak Oyun ve Müsabaka... 74 4. Oyun ve Hukuk... 112 5. Oyun ve Savaş... 127 6. Oyun ve Bilgelik... 148 7. Oyun ve Şiir... 165 8. Mythopoiesis in Unsurları... 186 (Hayal Gücünün İşlevi)... 186 9. Felsefenin Oyunsal Biçimleri... 199 10. Sanatın Oyunsal Biçimleri... 213
11. Oyun Açısından... 232 Uygarlıklar ve Dönemler... 232 12. Çağdaş Kültürde Oyunsal Unsur... 258 Dizin... 281
Sunuş İ nsan, çoğu doktrin ve düşünür açısından bir canlı türünü belirlemeyi aşan bir anlam manzumesiyle yüklüdür. Bu yüklemlerin, meşrebe göre değişmek üzere çok sayıda olması, insan kavramını en karmaşık, çözümlemeye en az yatkın anlamsal kürelerden biri haline getirmektedir; öylesine ki, kavram çoğu zaman ve çoğu kimsenin gözünde simgesel bir içerik kazanmakta, hatta ülküsel bir çerçevenin parçası haline gelmektedir. Ancak kavramın veya simgenin bu içerik zenginliği, bizatihi nesnesinin de karmaşık olmasını gerektirmemektedir. Hemen her kavramın başına geldiği gibi, burada da var olan ile olması istenilen, umulan, beklenen, uğruna kan ve gözyaşı dökülen aynı ifade bütünü içinde bir araya getirilmiştir. Bu yüzden insan çoğu kimse açısından, bir ondan beklenenler 7
Homo Ludens programı olarak ortaya çıkmaktadır. İnsan dan beklenenlerin başında ise, ciddiyet gelmektedir. Çünkü, gene hemen her doktrin insan a şu veya bu misyonu yüklemektedir ve misyon kavramının tamamlayıcısı ise, hemen her seferinde ciddiyet olmaktadır. Ciddiyetin zıddı da, genel olarak oyun kavramının içinde görülmektedir. Oysa Huizinga, iyi kumaştan bütün düşünürler gibi, bu yerleşik kabullerle hesaplaşmaya şaşırtarak başladığı eserinde, oyunun insanın temel özelliklerinden biri olduğunu ortaya koyarken, aynı oyunun kültür yaratıcı işlevini gözler önüne sermekte ve asıl önemlisi, oyun-ciddiyet zıtlığını gayet ikna edici bir şekilde reddetmektedir; çünkü oyun da son derece ciddi olabilir. Yüzyılımızın en büyük tarihçi ve düşünürlerinden biri olarak kabul edilen Johan Huizinga, bu eski tarihli ama eskimeyen kitabında karşımıza bir oyuncu insan tablosu çıkarmakta ve bu örnek tipin hukuktan, savaştan; şiir ve felsefeye varana kadar, kültürel hayatın halen her yerinde görülen varlık ve kimliğini ortaya koymaktadır. Bir sunuş yazısında kitabın içeriğini gündeme getirmenin anlamı ve yararı yoktur, fakat bu çalışmanın derinlemesine çözümlemelerinin, toplumsal bilim araştırmalarına yaptığı yöntemsel katkıları vurgulamanın kesin zorunluluğu bulunmaktadır. Huizinga, oyun-kültür karşılıklı ilişkisini dilsel kanıtlardan itibaren sürdürüp, sonunda çağdaş uygarlığa ulaşırken, hemen hemen bütün toplumsal bilim verilerini kullanmaktadır. Huizinga nın çalışmasının en önemli özelliğini bu nokta oluşturmaktadır. Bu kitabın ilk yayınlanma yılı olan 1938 de, her toplumsal bilim kendi küçük vatanını, çekildiği surların arkasından korumaktaydı. Oysa, üstat büyük bir uzgörüşlülük ve bilimsel sezgiyle (buna bilgelik de demek mümkündür), toplumsal bilimlerin ancak bütünsellikleri içinde ve tek bir bilim olarak ele alındıklarında yöntemsel bir tutarlılığa sahip olabileceklerini görmüştür. Bugün, henüz emekleme aşamasında olsa bile, toplumsal 8
