T.C. BİŞKEK BÜYÜKELÇİLİĞİ TİCARET MÜŞAVİRLİĞİ KIRGIZĠSTAN'IN GENEL EKONOMĠK DURUMU VE TÜRKĠYE ĠLE EKONOMĠK-TĠCARĠ ĠLĠġKĠLERĠ (2010) MAYIS 2010 BİŞKEK
ĠÇĠNDEKĠLER SAYFA NO BÖLÜM I 1. GĠRĠġ........................................................ 1 2. SOSYAL VE EKONOMĠK GÖSTERGELER...................... 2.1. Ülke Kimliği 2 2.2. Sosyal Göstergeler 3 2.3. Ekonomik Göstergeler 4 3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER.......................... 3.1.Ülkenin Kısa Tarihçesi 5 3.2. Siyasi ve Ġdari Durum 7 3.3.Coğrafi Bilgiler ve Nüfus 9 4. GENEL EKONOMĠK DURUMU................................ 4.1. Genel Durum 12 4.2. Tarım ve Hayvancılık 18 4.3. Sanayi 19 4.4. ĠnĢaat 19 4.5. UlaĢtırma ve Telekomünikasyon 21 4.6. Ticaret 22 4.7. Hizmetler (Bankacılık, Turizm, Sigortacılık, Diğer Hizmetler) 22 4.8. Enerji 24 4.9. Doğal Kaynaklar ve Madencilik 24 4.10. Para ve Sermaye Piyasaları 25 4.11. Son Yılda Ekonomiyi Etkileyen Ġç ve DıĢ Olaylar 26 5. EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠLĠġKĠLER........................... 5.1. Genel Durum 27 5.2. Ödemeler Dengesi 28 5.3. DıĢ Ticaret 30 5.4. DıĢ Ticaret Ġstatistikleri 38 BÖLÜM II 1. TÜRKĠYE ĠLE EKONOMĠK VE TĠCARĠ ĠLĠġKĠLER............. 1.1. Ekonomik ĠliĢkilerin Genel durumu 41 1.2. Ticari ĠliĢkilerin Genel Durumu 41 1.3. DıĢ ticaret Ġstatistikleri 44 1.4. Ticari ĠliĢkilerde Bilinmesi Gerekli Genel Konular 49 1.5. Yıl Ġçinde Açılan Fuarlar 57 1.6. Belli baģlı Ekonomik ve Ticari kuruluģlar 57 1.7. Diğer Bilgiler 57 2. SORUNLAR, GÖRÜġLER VE ÖNERĠLER...................... 2.1. Sorunlar 61 2.2. GörüĢ ve Öneriler 62 2.3. Türkiye den beklentiler 63 2.4. Kırgızistan dan beklentiler 64 EKLER : 66 KAYNAKÇA : 92 ii
METĠN ĠÇĠNDEKĠ TABLOLAR LĠSTESĠ SAYFA NO 1. Ekonomik Göstergeler 4 2. Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre Ġstihdam 11 3. 2009 Yılı Ġtibariyle GSMH'nın Sektörel Dağılımı 13 4. Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın Yapısı 14 5. Yıllar Ġtibariyle Fiyat Endeksleri 15 4. Yıllar Ġtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi 15 5. Yıllar Ġtibariyle Enflasyon Döviz Kuru KarĢılaĢtırılması 15 6.Parasal Göstergeler 16 7. Kırgız Cumhuriyeti nde BaĢlıca Tarım ve Hayvancılık Sektörü Üretimi 19 8. Yıllar Ġtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi 19 9. ĠnĢaatta Finansman Kaynaklarına göre yatırımların yapısı 20 10. ĠnĢaat Sektöründeki Yatırımların Yapısı 20 11. Ticaret Sektörünün Dağılımı 22 12. Hizmet Sektörü Üretiminin Dağılımı 23 13. Kırgız Cumhuriyeti Ödemeler Dengesi 28 14. Yıllara Göre DıĢ Ticaret Değerleri 38 15. Kırgız Cumhuriyeti nin Ġthalatında Ġlk 10 Ülke 39 16. Kırgız Cumhuriyeti nin Ġhracatında Ġlk 10 Ülke 39 17. BDT ve BDT DıĢı Ülkelerle Ticaret 39 18. BaĢlıca Maddelere Göre Ġthalat 40 19. BaĢlıca Maddelere Göre Ġhracat 40 20. Eximbank Kredileri 41 21. Türkiye-Kırgızistan Ticareti (TUIK) 45 22. Sektörler Ġtibariyle Kırgızistan a Ġhracat 45 23. Sektörler Ġtibariyle Kırgızistan dan Ġthalat 46 24. Türkiye-Kırgızistan Ticareti (KC verileri) 46 25. Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik Ġhracatı (DTM) 47 26. Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye ye Yönelik 2009 Yılı Ġhracatı (KC verileri) 47 27. Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den Ġthalatı (DTM) 48 28. Kırgız Cumhuriyeti nin Türkiye den 2009 Yılı Ġthalatı (KC verileri) 49 iii
BÖLÜM I 1. GĠRĠġ Kırgızistan ın Genel Ekonomik Durumu ve Türkiye ile Ekonomik-Ticari ĠliĢkileri Raporu, Kırgızistan piyasasında faaliyet göstermek ve yatırım yapmak, bu ülkeyle ticari iliģkileri geliģtirmek isteyen Türk iģ çevrelerine ülke hakkında genel hatlarıyla bilgi vererek, yatırım ve iģbirliği olanaklarına dikkat çekmek ve kılavuzluk etmek amacıyla yazılmıģtır. Belirtilmesi gereken önemli husus, uzmanlara göre ülkede kayıt dıģı ekonominin çok yüksek seviyede olduğu, dıģ ticaret rakamlarının da doğruyu tam yansıtmadığıdır. Kırgızistan a ihracat rakamlarımızda 2 kat farklılık bulunurken, Kırgızistan ile Çin arasındaki bu fark en az 10 kattır. Yinede iģbu raporda yer alan bilgilerin, değiģimlerin Kırgızistan ekonomisi hakkında bilgi sahibi olunmasına yardımcı olacağı düģünülmektedir. Rapor esas itibariyle, ülkeye iliģkin siyasi ve sosyo-ekonomik temel verileri, ülkenin ekonomik durumunu, ülkenin genel itibariyle ekonomik ve ticari iliģkileri, esas olarak da Türkiye ile olan ekonomik ve ticari iliģkileri üzerine yoğunlaģmaktadır. Bu bağlamda, söz konusu alanlarda verilen istatistiki verilerin yanı sıra, iģ çevrelerimizin Kırgızistan da gerçekleģtirecekleri bağlantılar için ihtiyaç duyabilecekleri bazı pratik bilgiler de rapor kapsamında yer almaktadır.
