tiriciliğindeinde in KUTLU Ç.Ü.. Ziraat Fak. Zootekni Böl. B ADANA

Büyükbaş Hayvan Yetiştiricili tiriciliğindeinde Sağlıkl klı Üretim,Yüksek ve Kaliteli Verim içini in DENGELİ BESLEME ve ÖNEMİ Prof.Dr.. Hasan RüştüR KUTLU Ç.Ü.. Ziraat Fak. Zootekni Böl. B ADANA

Amaç Hayvansal faaliyetlerin temel amacı; üretim ve karlılıkt ktır. Her hayvancılık k kolunda temel amaç en az girdi ile en yüksek y karlılığı ığı sağlamakt lamaktır. Hayvanlardan elde edilen verim; hayvanın n genetik kapasitesi yani süt/et s verim kapasitesi ile, (%30) hayvanlara uygun bakım m ve beslemeye yani uygun çevre koşullar ullarının n sağlanmas lanmasına na (%70) bağlıdır. Bu, hayvanlar süt/et s verimi bakımından ne kadar üstün olurlarsa olsunlar uygun bakım m ve besleme yapılamazsa yürütülen y hayvancılık k faaliyetinin ekonomik olamayacağı ğının n işaretidir. i Özetle YEM ve BESLEME,, hayvancılıkta karlılığı ığı belirleyen en temel unsurdur. KUTLU 2

Hayvan AğıA ğızdan Sağı ğılır! Hayvancılıkta en yüksek y verime (süt/et) ulaşabilmek abilmek için in sağlık k koruma, temizlik, sevk ve idare hususlarında asgari şartları sağlanmaya çalışılırken, hayvanın n genetik kapasitesinin müsaade m ettiği ölçüde verime ulaşabilmek abilmek için i in de ihtiyaç duyduğu u tüm t m besin maddelerini eksiksiz hayvana sağlamak gerekir. Aksi takdirde hayvanın n genetik kapasitesinden yararlanılamayacak lamayacak ve işletme i karlılıktan ktan uzaklaşacakt acaktır. Kısaca, hayvanın n ağzından a sağı ğılacağı,, diğer bir ifade ile doyan hayvanın n doyuracağı hiç bir zaman unutulmamalıdır. KUTLU 3

Araç Amacın n gerçekle ekleştirilmesinde YEM ve BESLEME, üzerinde önemle durulması gereken bir konudur. Yem ve besleme konusu ele alınırken hayvanların n canlı ağırlığı ve verim düzeyi d (günl nlük k süte s verimi veya günlg nlük k canlı ağırlık k kazancı) ) kesin olarak bilinmeli ve bu kriterlere göre g hayvanların n besin madde gereksinmesi uygun yemlerle karşı şılanmalıdır. KUTLU 4

YEM Nedir? Ne Değildir? Evcil hayvanların n yaşama ama ve verim payı ihtiyaçlar larını karşı şılayacak organik ve inorganik besin maddelerini içeren, i belli sınırlar s içerisinde i verildiğinde inde hayvanlara her hangi bir zarar vermeyen, ağıa ğızdan alınan tüm t m yenilebilir maddelerdir. Bu tanımlamaya göre, g hayvanların n yararlanacağı besin maddelerini içermeyen i kum ve toprak gibi maddeler yem değildirler. Ayrıca tırnak, t boynuz, deri unları,, kömür k r tozu, hayvanların n ihtiyacı olan bazı organik maddeleri içerdikleri i halde sindirilemedikleri için i in hayvanlar tarafından yararlanılamazlar lamazlar ve bu nedenle yem sayılmazlar. KUTLU 5

Besin Maddeleri Pratikte yemlerin organik ve inorganik yapılar larına göre değişen en besin değerleri erleri vardır. r. Yemler, hayvanın n yaşamas amasını,, süt s t ve döl d l vermesini sağlayan; enerji, protein, vitaminler, makro mineraller ve iz elementler gibi besin maddelerinin esas kaynaklarıdır. r. Bu besin maddelerinin, öncelikle hayvanları yaşatmak, atmak, sonra da onlardan verim almak için i in mutlaka hayvanlara gereksinim düzeyinde d ve belirli denge içinde i inde verilmesi gereklidir. KUTLU 6

Besin Maddelerinden Yararlanma Yemlerin sahip oldukları besin değerlerinden erlerinden hayvanın n yararlanması,, hayvanın n sindirim fizyolojisine bağlı olduğu u gibi yemin yapısı ve maruz kaldığı işleme göre g de değişim im gösterir. g Yemin çeşidine göre g yeme uygulanan ısıtma veya kaynatma, kavurma, tuzlama, eleme, öğütme, tme, ezme veya doğrama, rama, ıslatma, kalıplama, presleme veya peletleme, çimlendirme, asit veya alkali ile muamele gibi işlemler, i yemin besin değerini erini artırır r ve hayvanın n yemden daha iyi besin maddesi temin edebilmesini sağlar. Tüm m bu uygulamalar mevcut besin kaynaklarının hayvan tarafından daha iyi değerlendirilebilmesi erlendirilebilmesi için in gereklidir. KUTLU 7

Rasyon Yemler kullanılırken, hayvanın n günlg nlük besin madde gereksinmesine göre g belirli dengeler içerisinde i veya karışı ışımlar halinde verilmektedir. Hangi yem veya yem karışı ışımlarının hayvanlara ne zaman, ne miktarda ve ne şekilde verileceği i hayvanın n cinsine, vücut v ölçüsüne, verim yönüy ve düzeyine d göre g değişir. ir. Temel olarak, hayvandan beklenen verimin eldesi için in gereksinim duyulan günlük k yem karışı ışımına RASYON denir. KUTLU 8

