Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi 6 (2): 76-80, 2013 ISSN: 1308-3945, E-ISSN: 1308-027X, www.nobel.gen.tr Gisela 5 Anacına Aşılı Lapins Kiraz Çeşidinde Tomurcuğu (Mayıs Buketi) sinin Kalitesi Üzerine Etkisi Selma BOYACI * Semih ÇAĞLAR Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, 46100, Kahramanmaraş *Sorumlu Yazar Geliş Tarihi: 17.12.2013 e-mail: selmabalci@ksu.edu.tr Kabul Tarihi: 30.12.2013 Özet Bodur Gisela 5 anacı üzerine aşılı olan kendine verimli Lapins kiraz çeşidi fazla miktarda meyve tutması nedeniyle meyvelerinin iriliği az olmaktadır. Bu denemede tomurcuklar uyanmadan önce yapılan mayıs buketi seyreltmesinin meyve kalitesi üzerine etkisi araştırılmıştır. Denemede dört farklı seyreltme uygulaması yapılmıştır. Denemenin ilk yılında mayıs buketleri % 50, % 33, % 25 ve % 20 düzeylerinde seyreltilmiştir. Denemenin ikinci yılında seyreltmenin ikinci yıla olan etkisini belirlemek amacıyla deneme ağaçlarına herhangi bir uygulama yapılmamıştır. Denemede yer alan kiraz ağaçlarında vegetatif ve pomolojik ölçümler yapılmıştır. İlk yıl seyreltme düzeyinin artmasına bağlı olarak gövde kesit alanına düşen mayıs buketi sayısı azalmıştır. İlk yıl mayıs buketi seyreltmesi uygulamalarının tümünün de meyve iriliğini artırmadığı, aksine seyreltme düzeyi arttıkça meyve iriliğinin azalmasına yol açtığı belirlenmiştir. Buna karşılık denemenin ikinci yılında meyve iriliğinde önemli artış olduğu saptanmıştır. İlk yıl meyve iriliğinde karşılaşılan olumsuz etkinin, mayıs buketi seyreltmesi sırasında dallarda oluşan mekanik yaralanmalardan ötürü ağaçların besin maddelerini meyve büyümesi yerine yaralarını iyileştirmek için kullanmış olmasından kaynakladığı kanısına varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Kiraz, seyreltme, meyve iriliği The Effect of Fruit Bud (May Bouquet) Thinning on the Fruit Quality of Lapins Sweet Cherry on Gisela 5 Rootstock Abstract The self-fertile sweet cherry cultivar-lapins- on Gisela 5 dwarfing rootstock produces excessive amounts of fruits, and thus, fruit size is considerably diminished. In this study the effect of spur (May Bouquet) thinning applied before bud burst on the fruit quality was investigated. Four different spur thinning treatments were applied in the first year: 50%, 33%, 25 %, and 20.%. The following year no thinning was applied in order to determine the follow up effect of the first year s treatments. In the experimental sweet cherry trees, pomological and vegetative measurements were done. In the first year, the spur number per unit area of stem decreased with the increased thinning level. In the first year the spur thinning resulted in smaller fruit size than that of control trees;.however, in the second year, fruit size was positively affected by the first year treatments. It was concluded that the mechanical wounds on the branches caused during the spur thinning might be the reason for the negative effect seen on the first year s fruit size. Keywords: Sweet cherry, thinning, fruit size GİRİŞ Dünyadaki ticari kiraz üretimi, iklimi kiraz yetiştiriciliğine uygun olan çok az sayıdaki