Johan Huizinga bilimler birleşme ve bütünleşmeye doğru bir çaba, mesafe ve alan kazanmaktadırlar. Bu kitap ilk kez 1938 de yayınlanmıştır. İlk önce, Aralık 1939 da Almanca bir çevirisi çıkmıştır; yazar bu çeviriye katkı ve önerilerini getirmiş, 1944 yılında İsviçre de başka bir Almanca çeviri yayınlanmıştır. Eserini İngilizceye çeviren bizzat yazardır. Ancak, 1950 de başka bir çevirmen tarafından kitap İngilizceye bir kez daha aktarılmıştır. Bizim Türkçe çeviriye esas aldığımız metin ise, Felemenkçeden Fransızcaya aktarılan 1951 tarihli olanıdır. Fakat, 1939 ve 1944 Almanca çeviriler kendi aralarında tutarlı değillerdir. Yazarın kendi yaptığı İngilizce çeviri ile 1950 tarihli olan diğeri arasında da tutarsızlıklar ve farklar vardır. Öte yandan, bizim esas aldığımız Fransızca metin ile 1950 tarihli İngilizce metin arasında önemli üslup ve anlam farklılıkları bulunmaktadır. Traduttori trattori; bundan hiç kuşku yok. Bu nedenle, ben çeviri sırasında İngilizce metni de karşılaştırma unsuru olarak kullandım. Huizinga kitabını, Batı entelektüel geleneği içinde, çok sayıda yabancı kelime ve kavram kullanarak kaleme almış ve bunların çoğunu metin içinde veya dipnotla açıklama ihtiyacını duymamıştır. Ben bunların bazılarını (*) ile belirtilen dipnotlarla açıklamaya çalıştım, akışın bozulmayacağına inandığım yerlerde ise, bu açıklamaları parantezlerle metin içinde yaptım. Ancak gene de, çevirmenin öğretmen olmadığına ve yazarın bizzat açıklamadıklarını açıklamak hakkının bulunmadığına inanıyorum. Fakat ne var ki, giderek kıtlaşan ve tembelleşen Türk okuru yayıncıyı, yayıncı da çevirmeni bu yönde zorluyor. Bunun geçici olduğunu umuyor ve çeviri kitapların minik birer sözlük ve ansiklopedi olmaktan çıkacakları günü özlemle bekliyorum. Huizinga nın kitabı okuru daha ilk sahifesinden itibaren kıskacına alacağı için, ben aradan çekiliyorum. Mehmet Ali Kılıçbay Mart 1993 9
Uxori Carissimae
Önsöz Aydınlanma çağının saf iyimserliği içinde hayal edildiği kadar akıllı olmadığımız sonunda ortaya çıkınca Homo sapiens* adının türümüze eskiden sanıldığı kadar uygun olmadığı açıkça belli oldu ve bu ilk tanıma bir de Homo faber in** eklenmesinin uygun olacağına inanıldı. Oysa bu ikinci terim bizi tanımlamaya o kadar da uygun değildi; çünkü faber birçok hayvanı niteleyebilir. Ve imal etme konusunda doğru olan, oyun oynama konusunda da doğrudur: Birçok hayvan oyun oynar. Buna karşılık Homo ludens, yani oyun oynayan insan terimi bana, imal etmek kadar esaslı bir işlevi ifade ediyormuş ve buna * (Lat.) Akıllı insan. (ç.n.) ** (Lat.) İmalat yapan insan. (ç.n.) 13
Homo Ludens bağlı olarak da Homo faber teriminin yanında yer almayı hak ediyormuş gibi gelmektedir. Eylemlerimizin içeriği derinlemesine bir çözümlemeye tabi tutulacak olursa, insanların bütün yapıp etmelerinin yalnızca oyundan ibaret olduğu sonucuna da varılabilir. Bu metafizik sonuçla yetinen bir kimse bu kitabı okumasa iyi eder. Uyanık kuşkuculuğun köhne tutumu, oyunu dünyada meydana gelen her şeyin temel faktörü olarak açığa çıkartma işine kalkışan bir incelemeden vazgeçmek için yeterli bir neden olamaz. İnsan uygarlığının, oyun olarak, oyunun içinde ortaya çıktığı ve geliştiği şeklindeki kanaatim çok eskilerden başlayarak, yavaş yavaş güçlendi. Daha 1903 te bile yazılarımda bu bakış açısının izlerini bulmak mümkündür. 