Dengeli veya Uygun Rasyon Hayvanın n genetik yapısının n müsaade m ettiği ölçüde ürün n verebilmesi için i in hayvanın n verim yönüy ve düzeyi dikkate alınarak enerji, protein, vitamin ve mineral gibi besin maddelerini gereken miktar ve oranlarda kapsayan günlg nlük k yem karışı ışımı olarak tanımlan mlanır. Hayvanın n gereksinim duyduğu u besin maddelerinden her hangi biri eksik olursa ürün n miktarı ve kalitesi düşecek, d ecek, yem israfı ortaya çıkacak, üretim masrafları artacak, işletme letme ekonomisi bozulacaktır. Yani zarar kaçınılmaz olacaktır. KUTLU 9

Fiziksel-Fizyolojik Fizyolojik Doyum Dengeli veya uygun bir rasyon ile fiziksel olarak tokluk hissinin yani işkembenin i doluluğu u tam olarak sağland landığı gibi fizyolojik tokluk, yani yaşam am ve verim için i in gerekli besin maddeleri de sağlan lanır. Bir başka ifade ile fiziksel tokluğun un sağland landığı noktada, fizyolojik tokluk da sağlanm lanmış olur. Aksi takdirde, ya hayvan fazla besin maddesi tüketerek aşıa şırı beslenecek ya da eksik besin maddesi alarak aça kalacaktır. Her iki durumda da hayvan sağlığı ığı, ürün n miktarı ve kalitesinde düşme, d zaman içinde i inde işletme i ekonomisinde bozulma kaçınılmaz olacaktır. KUTLU 10

Rasyon Hazırlama Hayvancılıkta yem masrafı toplam masrafların n %65-70 70 ini oluşturmaktad turmaktadır. r. Yemleme masraflarında yapılacak ekonomi faaliyetin daha ekonomik olmasına katkıda bulunur. Temel amaç hayvanların n gereksinmesini; dengeli Ve en düşük d k maliyetli olarak karşı şılamak Olmalıdır. KUTLU 11

Rasyon Hazırlama Rasyon hazırlarken rlarken bilinmesi gereken 4 ana konu vardır. r. Bunlar; A) Hayvanların n besin madde gereksinmesi, B) Yemlerin besin madde içerikleri, i C) Yem hammaddelerinin sınırlays rlayıcı özellikleri, D) Hammadde maliyetleri KUTLU 12

Rasyon Hazırlama Teknikleri 1) Deneme yanılma yöntemiy 2) Pearson kare yöntemi, y ntemi, 3) Cebirsel yöntem, y ntem, 4) Doğrusal (linear( linear) ) programlama yöntemi KUTLU 13

Rasyon Bileşenleri enleri Tüm m işkembeli i kembeli hayvanlarda rasyonu oluşturmak için i in iki farklı yeme ihtiyaç vardır. r. Bunlar, kaba ve kesif (yoğun) yemlerdir. Hayvanın n verim düzeyine d göre g belli oranlar içinde inde karış ıştırılarak hayvanlara verilen bu yemler, sağlıkl klı sürü ve ekonomik verim eldesi için in mutlaka gereklidir. KUTLU 14

Kaba Yemler Suca zengin veya kuru formda lif (ham selüloz) loz) içerii eriği bakımından zengin doğal nitelikli ve birim hacimde besin madde içerikleri i düşük d k yemlerdir. Kaba yemler, genel olarak işkembeli i hayvanların n bir kısım m besin madde ihtiyaçlar larını karşı şılamak, işkembe i mikroorganizmaların n istemine uygun asitlik düzeyinin d korunması için in tükürük t k salgılanma lanma ve geviş getirme işleminin süreklilis rekliliğinin inin sağlamak yanında, nda, sindirim sistemi hareketlerini düzenledikleri d ve mekanik doyumu sağlad ladıkları için in de önemlidirler. Yeşil Otlar ve Hasıllar, llar, Kök K k ve Yumru Yemler, Meyve Suyu ve Sanayi Artığı Posalar, Hasat ve Harman Artıklar kları,, Silajlar, Kuruotlar ve Kurutulmuş Hasıllar, 11/1/2007 Prof.Dr. Hasan Rüştü R KUTLU 15 Samanlar, Kavuz ve Kabuklar

Kesif Yemler Birim hacimde enerji, protein yada mineral madde içerii eriği bakımından zengin, besin maddelerinin sindirilme derecesi yüksek ve dolayısıyla yla sindirilebilir besin maddeleri fazla olan yemlerdir. Bu yemler daha çok bitkisel kaynaklı,, hayvansal kaynaklı ve doğrudan doğa ürünü olabilir. Yoğun yemlerin bir kısmk smının n enerji içerii eriği, i, bir kısmk smının protein içerii eriği, i, bir kısmk smının n ise mineral madde içerii eriği i daha yüksektir. Bu nedenle kesif yemler, enerjice zengin yemler, protein ek yemleri, mineral ek yemleri olarak üç ana gruba ayrılırlar. rlar. KUTLU 16

Karma Yemler Enerji yemleri ile protein ek yemleri ve mineral ek yemlerinin belirli bir formülasyona göre karış ıştırılması ve buna vitamin+iz element premiks takviyesi ile oluşturulan karma yemler ise basitce enerji+protein+mineral+vitamin yemleri olarak adlandırılırlar. rlar. KUTLU 17