ülkede yoğunlaşmıştır. Dünyanın en önemli kiraz üreticileri Türkiye, İran, ABD, İtalya, Şili ve İspanya olarak sıralanmaktadır. Türkiye kiraz üretiminde birinci, dışsatımda ise üçüncü sırada yer almaktadır. Türkiye, kiraz üretim miktarı açısından en önde olmasına karşın dışsatım miktarı bakımından istenilen düzeyde değildir (Anonim, 2009). Türkiye 16 milyon dolayında kiraz ağacına sahip olup 2012 yılındaki kiraz üretimi 470.000 tona ulaşmıştır (FAO, 2012). Kiraz ülkemizin hemen her bölgesinde yetiştirilmekle birlikte, bazı yörelerde temel geçim kaynağı olarak özel bir anlam taşımaktadır. Türkiye nin önemli ölçüde kiraz üreten illeri Manisa, İzmir, Afyon, Isparta, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Zonguldak, Kastamonu, Artvin ve Konya dır. (TUİK, 2012). Ülkemizde kiraz için bahçe yerlerinin uygun şekilde seçilmesi, dikim planlamasının doğru olarak yapılması, erken yaşta ürün alınmasının sağlanması, kültürel önlemlerin zamanında ve
77 eksiksiz olarak uygulanması ve ayrıca doğru bir pazarlama stratejisi ile kiraz dışsatımının sürdürülebilirliği sağlanabilecektir. Kiraz meyvesi, dışsatımı potansiyeli açısından ülkemizde diğer meyve türlerine göre çok daha şanslı görülmektedir. Bu nedenle üretim miktarının artırılmasının yanı sıra, meyve kalitesinin yükseltilmesi için neler yapılabileceğinin ortaya konması ve bunların süratle uygulamaya geçirilmesi için çalışmalar yapılması çok yararlı olacaktır. Son yıllarda giderek artan bodur/yarıbodur kiraz bahçeleri bu bakımdan iyi bir başlangıç potansiyeline sahiptir. Büyük ağaçlardan oluşan standart kiraz bahçelerinden dekar başına 600-800 kg dolayında ürün elde edilirken, Gisela 5 veya Gisela 6 anaçlarına aşılanan çeşitlerle ile kurulan bodur/yarıbodur kiraz bahçelerinden alınan ürün miktarı dekar başına 1200 1600 kg a kadar çıkabilmektedir. Küçük ölçekli arazilerden daha fazla gelir elde etmek için bodur kiraz ağaçları ile bahçeler kurmak avantajlı gözükmektedir. Geniş alanlarda kurulan ticari bodur/yarıbodur kiraz bahçelerinin de en önemli avantajı ise meyve hasadının daha az maliyetle gerçekleştirilebilmesidir. Bodur/yarıbodur kiraz bahçelerinin yukarıda sayılan önemli avantajlarının yanı sıra meyve kalitesine ilişkin bazı sorunları da bulunmaktadır. Yüksek boylu (standart) ağaçlara göre daha küçük taç hacmine sahip olan bodur kiraz ağaçları erken yaşta bol çiçek açıp çok miktarda ürün bağladığından meyveler küçük kalmaktadır. Bu durum büyük olasılıkla bodur ağaçlardaki sınırlı düzeydeki karbonhidrat miktarlarının çok sayıda meyve tarafından paylaşılmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle Gisela 5 gibi bodur anaçlara aşılanan kendine verimli Lapins gibi kiraz çeşitlerindeki meyvelerin pazarın istediği iriliğe ulaşamaması daha da önemli bir sorundur. Kirazlarda küçük meyve sorununun çözümü için kullanılabilecek etkili bir yöntem ağaçtaki meyve sayısının azaltılmasıdır. yükünün seyreltme yoluyla azaltılması ağaçlardaki meyve miktarını azaltıp, kalan meyvelerin daha iyi beslenmesine yol açarak iri, kaliteli ve albenisi yüksek meyvelerin üretilmesine olanak vermektedir. Kiraz yetiştiriciliğinde