2. SOSYAL VE EKONOMĠK GÖSTERGELER 2.1. ÜLKE KĠMLĠĞĠ Devletin Adı : Kırgız Cumhuriyeti BaĢkenti : BiĢkek Yönetim Biçimi : Cumhuriyet Resmi Dili : Resmi Dil Kırgızca ve Rusça dır. Dini : Müslüman %85 Hristian %14, Diğer %1 Para Birimi : Kırgız Somu Üyesi olduğu uluslararası kuruluģlar : BM, AGĠT, Avrupa Atlantik OrtaklıkKonseyi (AAOK), ECO, ĠKÖ, Dünya Bankası, IMF, ILO, Avrupa Kalkınma ve Ġmar Bankası (EBRD), Uluslararası Sivil Havacılık TeĢkilatı (ICAO), UNIDO, WHO, UNESCO, Uluslararası Finans KuruluĢu (IFC), Ġslam Kalkınma Bankası, Uluslararası Enerji Ajansı, Asya Kalkınma Bankası, BM Asya Pasifik Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (ESCAP), Dünya Ticaret Örgütü, Bağlantısızlar Örgütü (gözlemci). Yıllık Ortalama Döviz Kuru (Bir dolar karģılığı): 42,89 Som Yüzölçümü : 198.500 km 2 Nüfus : 5.362.000 Kadın : 2.643.000 (%50.6) Erkek : 2,580.000 (%49.4) Yıllık nüfus artıģı (%) : 0,6% Nüfus Yoğunluğu (km 2 /kiģi) : 26,6 kiģi/ km 2 Mesai Saatleri ve Günleri :8:00-17:30 Pzts-Cuma Büyük Kentler Türkiye ile Saat Farkı Haftalık ÇalıĢma Saati (Ortalama) :40 Resmi Tatil Günleri Telefon Kodu : BiĢkek, OĢ, Celalabad. : Yerel saat Türkiye den kıģ saati uygulanan dönemde 4, yaz saati uygulanan dönemde 3 saat ileridir. :1 Ocak Yeni Yıl, 7 Ocak Ortodoks Noeli, 8 Mart Dünya Kadınlar Günü, 21 Mart Nevruz Bayramı, 1 Mayıs ĠĢçi Bayramı, 5 Mayıs Anayasa Bayramı, 9 Mayıs Zafer Günü, 31 Ağustos Bağımsızlık Günü. : 996 (Kırgızistan), 312 (BiĢkek) 2
2.2. SOSYAL GÖSTERGELER Ortalama Ömür : 67,7 yıl Kadın : 71,8 yıl Erkek : 63,8 yıl Okuma Yazma Oranı (%) : 98,3% Yüksek öğrenim(%) : 23 Orta öğrenim(%) : 75,3 Yüksek Öğretim Okul Sayısı : 47 Yüksek Öğretimdeki Öğrenci Sayısı : 236,900 Hastane Sayısı : 169 Doktor BaĢına DüĢen KiĢi Sayısı : 395 Bin kiģiye düģen (2008) Otomobil : 80 Telefon : 96 Televizyon : 250 Mobil Telefon : 670 Bilgisayar : 109 Internet Kullanıcı sayısı : 140 Gelen Turist Sayısı : 888.000 kiģi Giden Turist Sayısı : 220.000 kiģi Eğitim Harcamaları / GSYĠH : %19,3 (Bütçe 2009) Sağlık Harcamaları / GSMH : %3,9 (Bütçe 2009) Karayolu Uzunluğu : 34.000 km (23.000 km asfalt) Demiryolu Uzunluğu KiĢi BaĢına Yıllık Elektrik Tüketimi Asgari Ücret Asgari Tüketim Bütçesi : 372 km (endüstriyel hatlar dahil değildir.) : 1777 kw/saat : 8,5 ABD Doları (uygulamada 150 250$) : 85 ABD Doları 3
2.3. EKONOMĠK GÖSTERGELER 2007 2008 2009 GSYĠH (Milyon Som) 139.749,4 185.013,6 196.423,1 GSYĠH (milyon. $, piyasa fiyatları) 3.881,9 5.059,2 4.579,7 Reel GSYĠH ArtıĢ Oranı (%) 8,2 7,6 2,3 KiĢi BaĢına (GSYĠH-MG)($) 720.0 968,4 888 Enflasyon Oranı, (%) Toptan EĢya Fiyat Ġndeksindeki Yıllık ArtıĢ (%) 18,2 19,0 5,1 Tüketici Fiyat Ġndeksindeki Yıllık ArtıĢı (%) 20,1 24,5 6,8 ĠĢgücü (faal nüfus) 2.246.300 2.268.800 2.295.300 ĠĢsizlik oranı (%) 11 11,2 10,3 Yurt DıĢında ÇalıĢan ĠĢçi Sayısı 480.000 490.000 420.000 GSYĠH Sektörel Büyüme Hızları (%) Tarım 1,5 0,7 7,4 Sanayi 7,3 14,9-6,4 Hizmet 22 8,8 1,4 Sabit Sermaye Yatırımları (Mahalli Para) (mln. som) DıĢ Ticaret (Bin $) 3.920.700 5.699.000 4.475.900 Ġhracat ($) 1.135.000 1.641.500 1.439.000 Ġthalat($) 2.785.700 4.057.000 3.036.900 Denge($) -1.650.700-2.415.500-1.597.900 Dünya Ticareti Ġçindeki Payı (%) 0,02 0,02 Türkiye ile Ticaret (bin $)*(TUĠK) 226.331 239.325 171.430 Ġhracat 45.020 47.974 31.446 Ġthalat 181.311 191.351 139984 Denge -136.291-143.377-108.538 Türkiye ile Ticaret (bin $)(K.C Milli Ġstatistik Komitesi) 93.875,7 136.072 109.374 Ġhracat 42.956,7 45.001 36.654 Ġthalat 50.919,0 91.071 72.720 Denge -7.962,3-46.070-36.066 Ülke Toplamı Ġçinde Türkiye nin Payı (%) Ġhracat 4,2 2,7 2,5 Ġthalat 2,1 2,2 2,4 Cari ĠĢlemler Dengesi (mln. $) -590,7-622,3 18,3 DıĢ Borç Stoku (mln $) (Kamu) 2.068,2 2.127,9 2.475,6 Sabit Yabancı Sermaye Yatırımları (bin $) 434.924,2 653.223,2 556.741,1 Emisyon Hacmi (mahalli para, mln. som) 26.674,7 30.559,8 35.738,7 SeçilmiĢ Oranlar (%) Ġhracat/Ġthalat 40,7 40,4 47,4 Ġhracat/GSYĠH 26,2 32,4 31,4 Ġthalat/GSYĠH 63,2 80,2 66,3 Cari ĠĢlem Dengesi/GSMH -15,2-12,3 0,4 DıĢ Borç/GSMH 53 40,6 54 Kaynak:KC Milli Istatistik Komitesi, KC Merkez Bankası * Kırgızistan-Türkiye ticaretine ilişkin TUİK tarafından derlenen istatisikler Raporun ilerleyen bölümlerinde yer almaktadır. 4
3. ÜLKE HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER 3.1. Ülkenin Kısa Tarihçesi Kırgızlar Kuzey Sibirya ve Orta Asya da yerleģmiģ çeģitli gruplardan oluģmuģlardır. Eski Kırgızlar Kuzeybatı Moğolistan a ait topraklara yerleģmiģlerdir. M.Ö. 4. yüzyıldan 3. yüzyıla kadar, Çin sınırlarına devamlı saldıran ve onları Çin Seddi ni yapmaya zorlayan güçlü, göçebe kabileler arasında sayılmaktadırlar. M.Ö. 2. yüzyıldan 1. yüzyıla kadar olan süreçte Hun egemenliğinden ayrılan Kırgız kabileleri Yenisey ve Baykal bölgelerine göçmüģlerdir. Bu bölgede M.S. 6. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar hüküm süren ilk Kırgız Devleti Kırgız Kaganat ı kurmuģlardır. Orta Asya nın çeģitli bölgelerine dağılan diğer Kırgız Kabileleri ise Orta Asya nın tarihinde aktif rol oynamaya devam etmiģlerdir. Kırgızlar ın Orta Asya daki birçok insan gruplarıyla olan iliģkisi 40 kabile anlamına gelen Kırgız ile ifade edilir. Asya da sona eren Moğol üstünlüğü ertesinde, 1700 senesinde kurulan Hokand Devletinin hakimiyetine girmiģler, Hokand ın tamamen Rusya nın hakimiyetine girmesiyle de Çarlık Rusya sının etkisi altına girmiģlerdir. 1862 den itibaren Rus askeri güçlerinin iģgaliyle karģılaģan Kırgızistan da, ayaklanmalar ve kanlı bastırmalarla geçen yılların arkasından 1919 1920 yıllarında kesin olarak Sovyet gücü egemen olmuģtur. SSCB döneminde Kırgızistan önce 1924 anayasasıyla Rus Sovyet Federe Sosyalist Cumhuriyeti içinde Kara Kırgız Özerk Bölgesi olarak yer almıģ, müteakiben 1925 te adı Kırgız Özerk Bölgesi olarak değiģtirilmiģ ve 1926 da da Özerk Cumhuriyet olarak yeniden örgütlenmiģtir. Birliğin cumhuriyet statüsüne yükseltilmesi ise 1936 da gerçekleģmiģtir. 1940 yılında Kiril alfabesinin uygulamaya konulmasıyla Sovyetler ülkede iyice egemen olmuģtur. Kırgızistan, Sovyetler Birliği nin dağılma süreci içine girmesi üzerine 15 Aralık 1990 de egemenliğini, 31 Ağustos 1991 de bağımsızlığını ilan etmiģtir. Bağımsızlıktan 2005 yılına kadar CumhurbaĢkanlığı görevini Askar Akayev sürdürmüģtür. 2005 yılı içinde gerçekleģtirilen parlamento seçimlerini muhalafet milletvekillerinin üstün geleceğinin düģünülmesine rağmen Devlet BaĢkanı Akayev yanlısı milletvekillerinin kazanması, ülkede gerilimi tırmandırmıģ, muhalifler seçimlerde hile yapıldığını iddia ederek, CumhurbaĢkanı nın istifasını talep eden bir ayaklanma hareketi baģlatmıģtır. Kırgızistan ın güneyinde OĢ Ģehrinde baģlayan ayaklanma hareketi sonucunda 24 Mart 2005 tarihinde ise BaĢkent BiĢkek te yaklaģık 10 bin civarındaki gösterici BaĢkanlık Sarayı nı ele geçirmiģ, geliģmeler üzerine CumhurbaĢkanı Akayev ülkeyi terk etmiģ, devlet baģkanlığı ve baģbakanlığa muhalefet lideri Kurmanbek Bakiyev getirilerek geçici hükümet kurulmuģtur. 10 Temmuz 2005 tarihinde gerçekleģtirilen CumhurbaĢkanlığı seçimi sonucunda ise ezici çoğunlukla Kurmanbek Bakiyev CumhurbaĢkanlığı koltuğuna oturmuģ, CumhurbaĢkanlığı adaylığından kendisi lehine çekilen Feliks Kulov u ise BaĢbakan olarak atamıģtır. 9 Kasım 2006 tarihinde yeni Anayasa CumhurbaĢkanı tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiģtir. 5