Enerjice Zengin Yemler Rasyonun enerji düzeyini d yükseltmek y için i in kullanılırlar. Bu grupta yer alan yemlerin protein içerikleri i genellikle %20'den, ham selüloz loz içerikleri i de %18'den azdır. Tahıl l daneleri, değirmencilik sanayi yan ürünleri, melas, selektör r altı ve elek üstü artıklar kları ve yağlar enerjice zengin yemler grubuna girerler. Bu yemler, işkembeli i hayvanların rasyonlarında nda,, hayvanın n besin madde ihtiyacına göre g değişen en oranlarda (%30-80) kullanılırlar. KUTLU 18

Protein Ek Yemleri Protein ek yemleri öncelikle rasyonların protein açığıa ığını kapatmak için i in kullanılırlar. Protein düzeyi d %20'den fazla olan yemlere proteince zengin yemler veya protein ek yemleri denir. Yağlı Tohum ve Küspeleri, K Fermentasyon Sanayi Yan Ürünleri, Nişasta asta Sanayi Yan Ürünleri, Hayvansal Kaynaklı Yemler, NPN ler Kuzu, buzağı ve süt s t sığıs ığırlarının n protein gereksinimleri; ancak rasyona katılan protein ek yemleri ile karşı şılanabilir. KUTLU 19

Mineral Ek Yemleri Makromineral gereksinimlerinin karşı şılanmasında nda genellikle doğal kaynaklardan sağlanan ve bu mineraller bakımından zengin maddeler kullanılır. Kireç taşı şı veya mermer tozu, kalsiyum kaynağı olarak çiftlik hayvanlarının rasyonlarına na dahil edilirken, dikalsiyum fosfat (DCP) kimyasal yapısı gereği i hem kalsiyum hem de fosfor kaynağı ğı, dolamit ise magnezyum olarak hizmet eder. Kalın n tuz (NaCl( NaCl); sodyum ve klor kaynağı ğı,, sodyum bikarbonat (NaHCO3) ise, sodyum kaynağı veya ph tamponlayıcı özelliği i için i in rasyona dahil edilir. KUTLU 20

Yemleme İşkembeli hayvanların n yemlenmesinde rasyonu oluşturan kaba ve kesif yemlerin oranı,, bunların gün n içinde i inde veriliş sırası ve süresi s hayvan sağlığı ığı, ürün n miktarı ve ürün n kalitesi açısından a çok önemlidir. İşkembeli hayvanları diğer hayvanlardan ayıran en önemli farklılık, k, hayvanın n işkembede i doğal olarak bulunan mikroorganizmalar aracılığı ığıyla beslenmesidir. KUTLU 21

İşkembe; kembe; Doğal Fabrika Doğal bir fabrikayada benzetilebilecek işkembe, i alınan yemlerin mikroroganizmalar vasıtas tasıyla hayvan için i in çok daha kaliteli besin maddelerine çevrilmesini sağlar. Bu nedenle, işkembeli kembeli hayvanlarda besleme aslında işkembedeki mikroorganizmaların n beslenmesidir. Verilen yemlerle işkembedeki i mikroorganizmaların yaşamas aması ve çoğalması için in ne kadar uygun ortam sağlan lanırsa, mikroorganizmaların n da hayvanı beslemesi o kadar sağlıkl klı olacaktır. KUTLU 22

Mikroorganizmalar Ne İster? İdeal rasyon ister. İdeal rasyon ise, kaba ve kesif yemlerde önce kalite, sonra bu ikisi arasında denge ister. Kalite isteminde fark olmasa da süt s t ineklerinde ve besi sığırlarında kaba/kesif yem arasında denge farklıdır. r. Süt t ineklerinin rasyonları,, kuru madde esasına göre g %40-50 kaba yem ve %50-60 kesif yemden oluşturulur turulur ve böylece b rasyonun en az %20 ham selüloz loz (lif) içermesi sağlan lanır. Bu karışı ışım m oranı ile ayrıca hayvanın canlı ağırlığının n en az %1.5 u u düzeyinde d kaba yem (kuru madde esasıyla) alması da sağlanm lanmış olur. Besi sığıs ığırları için in hazırlanan rasyonlarda kaba/kesif yem oranı kuru madde bazında en az 20/80 olması istenir. KUTLU 23

İdeal deal Rasyon İdeal deal rasyon, dengelenmiş besin madde içerii eriğine ine sahip olmalıdır. Kaba yemlerin besin madde içerii eriği i doğal değişim im içinde i inde iken, kesif yem kaynağı olarak kullanılan lan karma yemlerin besin madde içerii eriği i rasyonu formüle edenin istemine, daha doğrusu besin madde açığıa ığının n kapatılmas lması için in gereksinim duyulan besin madde yoğunlu unluğuna una bağlıdır. Kolay ve hızlh zlı yemlemenin gerçekle ekleştirilmesi amacıyla standart karma yem kullanımı et ve süt s t sığıs ığırcılığında oldukça a yaygınd ndır. Süt t ve besi yemlerindeki standartlar belli olsa da hammadde kalitesi ve besin madde içerii eriğinde inde farklılıklar klar nedeniyle ideal rasyona ulaşmak çoğu u zaman büyük b sorundur. KUTLU 24

