Türkçe Unsurlarının Arnavutça Gramer Yapısına Etkisi Spartak Kadıu Tiran Üniversitesi Yabancı Diller Fakültesi, Türkoloji Bölümü Özet Bir toplumun başka toplumlar ile hiç bir ilişki kurmaksızın yaşaması nasıl olanaksız ise, bir dilin yabancı dillerden hiç etkilenmeden yaşaması da olanaksızdır. Bir arada yaşama, kültür ilişkileri, ticaret, siyaset, aynı din çevresi içinde bulunma gibi değişik etkenler diller arasında sözvarlığı açısından alışverişlere yol açmaktadır. En başta sözcüklere yol açmaktadır. Zamanla ilişkilerin artışı ile ve birtakım etkenlerden dolayı ses, ek, gramer unsuru, yapı, ve sözdizimsel öğeleri dilden dile geçebilmektedir. Türkçenin en çok etkilediği, sözvarlığından pek çok unsurların geçtiği diller sıralanacak olursa en başta Balkanlarda konuşulan dilleri yer almaktadır. Balkan ülkelerinde konuşulan dillerinden birisi olan Arnavutçada pek çok unsurlar bulunmaktadır. Bu unsurlar, yüzyıllar önce Balkanlardaki Türk egemenliği döneminden beri Arnavutçaya ve diğer Balkan dillerine girmiştir. Türkçenin yapısında güçlü bir türetme ve birleştirme yeteneği görülmektedir. Bu yetenek sayesinde somut ve soyut, çeşitli kavramları kolaylıkla oluşturmaktadır. Türkçe yapı bakımından bağlantılı bir dil. Hiç değişmeyen bir köke pek çok yapım eklerin ard arda eklenmesiyle çok çeşitli kavramlar oluşturabilen bir dildir. Türkçe yapım eklerinin sonunda eklenmesi bazı Arnavutça sözcüklerinde de görülmektedir. Türkçeden Arnavutçaya giren unsurlar kök, köken ve yapım ekleri olarak bilinmektedir. Arnavutçada Türkçe kök ve Türkçe yapım ekleri ile birlikte giren sözcükler vardır. Arnavutçada yeni türetme ve birleştirmeler görülmektedir. Türkçe unsurları Arnavutçada türemiş ve birleşik sözcük yapısında kullanılmaktadır. Bu bildiride, Türkçe kök ile Arnavutça yapım eklerle (Arnavutça kök ile Türkçe yapım eklerle) Arnavutçada türemiş sözcüklerini ve birleşik sözcüklerin oluşumunu bazı örneklerle açıklayarak Türkçenin Arnavutça gramer yapısına etkisini dile getirmeye çalışacağız. Anahtar kelimeler: türemiş sözcük, bileşik sözcük, gramer yapısı, unsur Page 200 Përmbajtje Ndikimi i elementeve të turqishtes në strukturën e gramatikës shqipe Ashtu siç nuk është e mundur që një shoqëri të jetojë pa krijuar asnjë lidhje me shoqëri të tjera, ashtu nuk është e mundur që një gjuhë të jetojë pa u ndikuar nga gjuhë të huaja. Bashkëjetesa, marrëdhëniet kulturore, tregtia, politika dhe të gjendurit përreth të njëjtës fe i ka hapur rrugë tregtisë, në lidhje me elementet e sintaksës ndërmjet gjuhëve. Me forcimin e