Bu çerçevede, CumhurbaĢkanı nın yetkilerinin Parlamento lehine kısıtlanması olmak üzere, iktidar mekanizması bakımından önemli değiģikliler getiren yeni Anayasanın kabul edilmesiyle mevcut Parlamento ve Hükümetin 2010 yılına kadar görevde kalması hususu teyit edilmiģtir. Hal böyle iken, 19 Aralık 2006 günü gerçekleģtirilen olağanüstü Hükümet toplantısında BaĢbakan Feliks Kulov da dahil olmak üzere Bakanlar Kurulu istifa etmiģtir. Ġstifalarla ilgili olarak yapılan açıklamada, Anayasa nın imzalandığı 9 Kasım 2006 tarihinden itibaren yürürlüğe girmiģ olduğu, Hükümetin mevcut durumunun Anayasaya aykırılık teģkil ettiği, yeni Anayasa da öngörüldüğü Ģekilde Parlamentonun oransal temsile göre belirlenmesi, ekonomik ve politik durumun istikrara kavuģturulması, CumhurbaĢkanı tarafından iģaret edilen ekonomik reformların yerine getirilmesini teminen istifanın sunulduğu ifade edilmiģtir. Esasen, Anayasanın 69 sayılı maddesi uyarınca Parlamento da %50 nin üzerinde çoğunluğa sahip olan partinin BaĢbakanı seçmesi ve CumhurbaĢkanı onayına sunması, akabinde BaĢbakan ın Hükümeti kurması öngörülmektedir. Eski Anayasaya göre BaĢbakan, Bakan ve diğer üst düzey kadrolar CumhurbaĢkanı tarafından seçilerek Parlamentonun onayına sunulmaktaydı. Mevcut durumda, istifaların Parlamentonun dağılması ve iktidarla daha uyumlu bir Parlamentoyla sonuçlanması beklenen bir seçimin yapılmasına yönelik olduğu, ancak, dağılma kararı için Parlamentoda yeterli çoğunluğa ulaģılamadığı görülmüģtür. Hükümet ve Parlamentoda son dönemde baģta Kırgızistan ın en yoksul ülkeler giriģimine (HIPC) dahil olması ve 2007 yılı bütçesi olmak üzere önemli kararlarda yaģanan açmazın istifa kararına yol açtığı değerlendirilmiģtir. CumhurbaĢkanı Kurmanbek Bakiev istifaları kabul etmiģ, ancak, kendilerinden geçici olarak görevlerine devam etmelerini istemiģ, uzun süredir aciliyet arz eden konularda kararların çıkmaması gerekçeleriyle Milli Güvenlik Konseyi Toplantısında Parlamentonun dağıtılması konusunu gündeme getirmiģtir. Parlamentonun fesh edilmesi tartıģmalarıyla eģ zamanlı olarak CumhurbaĢkanı yanlıları tarafından yeni bir Anayasa taslağı hazırlanarak Parlamentonun onayına sunulmuģtur. Bir yandan Parlamentonun dağılma riski diğer yandan kararların çıkmamasından oluģan bunalım yeni Anayasanın 30 Aralık 2006 tarihinde kabul edilmesini sağlamıģtır. Yeni Anayasa 16 Ocak 2007 tarihinde yürürlüğe girmiģtir. Bu bağlamda, CumhurbaĢkanı Kasım ayında muhalefetin düzenlediği mitinglerin sonucunda kabul edilen Anayasayla kaybetmiģ olduğu yetkilerinin önemli bir kısmını geri kazanmıģtır. Yeni Anayasayla getirilen en önemli değiģiklikler CumhurbaĢkanının tek baģına AsayiĢ Bakanlarını (Savunma Bakanı, ĠçiĢleri Bakanı, KGB BaĢkanı) atayabilmesi, Hükümeti dağıtması veya Hükümetin herhangi bir üyesinin görevine son verebilmesidir. Hükümeti dağıtma yetkisi CumhurbaĢkanının Hükümet üzerindeki en büyük kozu olarak görülmektedir. Eski anayasaya göre Bakanların görevine son verilmesi sadece Parlamento onayı ile gerçekleģebilmekteydi. 6
Kasım ayındaki Anayasa değiģikliği ile parlamenter demokrasi yönünde önemli bir adım atmıģ olan Kırgızistan ın, son değiģiklikle tekrar CumhurbaĢkanlığı sistemine dönüģ yaptığı uzmanlarca değerlendirilmiģtir. Hükümetin istifası ve yeni anayasanın kabul edilmesi sonrası CumhurbaĢkanı tarafından BaĢbakanlığa iki defa BaĢbakan Vekili Feliks Kulov teklif edilmesine rağmen Parlamento tarafından kabul edilmemiģtir. Aynı kiģinin üçüncü kez aday gösterilmesi halinde Parlamentonun kabul zorunluluğu bulunmasına rağmen CumhurbaĢkanı BaĢbakanlığa Tarım, Su ve ĠĢleme Endüstrisi Bakan Vekili Azimbek Ġsabekov u aday göstermiģ, Parlamentonun onay vermesi neticesinde adıgeçen 29 Ocak 2007 tarihinde görevine baģlamıģtır.buna karģı tepki olarak muhalefet, eski baģbakan Feliks Kulov öncülüğünde 2007 nin ilkbaharında mitinglere baģlanacağını belirtmiģtir. K.C. CumhurbaĢkanı Mart ayı sonunda, sözkonusu mitingler öncesinde, siyasi durumun yumuģatılması amacıyla BaĢbakan Azimbek Ġsabekov un istifasını kabul etmiģ ve muhalefetin öncülerinden olan Almaz Atambaev i BaĢbakanlığa aday göstererek Parlamentodan onay almıģtır. Milletvekillerinin talebi üzerine 14 Eylül 2007 tarihinde toplanan Anayasa mahkemesi, Kırgızistan halkına anayasa ile verilmiģ hakların çiğnendiği gerekçesi ile, referanduma sunulmayan 8 Kasım 2006 ve 29 Aralık 2006 tarihli anayasaların geçersiz olduklarına hükmetmiģtir. K.C. CumhurbaĢkanı tarafından 19 Eylül 2007 tarihinde alınan karar ile anayasa değiģikliğinin 21 Ekim 2007 tarihinde referanduma sunulmasına karar vermiģtir. 21 Ekim 2007 tarihinde gerçekleģen referendumda halkın %76 sının, diğer bir ifadeyle 2,4 milyon katılımcının oluruyla Anayasa değiģikliği kabul edilmiģtir. Yeni Anayasa gereği CumhurbaĢkanı görevinin sona ermesi gerekçesi ile Almazbek Atambaev i görevden almıģtır. Referandum yoluyla yürürlüğe giren yeni anayasaya uygun olarak 16 Aralık 2007 tarihinde partili sistem esasında Parlamento seçimleri yapılmıģtır. Söz konusu seçimlere toplam 12 parti katılmıģ olup, %5 ülke geneli ve %0,5 bölge barajını aģanlar %46,99 luk payla CumhurbaĢkanı öncülüğünde kurulan Akyol, %5,12 lik payla Kırgızistan Komünist Partisi ve %5,05 lik Kırgızistan Sosyal Demokrat Partisi olmuģtur. Partiler sırasıyla 71, 11 ve 8 koltuğa sahip olmuģlardır. Parlamento da büyük çoğunluğu elde eden Akyol partisi eski hükümette Sanayi, Enerji ve Yakıt Kaynakları Bakanı Ġgor Çudinov u BaĢbakanlığa aday göstermiģ olup, adıgeçen CumhurbaĢkanı nın onayını takiben 24.12.2007 tarihi itibariyle görevine baģlamıģtır. 24.12.2007-21.11.2009 döneminde genel olarak görevini baģarılı olarak yerine getirdiği yönündeki değerlendirmelere rağmen Çudinov un yerine BaĢbakan olarak Daniyar Usenov atanmıģtır. 3.2. Siyasi ve Ġdari Durum 3.2.1. Cogorku KeneĢ (Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi) Kırgız Cumhuriyeti Büyük Meclisi-Kırgız Cumhuriyeti Parlamentosu, kendi yetkileri çerçevesinde yasama ve denetim fonksyonlarını yerine getirmekte olup, toplam 90 milletvekilinden oluģmaktadır. Büyük Meclis daimi faaliyet gösteren, parti sistemine dayalı olarak seçilen milletvekillerinden oluģmaktadır. Partiler için %0,5 bölge barajı uygulanmaktadır. Milletvekili seçimine 25 yaģtan büyük ve seçime katılma hakkına sahip Kırgız Cumhuriyeti vatandaģı katılabilir. Parlamento seçimleri 5 yılda bir yapılmaktadır. 7