Süt t Yemi Besin Madde İçeriği (%16) (%18) Kuru Madde en az %88 %88 ME (kcal( kcal/kg) en az 2400 2600 Ham protein en az %16 %18 Ham selüloz loz en çok %14 %12 Ham kül k l en çok %9 %9 HCl de çözünmeyen kül l en çok %1 %1 Ham yağ en az-en çok %4-7 %5-7 Kalsiyum en az-en çok %0.8-1.5 %0.9-1.5 Fosfor en az %0.5 %0.6 Sodyum en az-en çok %0.2-0.4 0.4 %0.2-0.4 0.4 Tuz (en çok) %1 %1 KUTLU 25

Hammadde Bileşimi imi Süt t Yemi Karışı ışımda gramine (buğdaygildaygil dane yemi) oranı en az %50 olmalıdır. Karışı ışımda değirmencilik artıklar kları (kepek, razmol, bonkalite) ) oranı en fazla %30 olmalıdır. Karışı ışımda Pamuk Tohumu Küspesi K varsa oranı en fazla %20, Kolza Küspesi K spesi en fazla %10 olmalıdır. Karışı ışımda üre en fazla 7-107 kg olabilir. Karışı ışımda melas veya melas+vibrotal oranı en fazla %7 olmalıdır. Karışı ışıma mutlaka büyükbab kbaş vitamin ve iz element premiksi ilave edilmelidir. Karşı şımın kg da 100 mg niasin bulunabilir. Karışı ışımın n tonuna 3-43 4 kg soda (NaHCO3) ilave edilmelidir. Karışı ışım mikotoksin ve yabancı maddelerden ari olmalıdır. KUTLU 26

Besin Madde İçeriği Besi Yemi Kuru Madde (en az) %88 ME, kcal/kg (en az) 2500 Ham protein (en az) %12 Ham selüloz loz (en çok) %14 Ham kül k l (en çok) %9 HCl de çözünmeyen kül l (en çok) %1 Ham yağ (en çok ) %5 Kalsiyum (en az-en çok) %1-2 Fosfor (en az) %0.5 Sodyum (en az-en çok) %0.3-0.6 0.6 Tuz (en çok) %1 KUTLU 27

Hammadde Bileşimi imi Besi Yemi Karışı ışımda gramine (buğdaygildaygil dane yemi) oranı en az %50 olmalıdır. Karışı ışımda değirmencilik artıklar kları (kepek, razmol, bonkalite) ) oranı en fazla %30 olmalıdır. Karışı ışımda Pamuk Tohumu Küspesi K varsa oranı en fazla %20, Kolza Küspesi K spesi en fazla %10 olmalıdır. Karışı ışımda üre bulunmamalı. Karışı ışımda melas veya melas+vibrotal oranı en fazla %7 olmalıdır. Karışı ışıma mutlaka büyükbab kbaş vitamin ve iz element premiksi ilave edilmelidir. Karşı şımın kg da 100 mg niasin bulunabilir. Karışı ışımın n tonuna 3-43 4 kg soda (NaHCO3) ilave edilmelidir. Karışı ışım mikotoksin ve yabancı maddelerden ari olmalıdır. KUTLU 28

İdeal deal Rasyon Çizelge. Süt t inekleri (ort( ort: : 550 kg CA) için i in tavsiye edilen dönemsel d yemleme uygulamaları,, kuru madde tüketimleri ve hazırlanacak rasyonların besin madde içerikleri. i KUTLU 29

Dengesiz Rasyon Rasyonda enerji, protein, selüloz loz makromineral,, vitamin ve izelement dengesizliği i (eksikliği i veya fazlalığı ığı) ) büyükbab kbaşların beslenmesinde en temel sorunlardan biridir. Bilerek veya bilmeyerek hazırlanm rlanmış dengesiz rasyonla beslemenin maliyeti çok yüksektir. y Verim kaybı yanında nda ciddi sağlık k sorunları ve hatta ölümlere varan sonuçlarla karşı şılaşılabilir. Fazla enerji veya protein alımı,, enerji/ham selüloz loz dengesizliği, i, enerji/protein dengesizliği i her yıl y ülkemizde büyük b k verim kayıplar plarına neden olmakta, ülke hayvancılığı ığımızın n en büyük b besleme sorunlarından ndan birini oluşturmaktad turmaktadır. r. KUTLU 30

Nişasta Oranı Fazla Ham Selüloz loz Oranı Düşük k Besleme Hayvanlarda geviş getirme süresinde s kısalma, k Daha az tükürük t k salgılama, lama, Rumen içi i i asitlikte artma (ph( ph da aşırı düşme), Rumende selülozu lozu parçalayan alayan mikroorganizma sayısında ve asetik asit sentezinde düşme, d me, Nişastay astayı parçalayan alayan mikroorganizma sayısında artma, Laktik asit ve propiyonik asit oluşumunda umunda artma, Süt t yağı miktarında azalma, Steroid hormon sentezinde düşme, d Genital organların n işlevsel i levsel aktivitelerinde kayıplar, Asidosiz ve Laminitis Karaciğer fonksiyonlarında nda bozulma İleri düzeyde d ÖLÜM görülür KUTLU 31

Gereksinmenin Üzerinde Enerji Alımı Zaman içinde i inde aşıa şırı yağlanma, Güç doğum, Memede ödemler ve mastitis, Adrenal fonksiyonlarında nda bozulma, Doğum sonrası kan fosfor düzeyinde d düşme ve doğum felci, Süt t ve döl d l veriminde azalma. KUTLU 32