marrëdhënieve dhe si rezultat i disa faktorëve njësitë e tingujve, mbaresave, elementeve, strukturës dhe sintakës mund të kalojnë nga njëra gjuhë në tjetrën. Nëse do të radhisnim gjuhët që ka ndikuar më shumë turqishtja apo gjuhët në të cilat kanë kaluar më shumë elemente në krye do të merrnin pjesë gjuhët e folura në Ballkan. Në gjuhën shqipe, e cila është një nga gjuhët e folura në shtetet ballkanike ndodhen shumë elementë të tillë. Këta elementë janë futur në gjuhën shqipe dhe në gjuhët ballkanikë që prej qindra vjetësh më parë, gjatë sovranitetit turk në Ballkan. Në strukturën e turqishtes vihet re një aftësi për derivim dhe bashkim. Në sajë të kësaj aftësie krijohen lehtësisht konceptet e konkretes dhe abstraktes. Turqishtja nga ana strukturore është një gjuhë lidhëse. Është një gjuhë e cila mund të formojë shumë koncepte të ndryshme duke i shtuar mbaresa të njëpasnjëshme një rrënjeje të pandryshuar. Shtimin e disa mbaresave të gjuhës turke mund t i shohim edhe në fjalët e gjuhës shqipe. Elementet që kanë hyrë nga turqishtja në shqip njihen si rrënjë, origjinë dhe mbaresa. Në gjuhën shqipe gjenden fjalë, që kanë hyrë me rrënjë dhe mbaresa të gjuhës turke. Në gjuhën shqipe vërehen bashkime dhe derivime të reja. Elementet e gjuhës turke, në gjuhën shqipe përdoren në strukturën e fjalëve të derivuara dhe të bashkuara. Në këtë referat do të mundohemi të përcjellim ndikimin e turqishtes në strukturën e gramatikës shqipe duke dhënë disa shembuj fjalët e prodhuara në shqip nga bashkimi i rrënjës në gjuhën turke me mbaresat e shqipes (rrënja në gjuhën shqipe me mbaresat e turqishtes) dhe krijimin e fjalëve të bashkuara. Fjalët kyçe: fjalë të derivuara, fjalë e përbërë, strukturë gramatikore, element Page 201 Bir toplumun başka toplumlar ile hiç bir ilişki kurmaksızın yaşaması nasıl olanaksız ise, bir dilin yabancı dillerden hiç etkilenmeden yaşaması da olanaksızdır. Bir arada yaşama, kültür ilişkileri, ticaret, siyaset, aynı din çevresi içinde bulunma gibi değişik etkenler milletler arası ilişkilerine ve dolayısıyla diller arasında sözvarlığı açısından alışverişlere yol açmaktadır. En başta sözcüklere yol açmaktadır. Depoya benzetilen dil devamlı sözcükler depolamanmaktadır. Zamanla ilişkilerin artışı ile ve birtakım etkenlerden dolayı ses, ek, unsur, yapı, ve sözdizimsel öğeleri dilden dile geçebilmekte ya da bu dillerin yapısına etkilemektedir. Türkçenin en çok etkilediği, sözvarlığından pek çok unsurların geçtiği diller sıralanacak olursa en başta Balkanlarda konuşulan dilleri yer almaktadır. Bu etkileme yüzyıllar önce Balkanlardaki Türk egemenliği döneminden beri Arnavutçaya ve diğer Balkan dillerine gerçekleştirilmiştir. Balkan dillerinin farklı olmalarına rağmen hemen hemen bütün dillerde Türkçenin sözcükleri ve bazı morfolojik unsurları yer tutmuştur. Bu çalışmanın konusu Arnavutçanın sözcük türemesi çerçevesinde, Türkçe yapısının unsurlarına genel bir değerlendirme yapmaktayız. Türkçe kök ile Arnavutça yapım eklerle (Arnavutça kök ile Türkçe