Ayrıca, yine 5 yılda bir CumhurbaĢkanlığı seçimleri yapılmaktadır. CumhurbaĢkanlığı seçimlerine, 35 yaģından büyük, 65 yaģından küçük, Kırgızca bilen, 15 yıl süre ile ülkede ikamet etmiģ olan ve en az 50 bin seçmenin imzasını toplayabilen her Kırgız Cumhuriyeti vatandaģı katılabilir. Ġki turlu yapılan seçimlerde, 1 inci turda katılan seçmenlerin %50 den fazlasının oyunu alan seçilmiģ olur. Çoğunluğun sağlanamaması halinde 2 nci tura en çok oy alan iki aday katılır. Bu turda %50 nin üstünde oy toplayan aday seçilmiģ olur. Anayasaya göre yasalar Büyük Meclise sunulmaktadır. Büyük Meclis, yasa üzerinde değiģiklikler yaptıktan sonra bir ay içinde Kırgız Cumhuriyeti CumhurbaĢkanı nın onayına sunmaktadır. 3.2.2. Yürütme Kırgız Cumhuriyetinde yürütme Hükümet tarafından yerine getirilir. Kırgız Cumhuriyeti Anayasası ile Hükümete, CumhurbaĢkanı ve Parlamento ya tanınan yasama ve denetim yetkisi dıģındaki tüm devlet yönetimi konularında karar verme yetkisi tanınmıģ bulunmaktadır. Yürütme oerganları Bakanlıklar, Devlet Hizmet BaĢkanlıkları, ve Devlet Ajans Müdürlükleri olarak örgütlenmiģtir. BaĢbakan, Büyük Meclisin onayı ile CumhurbaĢkanı tarafından atanmaktadır. Bakanlar Kurulu BaĢbakan, BaĢbakan Yardımcısı ve 14 Bakandan oluģmaktadır. Anayasaya göre CumhurbaĢkanı devlet organlarının koordinatörü durumundadır. Ancak Anayasa da, yürütme ile ilgili olarak kararname çıkartma, iptal etme ve değiģiklikler yapma yetkisi bulunması nedeniyle CumhurbaĢkanı yürütmenin nihai karar makamı niteliğini korumaktadır. Devlet iktidarını temsil eden CumhurbaĢkanı, Anayasadan kaynaklanan geniģ yetkilerle donatılmıģtır. Devletin egemenliği ve dokunulmazlığına yönelik tedbirleri alır, savunma, devlet organlarının iģleyiģini ve koordinasyonunu sağlar, Devletin iç ve dıģ siyasetini belirler, hükümet yapısını ve hükümet üyelerini tespit eder, Parlamento teklifi ile BaĢbakan ı onaylar, BaĢbakan veya hükümetin istifası ile ilgili kararları alır, idari kuruluģların yöneticilerini atar. CumhurbaĢkanı Bakanlık, Hizmet, Ajansların sayısını azaltarak 2009 yılı sonunda kamu yönetimi reformunu yapmıģtır. KIRGIZ CUMHURĠYETĠ HÜKÜMET YAPISI DaniyarUsenov Akılbek Caparov Tajikan Kalimbetova Aalı KaraĢev - BaĢbakan - BaĢbakan 1.Yardımcısı - BaĢbakan Yardımcısı - BaĢbakanlık Ġdaresi BaĢkanı BAKANLIKLAR Milli Savunma Bakanlığı, Bakan Bakıtbek Kalıyev ĠçiĢleri Bakanlığı, Bakan Moldomusa Kongantiev 8
Adalet Bakanlığı, Bakan Kurmantay Abdiev Maliye Bakanlığı, Bakan Marat Sultanov Ekonomik Düzenleme Bakanlığı, Bakan Cenişbek Bayguttiyev Tarım Bakanlığı, Bakan İskenderbek Aidaraliev UlaĢtırma ve ĠletiĢim Bakanlığı, Bakan Nurlan Sulaymanov Olağanüstü Durumlar Bakanlığı, Bakan Bakıt Torobaev Eğitim ve Bilim Bakanlığı, Bakan Abdulda Musaev Sağlık Bakanlığı, Bakan Marat Mambetov Enerji Bakanlığı, Bakan İlyas Davıdov ÇalıĢma Ġstihdam ve Göç Bakanlığı, Bakan Aigul Rıskulova Devlet Mülk Bakanlığı, Bakan Tursun Turdumambetov Doğal Kaynaklar Bakanlığı, Bakan Kapar Kurmanaliyev HĠZMETLER Devlet Vergi Hizmeti, BaĢkan Ahmatbek Keldibekov Devlet Gümrük Hizmeti, BaĢkan Nurlan Akmatov Devlet Kayıt Hizmeti, BaĢkan Djanıbek Bakçiyev Devlet Ceza Ġcra Hizmeti, BaĢkan Aibek Turganbaev Devlet Sınır Hizmeti, BaĢkan Askarbek Caparov Devlet Finans Piyasası Düzenleme ve Kontrol Hizmeti, BaĢkan Bakıt Zakirov AJANSLAR Devlet Merkez Kalkınma, Yatırım ve Yenilikler Ajansı Maksim Bakiev Devlet Beden Eğitimi ve Spor Ajansı, Müdür Aydarbek Kerimkulov Devlet Kültür Ajansı, Müdür Sultan Raev Devlet Sosyal Temin Ajansı, Müdür Nazgul Taşpaeva Devlet Çevre Koruma ve Ormancılık Ajansı, Müdür Arstanbek Davletkeldiev Devlet Mimarlık ve ĠnĢaat Ajansı, Müdür Kanıbek Narbaev Devlet Tekelciliğe karģı Politika Ajansı, Müdür Nadırbek Turganbaev Devlet Telekomunikasyon Ajansı (ĠletiĢim), Müdür Kubat Kıdıraliev 3.2.3. Yargı Bağımsız bir yargı sistemine sahip olan Kırgızistan da yargı organlarını Anayasa Mahkemesi, Yüksek Mahkeme, Yüksek Hakemlik Mahkemesi ve Yerel Mahkemeler oluģturmaktadır. Yargı organlarının görev ve sorumlulukları Anayasa ile düzenlenmiģ olup, hakimlerin dokunulmazlıkları vardır. 3.3.Coğrafi Bilgiler ve Nüfus 3.3.1. Coğrafi Konumu, Yer ġekilleri, Akarsular ve Göller, Ġklim-Bitki Örtüsü Kırgızistan, 198.500 km² yüzölçümü ile Türkiye nin yaklaģık dörtte biri büyüklüğünde tarihi Ġpek Yolu üzerinde yer almaktadır. Ülkenin doğusu ile batısı arasında 925 kilometre, kuzeyi ile güneyi arasında ise 453 kilometre mesafe bulunmaktadır. Ülkede yüksek ve karlı dağlar, derin vadiler, yüksek akıģ hızına sahip binlerce ırmak ve dağ gölleri bulunmaktadır. % 6 sı ormanlardan ve % 4,2 si buzullardan oluģan ülkenin % 93 ü deniz seviyesinden 1500 metre yüksekliktedir. Tanrı ve Altay sıradağları ülkeyi birbirinden 9
ayrı keskin vadilere bölmekte olup, baģlıca vadiler güneyde Fergana, kuzeyde Çüu, batıda Talas ve doğuda Narın dır. Ülkede mevcut 1582 nehirden üçü 200 kilometreden daha uzun olup, 27 si 100 kilometreden uzun, 10 nehir ise yaklaģık 100 km uzunluğundadır. Yüksek dağlardan çıkan düzensiz ve yüksek akıģ hızına sahip olan nehirler ulaģıma elveriģli değildir. Elektrik enerjisi üretimi için kullanılan Narın, Tar, KurĢab, Talas, Alay, Çuy ve Kızılsu baģlıca nehirleridir. Nehir ve ırmak birlikte değerlendirildiğinde yaklaģık 47 km 3 lük bir su kaynağı hacmi ortaya çıkmakta, komģularıyla imzaladığı anlaģmalar uyarınca Kırgız Cumhuriyeti bunun en fazla 12 km 3 ünü kullanabilmektedir. Söz konusu 12 km 3 lük kaynağın %90 ı tarıma, %7 si sanayiye, geri kalan %3 ü ise içme suyu dahil diğer alanlara kanalize edilmektedir. Ülkedeki 3.000 e yakın gölün en büyük ve derini 6202 km² geniģliği ile dünyanın 2 nci en büyük dağ gölü olarak bilinen Issık Göl dür. Bunun dıģında Son Gölü ve Narın Gölü ülkenin önemli gölleri arasındadır. Ülkede dağlık yapıdan ve deniz seviyesinden ortalama 2.750 metre yükseklikten kaynaklanan karasal bir iklim hüküm sürmektedir. YağıĢ az, yaz kıģ ve gece gündüz ısı farkı fazla, bitki örtüsü değiģkendir. Ortalama yıllık güneģli gün sayısı 247, yıllık ortalama yağıģ 300 600 milimetredir. KıĢlar soğuk ve karlıdır. Kar genellikle Kasım ayı sonunda yağar ve Mart ayı sonuna kadar karlı hava görülebilir. KıĢ aylarında geceleri hava sıcaklığının -35 dereceye kadar düģtüğü görülmektedir. Yaz aylarında hava sıcaklığı Türkiye deki karasal iklim özellikleri ile benzerlik gösterir. 3.3.2. Nüfus Ülke baģkent ve 7 Ġdari Bölge ye (ile) ayrılmıģtır. BaĢkent BiĢkek e özel bir statü verilmiģtir. iller ve kapsadıkları Ģehirler Ģöyledir; 1. BaĢkent : BiĢkek ( 849.200 kiģi) 2. Çuy ili ( 793.000 kiģi) : Kant, Karabalta, Tokmak 3. Issık Göl ili (480.800 kiģi) :Karakol, Balıkçı, Çolponata 4. Narın ili ( 269.500 kiģi) : Narın 5. Talas ili ( 244.000 kiģi) :Talas 6. Celalabad ili ( 981.000 bin kiģi) :Celalabad, Maylısuu, TaĢkömür, Kökyangak 7. OĢ ili ( 1.328.700 bin kiģi) :OĢ, Kızılkıya, Sülükta, Özgön, Karasuu 8. Batken ili (415.800 bin kiģi) :Çonkara, Haydarkan, Çek, Cahgijer olmak üzere 2009 yılında yapılan sayıma göre Kırgızistan ın toplam nüfüsü 5.362.000 kiģidir. Nüfusun yaģ gruplarına göre dağılımı incelendiğinde ise 0 14 yaģ grubunun nüfusun %34,4 ünü, 15 64 yaģ grubunun %59,4 ünü, 65 yaģ ve üstü yaģ grubunun ise %6,2 sini oluģturduğu görülmektedir. 10