Ham Selülozca lozca Zengin Enerjice Fakir Besleme Zayıflama, Ketosiz, Hipoglisemi, Karaciğer fonksiyonlarında nda bozulma, Rumen amonyak miktarında artma (rumen( ph sında artış ış), Sindirim bozuklukları, Gonadlardan salgılanan lanan hormon miktarında azalma, Kanda progesteron hormonunda düşme, d Ovülasyonda gecikme, Ovaryumda kist oluşumu, umu, Corpus luteumun küçük k oluşumu, umu, Düzensiz ve/veya sessiz kızgk zgınlık, Doğum sonrası ilk kızgk zgınlıkta gecikme, Gebe hayvanlarda yavru atma veya ölü doğumlar, umlar, Süt t ve döl d l veriminde düşme d me ve kısırlk rlık k görülür. g r. KUTLU 33

Gereksinimin Üzerinde Ham Proteinle Besleme Rumende amonyak yükselmesi y (ph( ph da artış ış), Kanda üre yükselmesi, y Karaciğer fonksiyonlarında nda bozulma, Laminitis, Genital organlarda yangı, Sessiz ve düzensiz d kızgk zgınlık, Gebelik oranında nda düşmed Süt t ve döl d l veriminde azalma görülür. g r. KUTLU 34

Gereksinimin Altında Ham Proteinle Besleme Ovaryumlarda atrofi, Gonadlardan salgılanan lanan hormon miktarında azalma, Düzensiz kızgk zgınlık, Cinsel olgunluğa a erişmede gecikme, Süt t ve döl d l veriminde düşme d görülür. g r. KUTLU 35

Besleme Sorunları Dengesiz rasyonlarla uzun süreli s reli besleme geri dönüşümü çoğu u zaman mümkm mkün n olmayan ciddi metabolik hastalıklara davetiye çıkararır. Yağlı İnek Sendromu, Ketosiz, Sonun atılamamas lamaması, Meme Ödemi, Üreme Sorunları-Kısırl rlık, Asidosiz, Şişme, Laminitis, Karaciğer abseleri, Abomasum kayması, Mineral metabolizması rahatsızl zlıkları (süt t humması, ot tetanisi) KUTLU 36

Metabolik Hastalıklar Süt t sığıs ığırlarında beslemeyle ilgili metabolik hastalıklar 3 alt grupta toplanabilirler. 1) Enerji metabolizmasıyla ilgili hastalıklar. 2) Düşük D k selüloz loz alımı veya asidozisle ortaya çıkan hastalıklar. 3) Mineral (Ca( Ca,, P, Mg) metabolizması ile ilgili hastalıklar. KUTLU 37

Enerji Metabolizmasıyla İlgili Hastalıklar Yağlı İnek Sendromu (Fat( cow syndrome) Buzağı ğılamadan birkaç gün n sonra ortaya çıkar ve daha çok kuruda kalma süresi s fazla olan ve kuru dönemde d fazla miktarda enerji alan fazlaca kondisyonlu hale gelmiş (VKS>4.0) ve yağlanm lanmış olan hayvanlar da gözlenir. g Yem tüketimi t normal kondisyonlu (VKS=3.5) olanlara göre g daha düşüktd ktür. Bu şekilde çok yağlanm lanmış veya aşıa şırı kondüsyonlu hale gelmiş inekler; süt t humması, ketozis, abomasum kayması,, sonun düşmemesi, d metritis,, doğum güçg üçlüğü,, yağlı karaciğer gibi diğer bir kısım k metabolik problemlere de daha yatkın n hale gelmektedirler. KUTLU 38

Yağlı İnek Sendromu Yağlı inek probleminde sendromlar ketozise benzer. İştah azalır, ve genel bir zayıfl flık k görülür. g r. Hayvanlarda yem tüketiminin t düşmesi d karaciğerin metabolize edebileceğinden inden fazla yağı ğın n mobilize olmasına neden olur. Kanda keton maddeleri, yağ asitleri konsantrasyonu artar ve karaciğerde yağlanma görülür. g r. Yani yağlı karaciğer sendromu da ortaya çıkabilir. Yağlı inek ve/veya yağlı karaciğer vakalarının n ortaya çıkmaması için in hayvanların n kuru dönemde d vücut v kondisyon skorunun 3.5 civarında tutulması gerekir. Yani hayvanların n kondisyon durumları gözetilerek yemlenmesi, eğer er yüksek y enerjili yemler kullanılıyorsa verilen miktarların kısıtlanması gerekir. Sendromun ortaya çıkması durumunda intravenöz yolla glukoz verilmesi önerilir. KUTLU 39

Ketozis Süt t ineklerinin enerji gereksinmesinin karşı şılanmasının sorun olduğu laktasyonun başlang langıcında nda sıkls klıkla kla görülen g metabolik bir problemdir. Daha önce de değinildi inildiği i gibi diğer metabolik problemlerle (sonun atılamamas lamaması, metritis, abomasum kayması) ) birlikte gözlenebilir. En sık s k görüldg ldüğü dönem doğum sonrası ilk 3 haftadır. Laktasyonun başı şında enerji gereksinmesinin karşı şılanamaması sonucu ortaya çıkan ketozis primer kestozis olarak adlandırılır. r. Yem tüketiminin t düşmesine d mesine neden olan diğer metabolik problemler ve etmenlerle ortaya çıkan ketozis sekonder ketozis olarak adlandırılır. r. KUTLU 40

Ketozis Belirtiler; İştahs tahsızlık k ve canlı ağırlık k kaybı, Rumen hareketlerinde düşme d ve kabızl zlık, Hayvanlar zayıf f ve kötük görünüşlüdürler rler Süt t verimleri düşer. d Hareketlerinde yavaşlama, Deride kaba bir görünüş, g Gözlerde de şeffaf bir perdelenme vardır. r. Hayvanların n nefesleri aseton kokulu olabilir. Kanda, sütte s ve idrarda keton maddeleri artar. Ketozisde çok nadiren hayvan kaybı olur. KUTLU 41