yapım eklerle) Arnavutçada türemiş sözcüklerini ve birleşik sözcüklerin oluşumunu bazı örneklerle açıklayarak Türkçenin Arnavutça gramer yapısına etkisini dile getirmeye çalışacağız. Türkçenin gramer yapısında güçlü bir türetme ve birleştirme yeteneği görülmektedir. Bu yetenek sayesinde somut ve soyut, çeşitli kavramları kolaylıkla oluşturmaktadır. Türkçe yapı bakımından bağlantılı bir dil. Hiç değişmeyen bir köke pek çok yapım eklerinin ard arda eklenmesiyle çok çeşitli kavramlar oluşturabilen bir dildir. Türkçeden Arnavutçaya giren unsurlar kök, köken ve yapım ekleri olarak bilinmektedir. Arnavutçada Türkçe kök ve Türkçe yapım ekleri ile birlikte giren sözcükler vardır. Arnavutçada yeni türetme ve birleştirmeler görülmektedir. Türkçe unsurları Arnavutçada türemiş ve birleşik sözcük yapısında kullanılmaktadır. Bilindiği gibi dil, dil göstergelerinden oluşmakta ve bu gösteriler değişmemektedir. (F.de Saussure) Dilde tek değişebilecek olan, anlamsal alanı ve dilin söz dararcığıdır, çünkü zamanla bazı sözcükler anlamsal değişikliğine uğrar. Bazı sözcüklerde anlam daralması ya da genişlemesi görülmektedir, fakat bazı sözcükler kullanım dışında kalmıştır. Arnavutça söz dağarcığının önemli bir kısmını Türkçe kökenli sözcükleri oluşturmaktadır. Bilindiği gibi bu sözcükler Balkanlarda ilk defa kullanıldıklarında gösterenle birlikte kullanılmışlardır. Bu sözcükler gösterilen kavramla birlikte girdiği ve yeni bir sosyo-kültürel gerçekliği temsil ettiği için söz dağarcığında iyice yerleştiler ve Arnavutça söz dağarcığının önemli bir kısmını oluşturdular. Bu söz dağarcığı dışında bazı kullanılmayan tarihsel sözcükler kaldı. Bunu Türkçeden alıntı sözcükleri hakkında söyleyebiliriz. Fakat Arnavutçanın yapısına bir göz attığımızda, görüyoruz ki Türkçe kökenli (ve Türkçe üzerinden giren Arapça ve Farsça sözcükleri) alıntı sözcüklerine rağmen Türkçenin yapısı Arnavutçanın yapısına söz dağarcığını etkilemiş kadar etkilememiştir. Buna rağmen sözcük türetme ve birleştirme alanında çok güçlü ve önemli bir etkileme söz konusudur. Eğer Arnavutçanın yapısına bakacak olursak, bilindiği gibi Arnavut ve yabancı dilcilerden ele alınmış olan bazı Türkçe son ekleri vardır. Bunlar -llëk, -lli, -çe, -xhi/ -ci, -li, -qar, -hane, -sëz (siz), - lerë, -llarë. 1 Bu eklerle Türkçe bir kök ya da köken üzerinde yeni sözcükler türetebilmektedir 2. Bu ekler, Arnavutçanın sesbilgisel kuralların sayesinde değişirken bugünkü Arnavutçanın sözcük yapımında kullanılan şekillerine dönüşmüşlerdir. Bu eklerin bir kısmı alıntı olan Türkçe köklerle birlikte kullanılmaktadır. Orn. arabaxhi < arabacı, hanxhi < hancı, akraballëk < akrabalık, beqarllëk < bekarlık, fukarallëk < fukaralık, maskarallëk < maskaralık, tersllëk < terslik, marifetçi < marifetçi, kalemxhi < kalemci, hallvaxhi < helvacı, akçi < aşçı, Page 202 1 Hysa, E. 1998. Elemente turke në strukturën e fjalës në gjuhën shqipe, SF 3-4. 149-153. 2 Samara, M. 1995. Zhvillimet leksiko-semantike të Turqizmave në gjuhën shqipe, SF 1-4. 61-67.