BDT deki Kırgızların %88,5 i Kırgızistan da yaģamaktadır. Geri kalan Kırgızlar baģta Özbekistan ve Tacikistan olmak üzere BDT deki diğer ülkeler dağılmıģ durumdadır. 80 i aģkın etnik grubun bir arada yaģadığı Kırgızistan da nüfusun %69,6 sı Kırgız, %14,5 i Özbek, %8,4 ü Rus, %1,2 si Dungan, %1 i Uygur, %5,3 ü diğer etnik gruplar oluģturmaktadır. Ülkede yerleģik Türk Nüfusu (Ahıska ve Kırım) yaklaģık 35.700 olup, Kırgızistan da yaģayan Türkiye Cumhuriyeti vatandaģı sayısı yaklaģık 6.500 dür. Kırgızistan daki nüfus hareketliliği ile ilgili olarak dikkate alınması gereken bir husus, bağımsızlığı takip eden dönemde hızlı bir Ģekilde Rus ve Alman etnik kökenli Kırgız vatandaģlarının ülkeyi terk etmeye baģlamasıdır. 2005 yılı Mart ayında yaģanan olaylarla da güçlenen bu eğilime engel olmak ve kalifiye iģgücünün Kazakistan ve Rusya pazarlarına kaptırılmasını engellemek amacıyla 2001 yılında Rusça diline Kırgızca ile eģit statü tanınmıģtır. 3.3.3. ÇalıĢma ve ĠĢgücü Kırgız Cumhuriyeti nde Resmi Kayıtlara Göre İstihdam (bin kişi). (bin kiģi) 2004 2005 2006 2007 2008 Toplam çalıģan sayısı 1.880 2.077 2.096 2.153 2.184,3 Tarım, avcılık, ormancılık 936 799 760 742 742,9 Balıkçılık 2 1 0 0 0,1 Madencilik 8 12 12 13 13,3 Ġmalat sanayi 120 164 178 180 178,0 Enerji, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 24 35 36 38 37,8 ĠnĢaat 65 154 181 205 221,9 Motorlu taģıt, ev ekipmanı ve kiģisel kullanıma yönelik cihazların ticareti ve tamiri 214 302 308 317 319,4 Otel ve restoranlar 27 49 49 58 66,2 TaĢımacılık ve iletiģim 80 116 120 133 133,8 Finansal faaliyetler 10 8 10 10 12,2 Gayrımenkul iģlemler ve kira hizmetleri 34 34 37 37 49,7 Kamu idaresi 72 102 101 107 101,7 11
Eğitim 153 162 153 157 156,1 Sağlık ve sosyal hizmetler 72 86 87 86 86,2 Barınma, sosyal ve kiģisel hizmetler 52 45 49 43 49,4 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi Kırgızistan da çalıģmakta olan 2,2 milyon civarında olan iģgücünün %34,5 i tarım, %48 i hizmetler, %12,5 i ise sanayi sektöründe çalıģmaktadır. K.C. Milli Ġstatistik Komitesi verilerine göre 2009 yılı itibariyle iģsiz statüsüyle resmi kayda geçen kiģi sayısı 63.200 dür. Geçen yıl verilerine kıyasla 2009 yılında iģsizlik oranındaki azalma %7,6 dır. Kayıtlı iģsizlerin %52,7 si kadındır. Kırsal kesimde uzun dönemli iģsizlik %70 dolaylarındadır. Hasat dönemlerinde bu oran düģmektedir. Asgari ücret 340 Som dur. Ancak Kırgızistan genelinde bu derece düģük tutar ödenmemekte olup, sözkonusu tutar vergi hesaplamalarında belirli bir büyüklük olarak kullanılmaktadır. Uygulamada BiĢkek için asgari ücret 7000 9000 som olarak düģünmek doğru olur. (150-200$) Haftalık çalıģma süresi 40 saattir. 3.3.4. Eğitim ve kültür, Türk okulları Kırgız Cumhuriyeti nde zorunlu öğrenim 9 yıldır. Esas olarak ilk-orta okul seviyesinde Kırgızca nın kullanıldığı Kırgızistan da üniversitelerde Rusça eğitim ağırlıklıdır. 2009 yılında yapılan ölçümlerde okuma yazma oranı %98,3 olarak tespit edilmiģtir. Halkın %14 ü yüksek öğrenim kurumlarından, %48 i orta öğrenim okullarından mezundur. 32 i devlet, 15 i özel olmak üzere toplam 47 yüksek öğrenim kurumu vardır. Eğitim sistemi düģük ücretler ve düģük yatırım seviyesi nedeniyle beklenen etkinlikten uzak olup, özellikle bağımsızlık sonrası yaģanan ekonomik güçlükler bunda etken olmuģtur. Kırgızistan da Manas, Atatürk Ala-Too, Ġktisat ve GiriĢimcilik Üniversitesi, Türk Dünyası Kırgız-Türk Sosyal Bilimler Enstitüsü olmak üzere dört Türk üniveristesi, Türkiye den iģadamlarının desteklediği AraĢan Ġlahiyat Fakültesi, Anadolu Kız Meslek Lisesi, Anadolu Lisesi ve Sebat Eğitim Kurumlarına ait 14 lise eğitim vermektedirler. 4. GENEL EKONOMĠK DURUMU 4.1.Genel durum 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla ülke Sovyet Birliğinin kaynaklarından mahrum kalmıģ, varlıklar tükenmeye yüz tutmuģ, özel tüketimde düģüģ görülmüģ ve kamu harcamaları artmıģtır. Bunun sonucunda 1991-1995 döneminde GSYĠH 1990 daki seviyesinin yarısına inmiģtir. Tüm ekonomik göstergeler kötüye gitmiģ, hiperenflasyon, artan iģsizlik ve reel gelirde düģüģ yoksulluğun artmasına yol açmıģtır. 12
1993 yılında ulusal para tedavüle girmiģ, fiyatlar serbest bırakılmıģ, ticaret mevzuatı ile tarım sektöründe reform yapılmıģ, varlıklar özelleģtirilmiģ ve serbest bir ticaret rejimi kabul edilmiģtir. Bu sayede ekonomi 1996 yılından itibaren düzelmeye yüz tutmuģtur. 1998 yılında yaģanan Rusya Krizi ertesinde Kırgız ekonomisi istikrara kavuģarak yılda yaklaģık %5 oranında büyümüģtür. Tarım ve madencilik sektörleri geleneksel olarak güçlü olarak tanımlanan sektörlerdir. Bunların yanı sıra, inģaat ve enerji ile ulaģtırma, ticaret ve catering gibi hizmet sektörü alanlarında da sağlıklı bir büyüme gözlemlenmektedir. 4.1.1.Genel Ekonomik Yapı 1 Ocak 2010 tarihi itibariyle Kırgızistan topraklarında faaliyet gösteren 438,3 bin giriģimci bulunmaktadır. GeçmiĢ yıla kıyasla giriģimci sayılarındaki artıģ 2,2 bin veya % 0,5 olmuģtur. Sözkonusu giriģimcilerin %61 i tarım alanında çalıģmaktadır. Tüzel kiģilerin içinde ise büyük payı BiĢkek te yoğunlaģmıģ küçük iģletmeler almaktadır. 2005-2009 Yılları İtibariyle GSYİH'nın Sektörel Dağılımı GSYĠH milyon Dolar (cari fiyatlarla, üretilen ürünler toplamı metodu ile) Yıllar Ġtibariyle Veriler Faaliyet türü 2005 2006 2007 2008 2009 Pay 2 2 Toplam 512,40 818,10 3.881,9 5.059,2 4 579,7 100 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık 715,6 815,8 1.126,5 1.307,1 1 011,3 22,1 Dağ madenciliği 13,9 15,1 15,2 22,8 28,7 0,6 Ġmalat Sanayii 322,9 318,4 380,2 570,2 573,0 12,5 Elektrik, gaz ve su üretimi ve dağıtımı 97 86,3 109 112,7 77,7 1,7 ĠnĢaat 67,9 77,3 130,9 158,3 262,0 5,7 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri 448,2 544,4 707,9 942 750,9 16,4 Otel ve restoranlar 33,6 42,4 52 65,7 62,8 1,4 UlaĢtırma ve iletiģim 164,8 175,2 282,8 422,7 418,1 9,1 Finansal faaliyet 56 12,8 16,8 39 34,5 0,8 13
Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 70,1 78,6 104,9 135 188,7 4,1 Devlet Ġdaresi 116 115,8 152,1 214,9 287,3 6,3 Eğitim 96 104,2 150,3 221,5 216,1 4,7 Sağlık ve sosyal hizmetler 51,4 53,2 75,3 96,2 74,3 1,6 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 29,8 33,4 51,7 82,5 84,6 1,8 Mallar üzerinden tahsil edilen net vergiler 272,3 345,5 526,4 668,4 509,7 11,1 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi Üretim metoduyla hesaplanmıģ Kırgız Cumhuriyeti GSYĠH sı, 2009 yılında Kumtor Altın Madeni üretimi hariç tutulduğunda %2,9 oranında büyüme göstermiģtir. Anılan Maden üretimi ile beraber değerlendirildiğinde GSYĠH daki artıģ %2,3 tür. KiĢi baģına GSYĠH 888 ABD Doları olup, geçen yıla kıyasla %1,3 oranında artmıģtır. Gayrisafi Yurtiçi Hasılanın Yapsı Milyon Som Milyon USD 2008 2009 2008 2009 Pay Cari piyasa fiyatlarıyla GSYĠH 187991,9 196423,1 5222,0 4579,7 100,0 Mal üretimi 820555,6 83751,8 22793,2 1952,7 42,7 Hizmet üretimi 80743,0 90811,3 2242,9 2117,3 46,2 Satılan mal ve hizmetlerden net vergiler (sübvansiyonlar hariç) 24693,3 21860,0 685,9 509,7 11,1 Kırgızistan da 2009 yılında asgari tüketim miktarı 76 dolar olarak ölçülmüģ olup, sözkonusu göstergede %4,7 lik azalma olmuģtur. 2007 ve 2008 yılında enflasyon oranı sırasıyla %20,1 ve 24,5 olurken, 2009 yılında %6,8 olmuģtur. 2009 yılında enflasyon oranında meydana gelen düģüģ genel olarak un, ekmek, bitkisel ve hayvansal yağlar, süt ve süt ürünleri, sebze ve meyveler gibi birincil ihtiyaçları teģkil eden ürünlerin fiyatlarında meydana düģüģlerden kaynaklanmıģtır. 14
K.C. Fiyat Endeksleri 2006 2007 2008 2009 Tüketici fiyatları endeksi 105,1 120,1 120,0 100,0 Mallar 104,8 121,3 124,9 99,49 Gıda ürünleri 106,7 131,6 130,3 92,63 Gıda dışı ürünler 104,6 109,8 113,7 110,4 Hizmetler 107,5 100,6 122,7 104,44 Yıllar İtibariyle Üretici Fiyatları Endeksi (bir önceki yıla % olarak) (%) 2006 2007 2008 2009 Sanayi Toplam 115,3 111,9 126,4 112,0 Madencilik Sanayi 105,9 119,4 133,5 113,1 İmalat Sanayi 117,1 112,8 128,4 108,9 Gıda ürünleri, alkollü içkiler, tütün 101,9 120,7 147,4 96,7 Tekstil ve tekstil ürünleri 100,7 105,6 105,4 117,4 Deri, deri eşya, ayakkabı üretimi 100,0 101,3 107,0 130,5 Kağıt hamuru ve kağıttan mamul üretimi, baskı 102,4 105,7 107,7 110,7 Petrol mamulleri üretimi 121,6 103,7 154,1 71,6 Kimyasal üretim 117,1 119,1 107,1 97,3 Metalik olmayan madeni mamulun üretimi 108,5 135,8 122,5 102,5 Metalurjik mamul ve hazır metalden eşya üretimi 131,1 105,7 123,3 129,5 Makine ve ekipman üretimi 108 95,6 103,3 102,0 Elektrikli, elektronik ve optik ekipman üretimi 98,7 123,2 124,1 93,0 Diğer sanayi üretimi 108,9 98,9 120,5 104,8 Elektrik, gaz ve su üretimi ile dağıtımı 106,7 107,7 116,0 127,1 Tarım 115,9 124,5 127,6 95,5 Kaynak: KC Merkez Bankası 2009 yılı baģında 39,42 som/abd Doları olan döviz kuru, yıl sonunda %11,8 artarak 44,09 som/abd Dolarına yükselmiģtir. Yıllık ortalama döviz kuru 2008 yılı ortalamasına göre % 17,3 oranında artarak 42,89 som/abd Doları olmuģtur. 2005-2009 yılları arası enflasyon oranları ile 1 ocak itibariyle dolar kurları aģağıdaki tabloda verilmiģtir. Tablonun incelemesinden de görüleceği, üzere son dört yılda toplam enflasyon %76,06, revalüasyon ise Yıllar İtibariyle Enflasyon Döviz Kuru Karşılaştırılması Yıl 2005 2006 2007 2008 2009 2005-2009 değer değişim Enflasyon oranı 4,9 5,1 20,1 24,5 6,8 Milli para (som) 1,0 1,05 1,10 1,32 1,65 1,76 76,06 Dolar kuru 1$ (1ocak M.B.) 40,81 41,30 38,12 35,50 39,42-3,41 15
2009 yılında Devlet Büçesi GSYĠH nin % 1,5 i oranında açık vermiģ olup, 68,2 milyon ABD doları Ģeklinde gerçekleģmiģtir. 2009 yılında Bütçe gelirleri 55.634 milyon som (1,3 milyar ABD Doları) olup, 2008 yılına kıyasla %19,4 oranında artmıģtır. Bütçe gelirleri GSYĠH anın %28,3 ü oranında gerçekleģmiģtir. Gelirlerin %77 si vergilerden oluģmuģtur. Vergilerden sağlanan gelirlerin önemli kısmını ülkeye ithal edilen mal ve hizmetlerden alınan KDV % 24,6, Kırgız Cumhuriyeti nde üretilen mal ve hizmetlerden alınan KDV %12,7, DıĢ ticaret ve iģlemlerden alınan vergiler (gümrük vergileri) %11,5, satıģlardan alınan vergi %10,9, özel kiģilerden alınan gelir vergisi %9,6, yer altı kaynakları kullanma vergisi %7,3, gelir vergisi %4,8 Ģeklinde oluģmuģtur. Bütçenin gider kısmı ise GSYĠH nin %29,8 i oranında, 1.365,3 milyon ABD Doları seviyesinde gerçekleģmiģtir. Bütçe giderlerinin %19,6 sı Eğitime, 14,2 si Genel amaçlı Devlet Hizmetlerine, 13,7 si Ekonomik faaliyetlere iliģkin Devlet hizmetlerine, %9,9 u Sağlık sektörüne %9,5 i Sosyal Güvenliğe olmuģtur. Kırgız Cumhuriyeti nin dıģ borcu büyük ölçüde dıģ finansmanla gerçekleģtirilen kamu yatırımı programları nedeniyle 1999 yılından bu yana yüksek bir seviyede seyretmektedir. 2008 yılı baģında 2.128 milyon dolar seviyesinde olan dıģ borç 2009 yılında 2.476 milyon dolara ulaģmıģtır. Bu tutarın %60 ı kamu sektörü borcudur. 2009 yılında para tabanı %18,2 artarak 41,6 milyar som (969,6 milyon ABD Doları) olmuģtur. Bankalar dıģındaki para miktarı %15,3 artarak 35,7 milyon som ( 833,3 milyon ABD Doları) olmuģtur. M2 para arzı 2009 yılında bir önceki yıla göre %15,2 oranında artmıģ ve 44 milyar som (1,02 milyar ABD Doları) olmuģtur. M2 para arzındaki artıģ büyük ölçüde banka dıģı nakit paranın artıģından kaynaklanmaktadır. Döviz cinsinden mevduatları da içeren M2X GeniĢ Para Hacmi %20,4 oranında artmıģ ve 58,3 milyar som (1,36 milyar ABD Doları olmuģtur). Gösterge Büyüme % Aralık. 2006 / Aralık 2005 Büyüme % Aralık. 2007 / Aralık 2006 Büyüme % Aralık. 2008 / Aralık 2007 Büyüme % Aralık. 2009 / Aralık 2008 Para Tabanı 47,4 38,5 11,3 18,3 M0 48,4 37,4 10,2 15,3 М1 48,6 39,0 9,2 17,5 М2 51,1 44,2 9,9 15,2 М2Х 54,1 33,3 12,6 20,4 Kaynak: KC Merkez Bankası 16
KC Merkez Bankası hızlı döviz kur dalgalanmalarını önlemek amacıyla yılın ilk yarısında 150 milyon Dolar satıģı yapmıģtır. Toplam olarak 2009 yılında Merkez Bankasının Dolar satıģı 221,9 milyon, Dolar alıģı ise 66,8 milyon olmuģtur. 4.1.2.Kalkınma Planları 2009-2011 Ülke Kalkınma Stratejisi ülkenin genel çıkarları dikkate alınarak hazırlanmıģ olup, sözkonusu dönemde kalkınmanın ana hatlarını belirleyen temel orta vadeli doküman olarak kabul edilmektedir. 2009-2011 Ülke Kalkınma Stratejisinde dört stratejik yönde kaliteli değiģimlerin getirilmesi yoluyla dengeleģtirilmiģ kalkınma modeline vurgu yapılmaktadır: 1. Ekonomik büyüme kalitesinin yükseltilmesi 2. Devlet yönetimi kalitesinin arttırılması 3. YaĢam kalitesinin arttırılması 4. Çevre koruma kalitesinin arttırılması Önümüzdeki üç yıl için Kırgızistan kalkınmasındaki bu dört stratejik yönlerden hareket ederek, 2009-2011 stratejik Hedefi: Ekonomik büyüme kalitesinin, Devlet yönetimi kalitesinin, Çevre koruma kalitesinin arttırılması yoluyla yaģam kalitesinin yükseltilmesi olarak belirlenmiģtir. Ülke kalkınma stratejisi kapsamında, 2009-2011 için planlanan yaģam kalitesi yükseltilmesinin ana paramaetreleri aģağıdakilerdir: - vatandaģların ortalama yaģam süresinin 70 yıla kadar arttırılması, - ortalama emeklilik maaģının 2 kat arttırılması - halk gelir seviyesinin 1,5 kat arttırılması; - nominal ücretin 2 kat arttırılması, - genel iģsizlik seviyesi %8 den %7,2 ye indirilmesi. YaĢam kalitesinin arttırılması sadece istikrarlı ekonomik büyüme hızının sağlanması yoluyla ulaģılır. Dünya finans krizinin 2009 yılında ülke ekonomisine getireceği etkisi gözönüne alınarak GSYĠH daki artıģ oranı %7,9 dan daha reel olan %5,5 e indirilmiģtir. Halihazırdaki ekonomini durmunun ana problemi etkinliğinin (efektifliğinin ) düģük olmasıdır. ÇalıĢma verimi kabul edilemeyecek seviyede düģük olmaktadır. Daha geliģmiģ 17