Ketozis Önlemler 1)Doğum sonrası ortaya çıkan stres koşullar ullarıyla baş edilebilmesi için i in bir kısım k m yem katkılar larının n kullanılmas lması düşünülebilir. Bunlar; a) B kompleksi vitaminler, b) 60-120 g bira mayası, c) 10 gün g n süreyle s 120 g kadar ekmek mayası, d) yine 10 gün g n süreyle s 3-63 6 g Aspergillus oryzae, e) veya 200-250 250 g kadar NaHCO3 dikkate alınabilir. Bu katkılar rumen koşullar ullarının n iyileştirilmesine ve yem tüketiminin artırılmas lmasına katkıda bulunmaktadırlar. 2) Rasyonda aşamala amalı olarak kesif yemin artırılmas lması dikkate alınmal nmalıdır. KUTLU 42

Ketozis Önlemler 3) Rumende yıkıma dirençli kaliteli protein veya korunmuş amino asit kullanımı düşünülmelidir. 4) Günde G 250-350 g propilen glikol oral yolla birkaç gün hayvana verilebilir. 5) 1-21 2 hafta süreyle s 12 g/gün niasin veya doğumdan umdan 2-42 hafta öncesinden laktasyonun 90-120 günlg nlük k dönemine d kadar oral yolla 6 g/gün niasin verilmesi önerilebilir. 6) Parentaral yolla 1-61 mg vitamin B12 verilmesi düşünülebilir. lebilir. 7) İlkine doğuran düvelerde d ve kurudaki ineklerde vücut v kondisyonun skorunun 4 ten büyük b k olmasından sakınılmal lmalıdır. 8) Ani yem değişimlerinden imlerinden sakınılmal lmalıdır. 9) İyi kaliteli kaba yem kullanılmal lmalıdır. 10) Doğum öncesi 3 haftalık k dönemde d doğum um sonrası kullanılacak lacak yüksek y kesif yemli rasyona adaptasyon için i in canlı ağırlığın n %0.5 i kadar kesif yem rasyonda kullanılmal lmalıdır. KUTLU 43

Ketozis Tedavi Ketozis ortaya çıktıktan ktan sonra tedavi için i in yapılmas lması gereken kan glükoz düzeyini artırmak rmak ve dokulara glükoz temin etmektir. Bunun için i in en kestirme yol intravenöz yolla glükoz verilmesidir. Ancak sadece bu yapılırsa hastalık k yeniden ortaya çıkmaktadır. Uzun süreli s yapılırsa faydalı olmaktadır. Alternatif bir tedavi şekli glikokortikoid kullanımıdır. Bu şekile glikojenik maddelerden glükoz sentezi uyarılmaktad lmaktadır. Ancak uzun süreli s kullanımı vücutta protein yıkımınıy artırır r ve vücudun hastalıklara karşı direncini düşürür. d r. Sodyum propionat veya propilen glikol tedavi amacıyla kullanılabilecek labilecek oral glükoz kaynaklarıdır. r. Her iki maddede karaciğerde kolaylıkla kla glükoza dönüştürülmektedir. Günde G hayvan başı şına 250-500 500 g veya kesif yemde %3-5 5 oranında nda 11/1/2007 kullanılabilirler labilirler Prof.Dr. Hasan RüştüR KUTLU 44

Sonun Atılamamas lamaması Doğum sonrası yavru zarlarının n atılamamas lamaması süt t sığıs ığırlarında normal olarak görülebilir. g Ancak bunun normal düzeyi d sürüde s %8-10 dur. Bundan yüksek y vakalarda dikkatli olunması gerekir. Normal olarak hayvan doğum sonrası 12 saat içinde i inde yavru zarlarını atmaktadır. Ca,, P, Se, vitamin A, D ve E dengesizlikleri, aşırı kondisyon gibi faktörler yavru zarlarının atılamama riskini artırmaktad rmaktadır. r. Sonun atılamamas lamaması ve metritis gelişmesi mesi uterusun kendini yenilemesini geciktirdiği i için i in üreme sorunlarına na neden olur. KUTLU 45

Sonun Atılamamas lamaması Koruyucu önlemler; 1) Gebeliğin in son 2-42 4 haftasında rasyonlar özellikle Ca,, P, Se ve Vitamin A,D ve E bakımından dengelenmelidir. 2) Kuru dönemde d inkler günlük k olarak 135000-150000 IU vitamin A, 15000-25000 IU vitamin D ve 2000 IU vitemin E almalıdırlar. 3) Kuru dönemde d nemde düşük d k veya yüksek y Ca tüketimi de sonun atılamamas lamamasında etkili olmaktadır. 4) Kuru dönemde d bir veya iki kez 20 mg Se ve 680 IU vitamin E verilmesi sonun atılamama riskini azaltmaktadır. Alternatif bir uygulama olarak 1-31 milyon IU Vitamin A nın 1000 IU vitamin E ile verilmesidir. KUTLU 46

