Durak (Söz Noktaları) Ünite 9 Çocuk Gelişimi Önlisans Programı DİKSİYON VE BEDEN DİLİ Öğr. Gör. Aynur ARSLAN 1
Ünite 9 DURAK (SÖZ NOKTALARI) Öğr. Gör. Aynur ARSLAN İçindekiler 9.1. DURAK YAPILACAK YERLER... 3 9.1.1. Kısa Süreli Duraklar... 3 9.1.2. Normal Duraklar... 4 9.2. DURAK VE NEFES... 4 9.3. YAZIM VE SÖYLEYİŞ AYRIMI... 5 9.4. ULAMA... 7 9.4.1. Türkçede Yer Alan Ulamanın Özellikleri... 7 9.5. KAYNAKLAR... 9 2
Durak (Söz Noktaları) Ünite 9 Konuşurken doğal olarak sözün bazı yerlerinde durulması, soluk alınması ve konuşmanın kısa aralarla devam etmesi gerekir. Konuşurken yaptığımız duraklarla biz soluklanırken dinleyicilerde söylediklerimizi yorumlarlar. Durmaksızın konuşma yapmak bizi yoracağı gibi dinleyicileri de yorar. Oysa konuşurken bilinçli yapılan duraklarla uzun cümleleri söylerken istemsiz duraklamamızı engelleyecek kadar bol havayı ciğerlerimize depolarız. Bu sayede soluk almaya ihtiyacımız olduğu duygusunu vermeden cümleyi rahatça tamamlayabiliriz. Duraklar dinleyicilere düşünme fırsatı vermek, söylediğimiz şeyi vurgulamak, söylemek üzere olduğumuz şeylere dinleyicileri hazırlamak ve dinleyicide coşkusal bir tepki uyandırmak amacı ile yapılır. Metin seslendirirken durak ve soluk için bazı noktalama işaretleri bulunmakla beraber, metni tümüyle bu işaretlere göre seslendirmek anlamı zayıflatabilir. Okurken doğal olmaya, konuşur gibi okumaya gayret ettiğimize göre, durakların nerelerde yapılacağını bilmek konuşan kişinin işini kolaylaştırır. Durak; konuşmanın veya okunan metnin mesajının çözülmesi, anlaşılır olabilmesi için konuşmacının kelimeler arasında verdiği kısa aralardır. Bu araların bilinçli ve yerinde olması bireyde güven duygusunun gelişmesini ve ele aldığı konuya hakim olduğunun bir göstergesidir. Duraklar çoğu zaman kısa olur, soluk alınmaz, sadece durulur. Bu tür duraklar metinlerde (/) işareti durağın göstergesidir. Örnek: Şimdi gidiyorum/, ama geri geleceğim. 9.1. DURAK YAPILACAK YERLER 9.1.1. Kısa Süreli Duraklar Kısa süreli duraklarda soluk alınmaz veya çok hafiften alınır. Kısa süreli duraklar; Hitaplardan sonra, Çok kısa cümlelerden sonra, Biçimce bağlı cümleciklerden sonra, Kısa ara sözlerin başında ve sonunda, Uzun cümlelerde, öznelerden sonra, Eş görevli söz öbeklerinin sıralanışından sonra, 3
Diksiyon Ve Beden Dili Ünlem ve ünlem görevli ögelerden sonra, Ki li ve başka yan cümleciklerden sonra, Cümle başı bağlaçlarından sonra, Sıralı cümlelerin cümleciklerinden sonra, Soluğunuzun yetişemeyeceğini anladığınız yerlerde, Uzun cümlelerin ortalarında yapılır. 9.1.2. Normal Duraklar Normal duraklarda soluk verildikten sonra söze başlamadan önce uygun bir şekilde soluk alınır daha sonra söze başlanır. Normal süreli duraklar; Cümle bittikten sonra, Üst üste iki nokta işaretinden sonra, Cümlede tırnak işaretinden önce ve sonra durak yapılarak anlam güçlendirilir Ona söylemiştim /, Okul başlayınca gideceğim /demiştim. Noktalı virgül işaretinden sonra, Çocuklar dondurma yedi /;biz annemle doya doya sohbet ettik. Anlamca bağlı cümlecikler arasında, Ve bağlacından sonra, Kırmızı balona sarıldı / ve onu elindeki ipini yavaşça bıraktı. Karşıt duygu ve düşünceleri yansıtan söz dizinleri arasında, Uzun arasözlerden önce ve sonra, Diyaloglar arasında, Sorular ve yanıtlar arasında, Uzun olan bağlı ve sıralı cümlecikler arasında yapılır. 9.2. DURAK VE NEFES Durup nefes aldığımız daha uzun duraklar da vardır. Gürültüsüz ve hızla aldığımız nefes, uzun bir cümleyi söylerken sesimizin tonunu ayarlayarak, cümleyi rahat tamamlamamızı sağlar. Soluk alınan duraklar metinde (//) işareti ile gösterilir. Soluk alınan duraklarla ilgili şunları söyleyebiliriz; Uzun cümlelerden sonra durulur ve nefes alınır. Çocukken, arkasına takılıp gittiğimiz at arabaları vardı //. Görür görmez birbirimize haber verir /, rengarenk süslenmiş tahta arabaları yakalamaya çalışırdık //. Mahallenin büyükleri bizi seyreder /, ama durdurmaya çalışmazlardı //. Çünkü / bir zamanlar çocuk olduklarını hatırlarlardı //. 4