meyve seyreltmesi çok yaygın bir uygulama değildir. Bu yüzden diğer ılıman iklim meyve türleriyle karşılaştırıldığında, kiraz ve vişnelerde meyve seyreltmesi ile ilgili çalışmaların son derece az olduğu görülmektedir. Whiting ve Lang (2004) Gisela 5 anacına aşılı Bing kiraz çeşidinde ağaçlardaki toplam yaprak alanı ile meyve kalitesi arasında ilişki olduğunu belirleyerek seyreltme uygulamasının meyve kalitesini olumlu etkilediğini bildirmişlerdir. Whiting ve Ophardt (2005) klonal anaçlar üzerine kurulu sık dikim kiraz bahçelerinin başarısı ve uygulanabilirliği açısından ürün yoğunluğu yönetimi tekniklerinin geliştirilmesinin çok önemli olduğunu söylemişlerdir. Davarynejad ve ark. (2008) Újfehértói fürtös vişne çeşidinde çiçek tomurcuklarını ve çiçekleri el ile seyreltmişler ve % 20 tomurcuk ve % 20 çiçek seyreltmesi yapılan ağaçların gövde kesit alanına düşen verim etkinliğinin tanık ağaçlarınkinden daha yüksek bulunduğunu bildirmişlerdir.. Bound ve ark (2013) dışsatım kalitesinde kiraz üretmek için ağaçlardaki meyve yükünün dengelenmesi gerektiğine işaret ederek Van kiraz çeşidinde dal kesit alanının her cm 2 sinde 10 adet meyve kalacak şekilde seyreltme yapılmasıyla meyve kalitesinin optimize edilebileceğini belirlemişlerdir. Bazı ılıman iklim meyve türlerinde kimyasal maddeler yardımıyla meyve seyreltmesi pratik olarak yapılmaktadır. Ancak, kirazlarda kimyasal yolla meyve seyreltmesi henüz başarılı bir şekilde uygulanamamaktadır. Bu araştırmada Bodur Gisela 5 anacına aşılı Lapins kiraz çeşidinde elle yapılan çiçek tomurcuğu (mayıs buketi) seyreltmesinin bazı meyve kalite özelliklerine olan etkisi araştırılmıştır. MATERYAL VE METOT Materyal Bu araştırma 2009 ve 2010 yıllarında iki yıl süreyle Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Avşar Yerleşkesinde bulunan Gisela 5 anacı üzerine aşılı beş yaşındaki Lapins kiraz ağaçları üzerinde yürütülmüştür. Denemedeki bahçe 5 x 2,5 m aralıklarla kurulmuştur. Bahçe toprağı killi-tınlı özellikte olup bahçenin sulanması damla sulama yöntemiyle yapılmış ve bitki besleme ile bitki koruma alanlarında genel kültürel işlemler uygulanmıştır. Metot Tomurcuk (buket) seyreltmesi meyve tomurcuklarının kabarmaya başladığı dönemde (26 Mart 2009) yapılmıştır. işi el ile mayıs buketlerinin koparılması şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bir meyve dalındaki mayıs
78 Tablo 1. Denemede uygulanan mayıs buketi seyreltme düzeyi ve seyreltme yöntemi Uygulamalar Düzeyi Yöntemi Tanık % 0 yapılmamıştır TS-1 % 50 Bir mayıs buketi bırakılıp ikincisi seyreltilmiştir TS-2 % 33 İki mayıs buketi bırakılıp üçüncüsü seyreltilmiştir TS-3 % 25 Üç mayıs buketi bırakılıp dördüncüsü seyreltilmiştir TS-4 % 20 Dört mayıs buketi bırakılıp beşincisi seyreltilmiştir TS: Tomurcuk si. buketlerinin seyreltilmesi Tablo 1 de kodlandığı üzere dört farklı düzeyde yapılmıştır. Denemede yer alan bahçedeki kiraz ağaçlarının boyu (cm), aşı noktasının 20 cm yukarısından ölçülen gövde kesit alanı, ortalama meyve dalı uzunluğu (bir ve iki yaşlı dalların toplamı) ile meyve dallarındaki mayıs buketi sayısı ve meyve miktarı ölçülmüş veya