1933 te Leiden Üniversitesi rektörü olarak verdiğim açılış söylevinin teması bu olmuştur. Bu söylevin başlığı Over de grenzen van spel et ernst in de cultur 1 idi. Daha sonra bu söylevi biri Zürih ve Viyana da (1934), diğeri de Londra daki (1937) iki konferans vesilesiyle iki kez yeniden elden geçirdim ve Das spielelement der Kultur, The Play element of Culture adını verdim. Dinleyicilerim beni iki keresinde in der Kultur-in Culture diye düzelttiler ve ben de her seferinde tamlamayı sağlamak üzere of u korudum.* Çünkü benim için söz konusu olan, oyunun diğer kültürel olgular arasındaki yerini incelemek değil de, kültürün hangi ölçülerde oyunsal bir karakter gösterdiğini araştırmaktı. Eğer böyle ifade etmemde bir yanlışlık yoksa, oyun kavramını kültür kavramıyla bütünleştirmeye uğraşıyordum; tıpkı daha geliştirilmiş bu incelemede yaptığım gibi. Oyun biyolojik bir işlev olarak değil de, kültürel bir olgu olarak düşünülmüş ve kültürün morfolojisine uygulanan bilimsel düşünce araçlarıyla ele alınmıştır. 1. Oyun ve Ciddiyetin Kültür İçindeki Sınırları, Haarlem, Tjunk Willink, 1933. * Mantıksal olarak, kuşkusuz, Huizinga haklıdır; ama İngilizce edatlar mantık yönetimi altında olmadığından bu kitabın altbaşlığında kulağa daha hoş gelen in ekini kullandım (İngilizceye çevirenin notu). 14
Johan Huizinga Yararlı olmasına rağmen, oyunun psikolojik yorumundan mümkün olduğunca kaçındığım ve zaman zaman etnolojik olgular zikretmek zorunda kalmakla birlikte etnolojinin kavram ve açıklamalarını çok sınırlı bir şekilde kullandığım fark edilecektir. Örneğin okur sihirli terimine yalnızca bir kere rastlayacak, mana* ve diğer benzerlerine ise hiç rastlanmayacaktır. Eğer ispatlarımı tez biçimi altında ortaya koysaydım, bu tezlerden biri etnoloji ile ona akraba olan bilimlerin oyun kavramını fazlasıyla ihmal ettiklerini iddia etmek olurdu. Oyuna ilişkin mevcut terminoloji yetersiz kalmaktadır. Oyuna tekabül eden ve sadece oyuna ve oyunlara ait olan ı ifade eden bir sıfata hep ihtiyaç duydum. Fransızcada psikoloji eserlerinde kullanılan ludique kelimesini, Latincede bu biçim altında yer almıyor olsa da, benimsememe izin verilsin.** Bu eser yayımlanırken, içerdiği bütün emeğe rağmen, onun çok kimse tarafından bir doğaçlama veya yeteri kadar belgeye dayandırılmamış bir inceleme olarak kabul edileceğinden kaygı duyuyorum. Tam anlamıyla bilmediği çeşitli alanlarda macera aramak yerine bazı kültürel sorunlara eğilmek isteyen herkesi bekleyen kader budur. Bilgimdeki bütün boşlukları doldurarak işe başlamayı düşünemezdim; dolayısıyla her ayrıntıya bir atıfla kefil olmayı da kural haline getirmedim. Yürekten bağlı olduğum bir konuda ya şimdi yazmak ya da asla yazmamak seçeneği karşısında, ben birinci çözümü seçtim. Leiden, 15 Haziran 1938 * Mana, bazı animist dinlerde doğaüstü güç. (ç.n.) ** (Lat.) Ludique kelimesini, çeviride oyunsal ile karşıladım. (ç.n.) 15
Homo Ludens İkinci Baskıya Önsöz 1939 da, Amsterdam daki Pantheon Akademische Verlaganstalt ın gayretleriyle bu eserin Almancası yayımlandı. Çeviri faaliyetine katkıda bulunurken, metni birçok yerde tamamlama veya daha açık hale getirme fırsatım oldu ve aynı zamanda yanlışları düzeltebilmek için bazı dostane uyarılardan da yararlandım. Leiden, Eylül 1940 16