Durak (Söz Noktaları) Ünite 9 Her paragraf arasında, bölüm başlarında ve sonlarında durak ve soluk mutlaka gereklidir. Kısa bir cümlenin peşinden uzun bir cümleye başlanacaksa, uzun cümleden önce nefes alınır. 9.3. YAZIM VE SÖYLEYİŞ AYRIMI İnsanlar arasında anlaşmayı sağlayan bir araç olarak tanımlanan dilin, yazı dili ve konuşma dili olmak üzere iki boyutu vardır. İnsanlar sesli- sözlü olarak anlaşmak istediklerinde konuşma dilini; duygu, düşünce, istek ve temennilerini yazılı olarak anlatmak istediklerinde yazı dilini kullanır. Türkçe sesçil bir dildir. Okunduğu gibi yazılan, yazıldığı gibi okunan bir dil olmasına rağmen bazı kural dışı sözcükler vardır. Dildeki değişikler, yazı dilinde hemen kendini göstermez. Konuşma dilindeki değişim, yazı dilindeki değişimlerden daha hızlıdır. Dilde akıcılık önemlidir. Bu yüzden dil kendini daima kolaya yönlendirir. Keskin, sivri köşelerini törpüler, dili yumuşatır, telaffuzu kolaylaştırır. Bu her dilin fonetik özelliğidir. Dildeki fonetik değişim birkaç şekilde olur. Bunlar: 1. Eylemlerde a ve e sesleri, konuşurken daralıp ı, i, u, ü seslerine dönüşür; ancak bu değişim yazıda gösterilmez. Yapacak Gelecek Olacak Dönecek Duracak gülecek yapıcak, gelicek, olucak, dönücek, durucak, gülücek 2. Gelecek zaman ekinin birinci tekil ve çoğul kişiyle çekiminde özel bir söyleyiş vardır. Geleceğim gelice:m ağlayacağız ağlıyıca:z Bekleyeceğim bekliyice:m anlayacağız anlıyıca:z Anlayacağım anlıyıca:m çalışacağız çalışıca:z 5
Diksiyon Ve Beden Dili 3. Sonra sözcüğündeki n sesi yarım sesle söylenir. Sonra so:ra 4. y ve h seslerindeki büzülme uzunluğuna dikkat edilir İyi Daha Böyle i:i da:a bö:le 5. k ve g sesleri ile biten özel adlar ve yabancı kökenli kimi sözcükler, çekim eki alsalar da ğ olamazlar (Yanlış) (Doğru) (Yanlış) (Doğru) RTÜĞ ü RTÜK ü hukuğu hukuku TÜBİTAĞ ı TÜBİTAK ı bloğu bloku Viyadükü viyadüğü müttefiği müttefiki 6. yumuşak g ile ilgili durumlar Ğ, O-A, O-U sesleri arasındaysa bu sesler kaynaşır. Boğaz Soğan Poğaça Doğan boaz soan poaça doan Ğ, A-I, A-A sesleri arasındaysa a bir değer uzun söylenir. : işareti uzatma işaretidir. Sağanak Sağa Ağa Dağa sa:nak sa:a a:a da:a 6
Durak (Söz Noktaları) Ünite 9 Ğ, E-E, E-İ sesleri arasındaysa y ye dönüşür. Değişim Eğitim Beğeni Meğer deyişim eyitim beyeni meyer Ğ hece sonundaysa, kendisinden önce gelen bir değer uzar. Ağlamak Doğmak Yağmur Dağlamak a:lamak do:mak ya:mur da:lamak 7. Türkçe sözcüklerdeki L sesi, birkaç istisna dışında kalın söylenir. İnce L yabancı kökenli sözcüklerde görülür. Kalın L Ala (karışık renk) Alınlık, almak Olmak, kalmak İnce L lapa lapa, alp, alem, ahlak sosyal, vilayet, telafi, hilal kelam, mesela, radikal, lokal 9.4. ULAMA Diksiyonun önemli konularından biri de ulama dır. Ulama, bir kelimenin sonundaki sessiz harfin ardından gelen kelimenin sesli harfle birleştirilerek seslendirilmesine verilen addır. Ulama, söz akışına yumuşaklık, pürüzsüzlük ve hoşluk verir. Uygun ulama ile yapılan konuş malarda veya seslendirmelerde ses sakin, düzenli ve uyumlu bir şiir gibi ilerler. 9.4.1. Türkçede Yer Alan Ulamanın Özellikleri Sessiz harfle biten bir kelimenin son harfi sesli harfle başlayan yanındaki kelimenin ilk harfiyle birleşir. Yazıda Ak--şam-- ol--du. E--lim--den-- al--dı. Konuşmada Ak--şa--mol--du. E--lim-de--nal--dı. 7
Diksiyon Ve Beden Dili Türkçede kelime sonundaki k ünsüzünü h ünsüzü ile başlayan bir kelimenin izlemesi durumunda h ünsüzü düşer. İki kelime birbirine bağlanır. Yazı dilinde Ye--mek ha--ne Has-ta ha- ne Konuşma dilinde Ye--me--ka--ne Has-ta-ne Kelimeler arasında durak olursa kurala uygun olsa da ulama yapılmaz. Yazı dilinde İstiyorum, onu göreceğim Koşuştururken, okulu unuttu Konuşma dilinde İstiyorum, onu göreceğim. Koşuştururken, okulu unuttu. Bazı durumlarda iki ayrı kelimenin tek heceli olan ilkinde bir ünlü düşer ve iki kelime birleşir. Yazı dilinde Konuşma dilinde Ne i--çin Ni-çin Ne a--sıl Na-sıl Ne ol--du Nol-du 8
Durak (Söz Noktaları) Ünite 9 9.5. KAYNAKLAR MEB (2011). Diksiyon 1. Büro Yönetimi. Okur, S. (2008). Diksiyon. Lamia Yayınları, İstanbul. Akbayır, S. (2005). Dil ve Diksiyon. Akçağ Yayınları, Ankara. 9
Diksiyon Ve Beden Dili 10