sayılmıştır. kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla meyveler olgunlaştığı dönemde her bir ağaçtan üç yinelemeli olarak tesadüfi olarak seçilen 20 şer adet meyve üzerinde; meyve ve çekirdek ağırlıkları 0.01 grama duyarlı hassas terazide tartılarak saptanmıştır. Denemedeki meyvelerin meyve boyu, meyve eni ve sap uzunluğu (cm) ölçümleri ise digital kumpasla yapılmıştır. Elektrikli meyve sıkacağı yardımı ile meyvelerin suyu çıkarılarak el refraktometresi ile suda çözünen kuru madde yüzdeleri elde edilmiştir. suyunun ph değeri ph metre ile, asitlik ölçümleri ise titrasyon yoluyla % malik asit cinsinden (Harcanan NaOH Miktarı x 50 x malik asidin ekivalant değeri x F) formülünden faydalanılarak yapılmıştır. Uygulamalardan elde edilen bütün değerlerin istatistiksel analizleri LSD karşılaştırma testi ile uygulanarak yapılmıştır. Denemedeki her uygulama üç ağaçta yinelenmiş olup tesadüf parsellerine göre kurulan denemede toplam olarak 45 adet kiraz ağacı yer almıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Gisela 5 anacına aşılı Lapins çeşidi kiraz ağaçlarının ortalama ağaç boyunun 233 cm ile 260 cm arasında, gövde kesit alanının (GKA) 134 cm² ile 187 cm² arasında, bir ve iki yaşlı dallardan oluşan meyve dalı uzunluğunun 111,7 cm ile 118,3 cm arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 2). Denemede yer alan kiraz ağaçlarında seyreltme yapıldıktan sonra kalan mayıs buketlerinin sayısı ağaç başına 109,7 ile 272 adet arasında değişmiştir. Yine, birim gövde kesit alanına düşen mayıs buketi sayısı 0,8 ile 1,5 adet arasında değişmiştir. Burada, seyreltme şiddeti arttıkça ağaçlardaki mayıs buketi sayısı genel olarak azalmıştır. Sadece TS-3 uygulamasında diğerlerine göre mayıs buketi tomurcuk sayısının fazla olması bu parseldeki ağaçların fazla gelişmiş olmasından kaynaklanabilir (Tablo 2). Ancak, yine seyreltme uygulamalarının şiddetine bağlı olarak ağaçlarda giderek daha az sayıda mayıs buketi bulunduğu belirlenmiştir. Aynı özellik gövde kesit alanına düşen mayıs buketi sayısında da saptanmıştır (Tablo 2). Denemede yer alan ağaçlardaki meyve dalı başına düşen meyve sayısı ortalama olarak 89 adet ile 113 adet arasında değişmiştir. düzeyi arttıkça meyve sayısının azaldığı görülmektedir. Tanık uygulamasında meyve dalı başında düşen meyve sayısı 113,7 adet iken, TS-1 de 89 adet, TS-2 de 102,3 adet, TS-3 de 107,7 adet ve TS-4 de ise 103,3 adet olarak saptanmıştır (Tablo 2). Ancak, kalan meyve sayılarının uygulanan seyreltme düzeyine paralel olarak azalmadığı dikkat çekmiştir. Bu durum, büyük olasılıkla, mayıs buketlerinin üzerinde bulunan meyve tomurcuklarının sayısının farklı olmasından kaynaklanmıştır. Tanık ağaçlarda ortalama meyve ağırlığı denemenin ilk yılında (2009) 3.87 g ile en fazla olarak bulunurken (Tablo 3), ikinci yılda ise (2010) 4.46 g ile en düşük düzeyde bulunmuştur (Tablo 4). 2009 yılında % 25 düzeyinde seyreltme yapılan TS-4 uygulamasında meyve