Sonun Atılamamas lamaması Koruyucu önlemler; 5) Yem tüketimi t sorunu varsa hayvanın Ca ile desteklenmesi gerekir. 75 g CaCO3 verilmesi önemli katkı sağlar. lar. Çünk nkü Ca kas kasılmalar lmaları ve uterus duvarı kasılmas lmasının n (tonusunun( tonusunun) ) korunması açısından önemlidir. 6) Eğer E süt s t humması da sürüde s bir sorun ise anyonik rasyonlar kullanılmas lması önerilir. Bu nedenle rasyondaki S, Cl,, K ve Na düzeyi kontrol edilmelidir. Süt S t hummasında kan Ca düzeyi 9 mg/dl nin altına düşmektedir. d 7) Doğum öncesi ve doğum um sonrası yüksek kondisyondan kaçınılmal lmalıdır. Yağlanma sonun atılmas lmasını güçleştirmektedir. 8) Doğum sırass rasında ve sonrasında nda stresli koşullar ulların ortadan kaldırılmas lması gerekir. KUTLU 47

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Üreme üzerine beslemenin yolaçtığı olumsuzluklar 3 ana başlık k altında incelenir. Enerji alımında yetersizlik Aşırı protein alımına bağlı olarak uterus ortamının n bozulması Vitamin ve mineral madde noksanlıklar kları KUTLU 48

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Doğum sonrası kızgınlık k için i in en etkili faktörlerden biri beslemedir. Rasyon enerji, protein, ham selüloz, loz, vitamin ve mineral düzeyi d doğum um sonrası kızgınlık k süresini s ve gebelik oranını etkilemektedir. Doğum sonrası beslemeden hormonal aktivite etkilenmektedir. Yetersiz enerji alımı veya besleme insülin salınımını düşürmekte, rmekte, buna bağlı olarak hipotalamustan salgılanan lanan GnRF ve hipofizden LH salınımı da düşmektedir. KUTLU 49

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Hayvanın çok zayıf f veya çok yağlı olmasına neden olan besleme koşullar ulları üreme sorunlarına na neden olabilir. Yüksek kondisyonlu ineklerde daha çok sonun atılamamas lamaması, metritis, kistik ovaryum gibi doğum sonrası sorunlar yaşanmaktad anmaktadır. Zayıf f kondisyonlu hayvanlarda ise uterusun, yumurtalığı ığın, folliküllerin llerin yeni bir kızgk zgınlık k ve ovulasyon için in kendini hazırlayamamas rlayamaması nedeniyle çiftleştirme tirme ve gebelikte sorunla karşı şılaşılır. KUTLU 50

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Bilindiği i gibi inekler enerji bilançosu bakımından en sorunlu oldukları doğum sonrası 60-90 gün g n içinde i inde yeniden gebe kalmalıdır. Negatif enerji bilançosunun çok şiddetli olması; LH salgısını azaltmakta, doğum sonrası ilk kızgk zgınlık k süresi s gecikmekte, ilk ovulasyon süresi resi ve servis periyodu uzamaktadır. Bunlara bağlı olarak buzağı ğılama aralığı artmaktadır. r. KUTLU 51

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Aşırı protein alımı üreme sorunları ve kısırlk rlığın önemli nedenlerinden biridir. Rumende yıkılabilir protein içerii eriğinin inin rasyonda yüksek y olması düzensiz kızgk zgınlık k nedeniyle döl d l verimini olumsuz etkilenir. Aşırı protein serum üre nitrojenini yükselmesi y gebelik oranını düşürür. r. Sağlık üreme için i in serum üre nitrojen (SUN) düzeyi d 12-17 mg/dl olmalıdır r (20 mg/dl üzeri %25 azalma). Rasyonda rumende yıkılabilir protein düzeyi d yüksek y ise doğum um sonrası uterusta amonyak birikmesi sonucu toksikasyona ve involusyonun geçikmesine bağlı üreme kayıplar plarına neden olur. KUTLU 52

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Üreme üzerine etkili diğer er besleme faktörleri ham selüloz, loz, vitaminler ve minerallerdir. Ham selülozca lozca eksik beslenemeye bağlı olarak rumende asetik asit oluşumu, umu, süt s t yağı ve steroid sentezi düşer. d Streroid sentezinin azalması anöstr strüs ve gebelik oranının düşmesine mesine neden olur. Gereğinden fazla verilen kesif yem asidosize bağlı olarak karaciğer bozulmasına, genital organlarda yangılara neden olduğu u gibi rumende B grubu vitaminlerinin üretiminde de ciddi kayıplara neden olur. Ham selülozca lozca zengin besleme durumunda ise enerji ve protein yetersizliği i nedeniyle döl d l veriminde kayıplar yaşan anır. KUTLU 53

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Döl l verimi üzerine Vitamin A, D, E, Ca,, P, K, Mn, Zn, Iyot ve Se önemli düzeyde d etkilidir. Optimum döl d l verimi için i in ideal Ca/P oranı 1,5/1-2.5/1 arasında olması istenir. 1.5/1 in altında sterilite sorunları yaşan anır. Fosfor fazlalığı genital organlarda enfeksiyonlara, kızgk zgınlıkta düzensizliğe Corpus luteum oluşumunu umunu engeller. Rasyon Na/K oranı döl l verimini etkiler. Sodyum yetersizliği veya potasyım fazlalığı düzensiz kızgk zgınlığa a yol açar. a ar. Potasyum fazlalığı genç bireylerde pubertası geçiktirir iktirir, ovaryum fonksiyonlarını bozar. Sodyum fazlalığı ığında endometritis ve ovulasyon oranında nda azalmaya neden olur. KUTLU 54