birinxhi < birinci, shamataxhi < şamatacı, dyqanxhi < dükkancı, kafexhi < kahveci, duhanxhi < duhancı, gjynahqar < günahkar, hileqar < hilekar, v.s. Arnavutçada Türkçe olan kök ve eklerle birlikte, fakat Türkeçede bulunmayan yeni sözcüklerin türetimi görülmektedir. Örn. bohça + llëk, karagjoz + llëk, qerrata + llëk, taraf + llëk, pishman + llëk, horr + llëk, kalama + llëk, haset + qar, zullum + qar, naze + qar, etj. Bu örnekler Arnavutçanın iç gelişmeleri olarak değerlendirilmektedir. En işlek olan ek llëk ekidir. Bu ekle Türkçede aynı şekilde olduğu gibi yeni sözcük türetilir, fakat Arnavutça sesbilgisel kurallarına göre gelişmiş sesbilgisel değişikliklerle karşılanır. Bu ek Türkçe kökenli olmayan isim, sıfat ve belirteç olan kökenlere eklenir. Ayrıca bu türetmeler arasında Arnavutça köken ve Türkçe eklerle birlikte oluşmuş yeni sözcükler vardır. Örn. fshat-çe, vend-çe, shqiptar-çe etj. Arnavutçada Türkçe türetim modeline göre yapılan bazı örnekleri görülmektedir. Örn. çoban-çe, hak-çe, halldup-çe, hajdut-çe, por që në turqisht janë çoban-lık, hak-lı, haldup-luk, haydut-luk. -xhi/-ci ekleri daha çok bugünlerde eski sayılan isim türetmelerde bulunmaktadır. Bu eski sayılan sözcüklerde -xhi/-ci ekleri, Arnavutça birleşik sözcüklerle telafi edilir. Bu birleşik sözcüklerde birinci unsur Türkçe kökeni, -xhi ya da -qar eklerin telafi eden ikinci unsur ise Arnavutça kökenidir. Örn. bakërxhi bakërpunues, sherrxhi sherrmadh vs. -li, -lli ekleri daha az kullanılmaktadır. Fakat bu eklerle de birkaç örnek getirebiliriz. Bütün bu örneklerde hem kök/köken, hem de ek Türkçeden alıntılardır. Örn. borxh-li < borç-lu, merak-li < merak-lı, sevda-lli < sevda-lı etj. Bu ek Arnavutçada -es, -as eklerle telafi edilir. Örn elbasanlli elbasanas. Çoğulun kökenlerinin oluşma dizgesinde, Arnavutçanın 3 çoğulu yapan unsuru olarak -ë eki birleşmiş ekiyle -lerë ve -llarë varyantlarında Türkçenin -ler ve -lar eki görülmektedir. Örn. dajallarë, xhajallarë vs. Yeni türetmeler arasında alıntı sözcük olarak Türkçe kök ile Arnavutça ek ile yapılanlar çok dikkat çekicidir. Bu yeni sözcükler Türkçede bulunmamaktadır. Örnek olarak burda Arnavutçada yeni sözcük olarak -im, -ar, -tar, -or, -tor, -ëri eklerle (yabancı eklerle, ne arnavutça, ne de Türkçe) ve Türkçe köklerle türetilen sözcükler sıralamaktayız. Örn. çift + im, harxh + im, kur + im, zapt + im, çapraz + im, bajrak + tar, fall + tar, themel + tar, daull + tar, qymyr + tar, qebap + tore, shamat + ar, sheqer + or, naze + tar, argat + ëri, beqar + i, hasm + ëri, hajdut + ëri, ortak+ ëri, çapkën + eri, majmun + ëri, bajraktar + izëm, dembel + izëm, mysliman + izëm vs 4. Bunlar arasında Türkçe kök ve Arnavutça eklerle yapılan sıfatlar yer almakta. Örn. i avashtë, i fildishtë, i limontë, i bilurtë, i mermertë, i çeliktë, i xhevahirtë, i qelibartë, i avashëm, i bezdisshëm, i bollshëm, i lezetshëm, i zorshëm, i sojshëm, i bollshëm, i kollajshëm. Page 203 3 Hysa, E. 1998. Elemente turke në strukturën e fjalës në gjuhën shqipe, SF 3-4. 149-153. 4 Akademia e Shkencave, 1980. Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë
5 Arnavutça ek ve Türkçe kök/köken ile Arnavutça türetmeler olarak başka örnekleri getirebiliriz. Örn. bostan-ishte, bostan-ore, duhan-ore, kallam-ishte, portokall-ishtë, kajsi-shtë etj Bu türetmeler dışında Arnavutçada Türkçe unsurlarla yapılmış olan birleşik sözcükler de dikkat çekicidir. Arnavutçada bulunan bir başka sözcük yapımı türü de birleşimdir. Birleşim dilde mevcut köklere dayanır ve yeni sözcük ortaya çıkar. Bunlar arasında Türkçe kökenlerle yapılan birleşik sözcükler bulunmaktadır. Bu birleşik sözcüklerde birinci ya da ikinci unsur Türkçe kökenidir. Örn. bakërpunues bakërxhi, teneqepunues teneqexhi, nazemadh nazeqar, tavanpunues tavanxhi, sherrmadh sherrxhi, qymyrbërës qymyrxhi vs. Genelde bu birleşik sözcüklerde birinci unsur Türkçe kökeni, ikincisi ise Arnavutça kökenidir. Türkçe kök artı Arnavutça kökü. Bazı birleşik sözcüklerde birinci unsur Arnavutça kök/kökeni, ikincisi ise Türkçe kök/kökeni bulunur. Örn. dolli-bash vs. Bazı birleşik sözcüklerde iki unsuru Türkçeden alıntı kök/kökendir. Örn. fakir-fukara, top-sheqer vs. Hepsi eski sözcükler olarak sayılmadıkları için Türkçe ek ya da kök/kökenle türetmeler ya da birleşik sözcüklerin ele alınması ilgilidir. Konuşma dilinde daha çok, fakat yazma dilinde de bu alıntı sözcükler, Arnavutçada yeni türetmeler ve birleşik sözcükler kullanılmaktadır. Bu örneklerde görüldüğü gibi bugünkü Arnavutçanın sözcük yapımında Türkçe unsurlarının etkisi eşzamanlı bir bakış açısında bakılmasını önermektedir. Verdiğimiz örneklerde görüldüğü gibi Türkçenin kök, köken ve eklerinin biçimbilgisel alanında Arnavutçayı zenginleşerek birçok sözcük yapımı konusunda yardımcı olmuş ve yeni sözcükler ortaya çıkmıştır. Bu sözcükler sadece konuşma dilinde değil, aynı zaman standart dilinde ve edebiyatta canlı olarak yaşamaktalar. Profesör Hysa nın dediği gibi Türkçe kökenli sözcüklerin türetme paradigması olarak, yani yeni sözcük türetme rolü, bugünler de canlıdır, olsun ki Türkçe alıntı sözcüklerinin bugünkü etkisi konusunda tarihsel kuşulları elverişli değiller. Buna rağmen Türkçenin Arnavutçaya ve Arnavutçanın Türkçeye etkisi apriori olarak dışlanmamakta 6. Simdiye kadar Arnavut ve yabancı dilciler tarafından yapılan çalışmalarına hareket ederek, bugünkü Arnavutçada bu unsurların statüsünü belirtmeye ve Balkan çerçevesinde bu unsurların durumunu ve rolünü tespit ederek zaman ve mekana göre gelişmesini değerlendirmeye daha geniş ve detaylı bir çalışma yapılmasının ihtiyacı olduğunu düşünmekteyiz. Page 204 BIBLIOGRAFIA Banguoğlu, T. 2000. Türkçenin Grameri, Ankara. TDK. Adalı, O. 2004. Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler, İstanbul. Papatya Yayınları. 5 Shih po aty 6 Hysa, E. 1998. Elemente turke në strukturën e fjalës në gjuhën shqipe, SF 3-4. 149-153.
Akademia e Shkencave, 1980. Fjalori i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë. ADSH. Akademia e Shkencave, 2002. Fjalori i shqipes së sotme, Tiranë. ADSH. Akademia e Shkencave, 2002. Gramatika e gjuhës shqipe I Tiranë. ADSH. Çabej, E. 1975. Për një shtresim kronologjik të huazimeve turke të shqipes SF 4. 78-86. Dizdari, T. 2005 Fjalori i Orientalizmave në gjuhën shqipe Tiranë. Fondacioni Shirazi. Hysa, E. 1973. Disa çështje të parashtesimit në gjuhën shqipe SF 3. 83-101. Hysa, E. 1998. Elemente turke në strukturën e fjalës në gjuhën shqipe, SF 3-4. 149-153. Korkmaz, Z. 2003. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara. TDK. Samara, M. 1995. Zhvillimet leksiko-semantike të Turqizmave në gjuhën shqipe SF 1-4. 61-67. Latifi, L. 2006. Mbi huazimet turke në gjuhën shqipe krahasuar me gjuhët e tjera të Ballkanit Tiranë. DUDAJ. Page 205