79 Tablo 2. Gisela 5 anacına aşılı Lapins kiraz çeşidi ağaçların bazı vegetatif özellikleri ile seyreltme uygulamaları sonucu kalan mayıs buketi sayısı ve yoğunluğu ile meyve miktarı* Ağaç (cm) Gövde Kesit Alanı (cm²) Ortalama Dalı Uzunluğu (Bir ve iki yaşlı dalların toplam uzunluğu, (cm) Ortalama Mayıs Buketi Sayısı (adet) Gövde Kesit Alanına Düşen Mayıs Buketi Sayısı (adet/cm²) Dalı Başına Düşen Sayısı (adet) Tanık 252 184 118,3 272,0a 1,5 113,7 TS-1 260 134 115,0 109,7b 0,8 89,0 TS-2 250 154 111,7 213,0ab 1,4 102,3 TS-3 238 187 106,9 266,7a 1,5 107,7 TS-4 233 164 113,9 224,7ab 1,3 103,3 TS: Tomurcuk si; *Farklı harflerle gösterilen değerler arasındaki fark p<0.05 seviyesinde önemlidir. ağırlığı 3.78 g ile tanıktan daha az olmuştur. Aynı şekilde % 33 düzeyinde seyreltme yapılan TS-3 uygulamasında meyve ağırlığı 3.41 g ve sırasıyla % 25 seyreltme yapılan TS-2 uygulamasında 3.23 g, % 20 seyreltme yapılan TS-1 uygulamasında ise 2.62 g ile giderek azalan değerler bulunmuştur. Ancak ikinci yıl (2010) en yüksek meyve ağırlığına 7.30 g ile TS-4 uygulamasında rastlanmıştır. ağırlıkları arasındaki fark ilk yıl (p>0.05) düzeyinde önemsiz bulunurken, ikinci yıl (p 0.01) düzeyinde çok önemli bulunmuştur. ağaçlarında seyreltme yapmanın amacı meyve iriliğini arttırmaktır. Bu denemede de kirazlarda farklı düzeyde mayıs buketi seyreltmesinin meyve iriliğine olan etkisi araştırılmıştır. Ancak, seyreltme uygulaması yapılan ilk yıl meyve iriliğinde bir artış gözlenmezken, ertesi yıl meyve iriliğinde oldukça belirgin bir artış gözlenmiştir. İlk yıl seyreltme düzeyi arttıkça meyve ağırlığı giderek azalmış; ancak ikinci yıl seyreltme düzeyine bağlı olarak meyve iriliğinde artış gözlenmiştir. eni tanık uygulamasında seyreltmenin yapıldığı ilk yıl 20,01; ikinci yıl 20.18 mm bulunmuştur. TS-4 uygulaması ikinci yıl 25.21 mm ile en yüksek meyve enine sahip olmuştur. eni açısından denemenin her iki yılında da uygulamalar arasındaki fark (p 0.01) düzeyinde çok önemli bulunmuştur. Birinci yıl (2009) tanık uygulamasında meyve boyu açısından en yüksek değer 18.88 mm ile elde edilirken, en düşük değer 15.55 ile TS-1 uygulamasında rastlanmıştır. İkinci yılda ise en yüksek değere 22.27 mm ile TS-4 uygulamasında rastlanırken, en düşük değer 18.70 mm ile tanık uygulamasından elde edilmiştir. uygulamasının yapıldığı ilk yıl meyve boyu açısından fark (p>0.05) düzeyinde önemsiz bulunurken, ikinci yıl (p 0.01) düzeyinde çok önemli bulunmuştur. Sap boyları her iki yılda da (p>0.05) düzeyinde önemsiz bulunmuştur. Çekirdek ağırlığı 2009 yılında 0.27 g ile 0.34 g arasında değişmiştir (Tablo 3). İkinci yıl (2010) ise meyve iriliğindeki artışa paralel olarak çekirdek ağırlığı da 0.38 g ile 0.47 g arasında olmuştur (Tablo 4). SÇKM değeri ise ilk yıl % 17.6-19.4; ikinci yıl ise % 18.4-19.6 arasında değişmiştir (Tablo 3 ve 4). suyu ph değeri, ilk yıl 2.56 ile 2.95 arasında, ikinci yıl ise 2.65-2,69 arasında değişmiştir. Titre edilebilir asit değerinin de ilk yıl 8.2-9.08, ikinci yıl 8.13-9.76 arasında olduğu belirlenmiştir. Tablo 3. 2009 yılında yapılan seyreltme uygulamasının Lapins çeşidi kiraz meyvelerinin bazı pomolojik özellikleri üzerine etkisi* Eni Sap Çekirdek SÇKM (%) ph Titre edilebilir asit. mik. Tanık 3,87 a 20,01a 18,88a 38,88a 0,31abc 18,60bc 2,67d 9,02c TS-1 2,62 b 15,55d 15,96b 39,44a 0,29bc 17,60d 2,73c 8,95d TS-2 3,23 a 17,32c 18,03a 38,07a 0,34a 19,40a 2,56e 8,62e TS-3 3,41 ab 18,12bc 18,10a 37,54a 0,27c 19,20ab 2,95a 9,08a TS-4 3,78 a 19,12ab 18,64a 36,42a 0,33ab 18,40c 2,84b 9,05b TS: Tomurcuk si;*farklı harflerle gösterilen değerler arasındaki fark p<0.05 seviyesinde önemlidir.