ülkelerdeki aynı çalıģma giderleri katlarca çok verim elde edilmektedir. Bu da artan küresel rekabet, kalifiye iģgücü ve enerji Ģartlarında iki kat daha tehlikelidir. Ekonomi politikası sonuçta, kalkınmanın yeğinleģtirilmesi ve çalıģma verimliliğinin arttırılması aracılığıyla ülke rekabetedebilirliğinin yükseltilmesi ve de liberal dıģ ticaret politikasının muhafazası ve geliģtirilmesinin yanında ihracatın çeģitlendirilmesi ve hızlı bir Ģekilde arttırılmasıyla Kırgız ekonomisinin dünya ekonomisine entegrasyon seviyesinin arttırlması yoluyla istikrarlı büyümenin sağlanmasına yönlendirilecektir. Ġstikrarlı ekonomik büyümeyi (1) Enerji (2) Madencilik (3) Tarım ve iģleme (4)ĠnĢaat (5) Turizm (6) UlaĢtırma (7) ĠletiĢim ve biliģim (8) Ticareti geliģtirilmesi ve ihracatın teģvik edilmesi (9) Bilim ve yenilikler alanlarındaki ekonomik kalkınma önceliklerinden sağlanması amaçlanmaktadır. ÇalıĢma verimliliğinin artırılması ve ihracatın çeģitlendirme ve hızlandırılımasına küçük ve orta giriģimciliğin kalkınması için uygun Ģartların oluģturulması, Kırgızistanın kendini göstermiģ ve kıyaslamalı olarak potansiyel teģkil eden sektörlerin kalkındırılması ile ulaģılacaktır. Sözkonusu sektörler enerji, madencilik, tarım ürünleri iģleme ve servis sektörleridir. Milli seviyedeki projelerin baģında, Kırgızistan ın tüm ekonomisine etkilerini gösterebilecek, iģ piyasasını canlandıracak, ilgili altyapıların inģaatını, ekonominin modernizasyonu için yatırım mallarının ithalatını sağlayacak ve üretime geçmesiyle halkın gelirlerina katkı yapabilecek Kambarata 1 Hidro Elektrik Santralinin kurulması gelmektedir. 4.2.Tarım ve Ormancılık Tarım sektörünün GSYĠH ye katkısı %22,1 dir. Ülkenin büyük bölümü yüksek steplerden oluģtuğu ve ekilebilir alanların toplam yüzölçümüne oranı %7 olduğu için tarım sektöründe hayvancılık ön plana çıkmaktadır. Mahsul alımı daha çok alçak vadilerde yoğunlaģmıģ bulunmaktadır. Tarım sektörü, düģen sanayi üretimi nedeniyle açığa çıkan iģgücünün istihdam edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Kırgızistan da özel iģletmeler tarımsal üretimin %40 ını gerçekleģtirmekte, kamu iģletmelerinin üretime katkısı %5 düzeyinde olmakta, üretimin %55 i ise hanelerde kiģisel giriģimlerle gerçekleģtirilmektedir. Bağımsızlık sonrası dönemin koģullarından derinden etkilenen tarım sektöründe tarım makinesi yedek parça ve ekipman eksiği ile gübre açığı ortaya çıkmıģtır. Bağımsızlığa kadar diğer Sovyet Cumhuriyetlerinden temin edilmekte olan söz konusu girdiler, doğal olarak bağımsızlık ertesi dönemde piyasa koģullarından temin edilmeye baģlanmıģ ve fiyatlar üzerinde yükseltici etkisi olmuģtur. Tarım sektörünün diğer sektörlerle ortak sıkıntısını bankacılık sistemindeki yetersizlik nedeniyle yaģanan finansman sorunları oluģturmaktadır. Tarım sektöründe 2009 yılında %7,4 lük bir büyüme olmuģtur. Kırgızistan ın sadece %4 lük kesimi ormanlık alan olarak kabul edilmekte, tamamı Devlete ait olan bu alan ülkenin kereste ihtiyacını karģılamaya uygun olarak değerlendirilmemektedir. Ülkede en çok bilinen Celalabad Ceviz ormanlarıdır. 18
Kırgız Cumhuriyeti nde Başlıca Tarım Sektörü Üretimi Tarım Ton 2009 2008 DeğiĢim Buğday 1 929 200,0 27,7 ham pamuk 49 200,0-48,3 Tütün 12 000,0-11,8 şeker pancarı 54 000,0 - yağ özlü bitkiler 73 300,0 10,2 Patates 1 393 100,0 4,1 Sebzeler 832 500,0 1,2 Kavun, karpuz 137 200,0 10,3 meyve ve yemişler 200 500,0 8,2 Kaynak: KC Milli İstatistik Komitesi 4.3. Sanayi SSCB nin dağılmasının ardından Kırgız ekonomisi üretim kayıpları nedeniyle ciddi sorunlarla karģılaģmıģtır. Sanayi sektörünün ekonomideki payı büyük ölçüde savunma sanayiine kaymıģ olup ülkede üretilen hammaddelerin iģlenmesine yönelik sanayi sektörü küçük üretim kapasitesi ile çalıģan bir sanayi haline gelmiģtir. Sanayi üretiminin en önemli alt sektörü gıda iģleme sanayiidir. Gıda iģleme sektörü aynı zamanda en cazip yabancı yatırım alanı olmuģtur. Kırgızistan da sanayi üretim hacmi 2009 yılında %6,4 oranında azalmıģ ve 2,267 milyar dolar civarında gerçekleģmiģtir. Kumtor altın madeninde gerçekleģtirilen üretim göz ardı edildiğinde ise -%6,5 lik azalma kaydedildiği görülmektedir. 2009 yılında sanayi üretiminin yaklaģık %81,8 i imalat sektörü kaynaklı olmuģtur. Yıllar İtibariyle Sanayi Sektöründe Üretim Hacmi (Milyon $) 2006 2007 2008 2009 Pay Toplam 1 266,9 1 645,1 2 348,1 2 267,5 100,0 Madencilik 26,3 35,2 52,4 54,9 2,2 Ġmalat Sanayi 976,4 1 270,6 1 920,2 1 845,2 81,8 Elektrik, gaz ve su üretim ve dağıtımı 264,1 339,3 375,5 367,4 16,0 Kaynak: KC Merkez Bankası 4.4. ĠnĢaat Uluslararası kuruluģlar tarafından finanse edilen büyük projeler inģaat sektörünün 1990 ların ortasından itibaren hızlı büyümesini sağlamıģtır. 2009 yılında inģaat sektöründeki ana sermayeye yapılan yatırımların yapısındaki iç yatırımlardan finansman grubunda %38 lik ölçüde artıģ olmuģtur. Ġç yatırımların yapısındaki 19
sıralama halk kaynakları, kuruluģ ve Ģirket kaynakları ve Devlet bütçesi Ģeklinde olmuģtur. Buna karģılık dıģ yatırımlardan finansman grubunda oluģan azalma % - 14,9 dur. Bu azalma doğrudan yabancı yatırımlardaki 2 katlık azalmadan meydana gelmiģ olup, sözkonusu azalma uzmanlar tarafından dünya finans krizi ile açıklanmaktadır. Finansman kaynaklarına göre yatırımların yapısı (bin $) 2008 2009 Pay DeğiĢim Ana sermayeye yatırımlar 758 568,4 902 086,7 100,0 18,9 Ġç yatırımlar 485 206,3 669 344,8 74,2 38,0 Devlet bütçesinden 82 609,0 110 659,8 12,3 34,0 Yerel bütçelerden 13 371,4 17 330,4 1,9 29,6 KuruluĢ ve Ģirketlerden 173 919,3 214 751,7 23,8 23,5 Banka kredili 6 232,2 54 192,1 6,0 769,5 Halktan 209 074,4 272 401,5 30,2 30,3 Yardımlar 0,0 9,3 0,0 100,0 DıĢ yatırımlar 273 362,1 232 741,9 25,8-14,9 Yabancı kredi 96 460,7 138 286,3 15,3 43,4 Doğrudan yabancı yatırımlar 149 459,1 66 831,4 7,4-55,3 Yabancı hibe ve yardımlar 27 442,3 27 605,5 3,1 0,6 Kaynak: KC Merkez Bankası 2009 yılında ana sermayeye yapılan yatırımların tutarı 802.086 bin ABD Doları olarak, bir önceki yıla göre %18,9 oranında artmıģ bulunmaktadır. 2008 yılında finans krizi etkisiyle büyüme hızını kaybeden inģaat sektörünin 2009 yılında negatif değer alacağı yönündeki uzmanların tahminleri gerçekleģmemiģtir. Faaliyet alanlarına göre yatırım Faaliyet türü (000$) 2008 2009 Pay DeğiĢim Toplam 758 568,4 902 086,7 100,0 18,9 Tarım, avcılık, ormancılık ve balıkçılık 17 188,2 20 690,1 2,3 20,4 Dağ madenciliği 56 418,7 67 831,7 7,5 20,2 Ġmalat Sanayii 85 089,8 76 071,3 8,4-10,6 Elektrik, gaz ve su üretimi ve dağıtımı 53 268,8 128 314,3 14,2 140,9 ĠnĢaat 200,5 0,0 0,0-100,0 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri 29 340,2 75 854,5 8,4 158,5 Otel ve restoranlar 54 938,2 74 455,6 8,3 35,5 20
UlaĢtırma ve iletiģim 156 679,9 122 380,5 13,6-21,9 Finansal faaliyet 2 259,3 1 037,5 0,1-54,1 Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 66 460,7 58 013,5 6,4-12,7 Devlet Ġdaresi 4 931,2 5 364,9 0,6 8,8 Eğitim 37 656,8 30 305,4 3,4-19,5 Sağlık ve sosyal hizmetler 4 994,2 4 304,0 0,5-13,8 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 9 986,0 17 115,9 1,9 71,4 Elektrik, gaz ve su üretimi, Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri, otel ve restoranlar inģaatı kalemlerinde önemli artıģlar yaģanırken, ulaģtırma ve iletiģim, imalat sanayisi, Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler ve eğitim kalemlerinde azalma olmuģtur. 4.5. UlaĢtırma ve Telekomünikasyon Kırgız Cumhuriyeti nde bulunan 34.000 kilometre karayolunun 23.000 kilometresi asfalt, 140 kilometresi otobandır. BaĢkent BiĢkek çevresindeki yollar genel olarak iyi durumda olup, diğer bölgelerdeki karayollarının önemli ölçüde bakıma ihtiyacı bulunmaktadır. 2008 yılında her türlü taģıma araçları ile taģınan yüklerin toplam hacmi 35,9 milyon ton olmuģ ve 2008 yılına göre %4,1 artmıģtır. TaĢımada karayolunun payı %90,6 olmuģtur. Demiryolu taģımasında ise 12,5 lik artıģ kaydedilmiģtir. Ülke genelinde toplam 370 kilometrelik demiryolu bulunmaktadır. 2006 yılı baģında Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Çin Halk Cumhuriyeti ni birbirine bağlayacak büyük bir demiryolunun inģa edilmesi üzerinde Çin ile mutabakata varılmıģ olup detayları halen gçrüģülmektedir. Çin in dar enli raylarının inģaatına diretmesine karģılık Kırgız tarafı BDT ülkeleri karģısında geniģ enli rayları inģa zorunluluğu bulunduğunu ifade etmektedir. Halihazırda ülkede faaliyet gösteren BiĢkek Manas ve OĢ havaalanları uluslararası niteliklidir. Ülkedeki boru hattı sisteminin yetersizliği yakıt dağıtımında etkinliğin sağlanamamasında önemli bir etkendir. Ülkede 367 kilometre uzunluğunda doğal gaz hattı ve 13 kilometre uzunluğunda petrol hattı bulunmaktadır. Telekomünikasyon altyapısı Dünya Bankası ve Avrupa Yatırım ve Kalkınma Bankası finansmanı ile modernize edilmiģtir. Devlet tarafından iģletilen Kırgıztelecom piyasada tekel pozisyonundadır. Piyasada 5 adet mobil telefon operatörü faaliyet göstermektedir. Bunlar Bitel, Megacom, Fonex, Katel, Nexi, Nur Telekom olup, sahip oldukları abone sayısı sırasıyla 1.000.000, 1.200.000, 300.000, 15.000, 3.000 ve 200 000 dir. Halihazırda Kırgızistan halkı içinde potansiyel kullanıcıların (4.029.851) %67 si cep telefonu iletiģim servisini kullanmaktadır. 21
Ġnternet kullanımı yaygınlaģmaktadır. 1999-2009 döneminde internet kullanıcılarının sayısı 3.000 den 140.000 e yükselmiģtir. Resmi olmayan kaynakların bildirimine göre 2009 yılında internet kullanıcılarının sayısı 480.000 e ulaģmıģtır. Hükümetin uzun vadeli planı telekomünikasyon sektörünün GSYĠH ye %5 oranında katkı getirecek seviyeye getirilmesidr. 4.6. Ticaret 2009 yılında tüketici piyasasında toplam iģlem hacmi %0,6 oranında artıģla 4.442 milyon dolar olarak gerçekleģmiģtir. milyon $ 2008 2009 Pay Değişim Toplam 4.298,9 4.442,0 100,0 3,3 Otomobil, motosiklet ve onların parça ve aksesuarları ticareti 141,9 157,0 3,5 10,7 Otomobil servis ve tamiri 24,9 28,6 0,6 14,6 Motor yakıtı perakande ticareti 336,6 316,3 7,1-6,0 Toptan ticaret ve aracılarla ticaret 1.528,9 1.534,2 34,5 0,3 Otomobil ve motor yakıtı hariç perakande ticaret 2.255,6 2.393,8 53,9 6,1 Ev ve şahsi kullanım eşyalarının tamiratı 11,0 12,1 0,3 9,8 Kaynak: K.C. Milli İstatistik Komitesi Toptan ticaretin değeri 1.534,2 milyon ABD Doları olup, 2008 yılına kıyasla %3,9 azalmıģtır. Perakande ticaret hacmi 2.393,8 milyon ABD Doları olmuģ ve %0,9 luk artıģ göstermiģtir. 2009 yılında toplam perakande ticaretin hacminde pazarların payı %68, mağazaların payı %32 olmuģtur. (2008 yılında sırasıyla %70 ve %30). Söz konusu veriler halkın büyük çoğunluğunun tüketici ürünlerini pazarlardan temin ettiğini göstermektedir. 4.7. Hizmetler 2009 yılında hizmet ticareti %1,4 artarak 6.019 milyon dolar olmuģtur. Özel sektörün hizmet ticaretindeki payı %73,8 düzeyindedir. ĠletiĢim hizmetleri %7,3 artarak 439 milyon dolara ulaģmıģtır. UlaĢtırma hizmetlerinin hacmi %2,2 azalarak 375 milyon dolar seviyesinde gerçekleģmiģtir. 22
Hizmet sektörünün GSYĠH ye katkısı %46,2 dir. Bu sektörde milli gelire katkı esas olarak genelde küçük çaplı ticaret ve lokanta iģletmelerinden sağlanmaktadır. (Milyon USD) 2009 Pay 2008 % DeğiĢim Toplam 6 019,0 100,0 1,4 Ticaret; otomobil ve özel kullanım eģyalarının tamiri 4 442,0 73,8 0,6 Otel ve restoranlar 184,0 3,1 4,2 UlaĢtırma 375,5 6,2-2,2 ĠletiĢim 439,4 7,3 13,8 Finansal faaliyet 145,5 2,4 7,1 Gayrimenkul mallar ile yapılan iģlemler, kira ve tüketicilere sunulan hizmetler 198,2 3,3-0,6 Eğitim 110,2 1,8 1,3 Sağlık ve sosyal hizmetler 28,3 0,5-0,3 Kamu, Sosyal ve Özel servisler 95,8 1,6-3,5 Kaynak: K.C. Milli İstatistik Komitesi Bağımsızlık ertesinde Kırgız Cumhuriyeti bankacılık sistemi yeniden yapılandırılmıģtır. Halen bu sektörde KC Merkez Bankası nın yanı sıra 22 ticari banka faaliyet göstermektedir. Merkez Bankası belirli bir seviyede bağımsızlığa sahip bulunmaktadır. Bankalar ağırlıklı olarak dıģ iģlemlerden ve hazine kağıtları ticaretinden kazanç sağlamaktadır. Ticaret ve yatırımda döviz kontrolü uygulanmamaktadır. Yüzlerce döviz büfesi piyasa fiyatlarından döviz satıģında bulunmaktadır. Kırgız bankacılık sektöründe sermayeleģmenin artırılması, tasarrufların teģvik edilmesi, banka denetim sisteminin iyileģtirilmesi ve ilgili mevzuatın güçlendirilmesi gerekmektedir. 2008 yılında bu doğrultuda atılan önemli adım mevduatların korunması hakkında kanunun kabul edilmesidir. Sözkonu kanuna uygun olarak yarısını ticari bankalar (yıllık olarak toplam mevduatın %0,2 si), diğer yarısnı Devetin karģılayacağı Mevduatları Koruma fonu oluģturulmuģtur. Kırgız Cumhuriyeti, tedricen azalmakta da olsa, hala nakde dayalı bir piyasadır. Piyasaya sunulan krediler genellikle kısa vadeli olmakta, fiziki varlıklar ile teminat altına alınmakta, ancak teminat değerleme ve kredi talep edenlerin geri ödeme potansiyellerinin tespit edilmesinde yaģanan güçlükler nedeniyle bankalar kredilendirme yerine hükümet bonolarına yatırım yapmayı tercih etmekte ve dolayısıyla ticari banka finansmanından yararlanma imkanı daralmaktadır. Kırgızistan da halen 16 sigorta firması faaliyettedir. Sigorta piyasasının milli gelire katkısı %0,35 gibi oldukça düģük bir seviyededir. 23