80 Tablo 4. yapılmayan 2010 yılında Lapins çeşidi kiraz meyvelerinin bazı pomolojik özellikleri* SÇKM(%) ph Eni Sap Çekirdek Titre edilebilir asit mik. Tanık 4,46c 20,18c 18,70b 41,96a 0,43ab 18,80bc 2,79a 9,76a TS-1 6,43b 23,88ab 21,50a 37,41b 0,40ab 18,60c 2,68b 9,25b TS-3 6,95ab 22,82b 21,39a 38,01b 0,38b 19,40ab 2,68b 8,13e TS-2 7,13ab 24,12ab 21,43a 37,00b 0,47a 18,40c 2,65d 8,20d TS-4 7,30a 25,21a 22,27a 42,26a 0,43ab 19,60a 2,67c 9,00c TS: Tomurcuk si;*farklı harflerle gösterilen değerler arasındaki fark p<0.05 seviyesinde önemlidir. SONUÇ VE ÖNERİLER Bodur anaçlara aşılı kendine verimli kiraz ağaçları erken yaşta bol çiçek açıp çok ürün bağlaması nedeniyle büyümekte olan meyveler yeterli düzeyde beslenemediğinden nihai meyve irilikleri pazarın istediği ölçülerin altında kalabilmektedir. Böyle kiraz bahçelerinde küçük meyve sorununun çözümü için kullanılabilecek kolay bir yöntem de ağaçlardaki meyve sayısını azaltmaktır. Kirazda kimyasallarla seyreltme pratik olarak başarılı bir şekilde yapılamadığından değişik düzeyde mayıs buketi seyreltmesi yapılan bu denemede seyreltme şiddetine bağlı olarak ilk yıl meyve iriliğinde azalma olduğu belirlenmiştir. Ancak, seyreltme etkisinin devam ettiği ikinci yıl ise meyve iriliğinde artış olduğu saptanmıştır. Mayıs buketi seyreltmesi sonucunda ilk yılda meyvelerin iriliğindeki azalmanın, seyreltme sırasında dallarda oluşan yaralardan kaynaklanabileceği kanısına varılmıştır. Ancak seyreltme etkisinin izleyen yılın meyve iriliğine olumlu etki yapması pratik açıdan değerli olabilir. Bu nedenle, bu deneme kapsamında iki yılı kapsayan bu seyreltme uygulamasının ileriki yıllarda da yinelenmesinin yararlı olacağı düşünülmektedir. KAYNAKLAR Anonim, 2009. Gisela Anaçlı Bodur ve Yarı bodur Alara Kiraz Fidanlarının Avantajları. http://www.alarafidan.com.tr. FAO, 2012. Statistical database. Available: http:// www.fao.org. TUİK, 2012. Tarımsal Yapı. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enst. Yayın No: 1579, Ankara. Bound, S.A, Close, D.C., Quentin, A.G., Measham, P.F, Whiting, M.D., 2013. Crop Load and Time of Thinning Interact to Affect Fruit Quality in Sweet Cherry. Journal of Agricultural Science; Vol. 5, No. 8; 216-230. Davarynejad, G.H., Nyeki, H., Szabo, T. ve Szabo, Z, 2008. Influence of Hand Thinning of Bud and Blossom on Crop Load, Fruit Characteristics and Fruit Growth Dynamic of Ujfehertoi fürtös Sour Cherry Cultivar. American Eurasian J. Agric.& Environ.Sci., 4(2) 138-141. Whiting, M.D ve Lang, G.A, 2004. Bing Sweet Cherry on the Dwarfing Rootstock Gisela 5 :Thinning Afffects Fruit Quality and Vegetative Growth but not Net CO 2 Exchange. J. Amer. Hort. Sci. 129(23):407-415. Whiting, M.D. ve Ophardt, D., 2005. Comparing Novel Sweet Cherry Crop Load Management Strategies. HortScience 40(5):1271-1275.