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Magnezyum organizmada pek çok enzimatik reaksiyona iştirak tirak ettiği i için i in enerji metabolizmasında büyük b öneme sahiptir. Manganez progesteronun hammaddesi olan kolesterolün sentezine iştirak i tirak eder. Fazla manganez ise düzensiz d kızgk zgınlık, ovaryumda kist oluşumu umu ve gebelik oranında nda düşmeye d neden olur. İyot alımında aksama, troid hormonu sentezinde aksamaya ve ovaryum fonksiyonlarında nda bozulmaya neden olur. Kobalt, B12 sentezi için i in gereklidir. Eksikliğinde inde anemi ve aşırı zayıfl flığa a bağlı üreme sorunları gözlenir. Bir çok enzimin yapısına giren Çinko, döl d l verimi için i in mutlaka gerekli bir iz elementtir. Eksikliği ovulasyonda ve folikül olgunluğunda unda gecikme nedeniyle ciddi üreme sorunlarına na neden olur. Se,, vitamin E ve metioninle aralarındaki özel ilişki ki nedeniyle çok önemlidir. Eksikliğinde inde fötal gelişimde imde aksama ve doğumda gecikme görülür. g r. KUTLU 55

Üreme Sorunları-Kısırl rlık Üremede sorun yaşamamak amamak içini in, 1) İnekler pik döneminde d 2.5 VKS altına düşürülmemeli d lmemeli ve 3.5 VKS ile kuruya çıkarılmalıdır. 2) Doğum öncesi ve doğum um sonrası temel iz elementler yanında nda vitamin A, D, E ve Se takviyesi yapılmas lması önemli katkı sağlar. Bu uygulama aynı zamanda metritis, kistik ovaryum, mastitis gibi sorunlarla baş etmeye de yardımc mcı olur. 3) Östrojen içeren i kaba yemlerin fazla kullanılmas lmasından sakınılmal lmalıdır. 4) KüflK flü ve aflatoksin içeren yemler kullanılmamal lmamalıdır. 5) Yüksek Y protein yıkılabilirliy labilirliği i arzulanmaz. KUTLU 56

Asidozis Hayvan tarafından fazla miktarda rumende fermente edilebilir karbonhidrat alınmas nması sonucunda ortaya çıkan bir rahatsızl zlıktır. Rumenin fazla miktarda karbonhidratla yüklenmesi y sonucu rumen ph sı 5.5-6 nın n altına düşerd er. Bundan düşük d ph lar hem rumen mikroorganizmalarının n hem de hayvanın fizyolojik olarak baş edemeyeceği i değerlerdir. erlerdir. Rumen ph sı mikrobiyel populasyonun tipini etkilemekte mikrobiyel populasyonda laktik asit bakterileri hakim duruma geçmektedir mektedir. KUTLU 57

Asidozis Süt t ineklerinde asidozis daha çok doğum um sonrasındaki ndaki ilk ay içinde i inde ortaya çıkar. Hayvanın n enerji gereksinmesinin karşı şılanması için in fazla miktarda kesif yem verilmesi (%55-60 dan fazla kesif yem oranı rasyon) bunda etkili faktörd rdür. r. Ayrıca sağı ğım m durağı ğında yemleme koşullar ullarında hayvanlar günde g iki sağı ğım m yapılıyorsa yorsa günlg nlük k kesif yem gereksinmelerini iki kezde alırlar. Bu durumda da özellikle yüksek y verimli hayvanlar bir öğünde nde 4-54 5 kg kesif yem almak zorunda kalırlar. KUTLU 58

Asidozis Akut asidozizde rumen ph sı 5 in altına düşer. d Rumende laktik asit ve uçucu u ucu yağ asitleri miktarı önemli miktarda artar. Protozoa sayısı hemen hemen sıfıra s düşer. d Bu tip asidozis rumen asidozisi olarak bilinir. Şiddetli vakalarda fizyolojik fonksiyonlar bozulabilir ve ölüm m de görülebilir. g KUTLU 59

Asidozis %90 kesif yem içeren i rasyonu alan kuzularda rumen laktik asit düzeyi d normalin 100 katına ulaşmaktad maktadır. Rumende gelişen en asidozisle kan ph sı da normal değerlerinin erlerinin (7.44) altına (7.20 ) düşmektedir. d Rumende laktik asit birikiminin artması önemli miktarda laktik asidin kana geçmesine neden olur. Bu şekilde sistemik asidozis de ortaya çıkar. KUTLU 60

Laktik asidozis Rumende nişasta fermentasyonu artar Streptecoccus bovis ve lactobacillus ssp. Artar Uçucu yağ asitlerinden 10 kat kuvvetli asit oaln Laktat miktarı artar PH düşer Rumen Hareketi düşerosmolarite artarkoli ve clostridialler artar Rumen hareketleri durur Organik asitlerin Emilimi düşer Rumene kan akımı düşer Kan osmotik basıncı artar Kan bikarbonat düzeyi düşer Kan Ca düzeyi düşer Kanda laktat artar Dehidrasyon gelişir İshal gözlenir Rumenitis gelişir Hiperkeratoz gözlenir Patojen organizmaların karaciğere akışı artar Şişme ve laminitis gelişir Böbrek ve kalp yetmezliği Karaciğer apsesi artar ÖLÜM KUTLU 61

Asidozis Rumen ph sının 5 lere düşmesi d mesi ile duedonumdaki hidrojen reseptörleri rleri devreye girerek ön n mide hareketlerinin düşmesine neden olan hormonal mekanizmaları başlat latır. Asidozisde ön n mide hareketleri düşer, d hatta tamamen durabilir. Bu şekilde asidotik ruminantlarda rumen içeriği vücut sıvılars larına göre g hipertonik durumdadır. r. Sistemik asidozisin tamponlanmasında nda bikarbonat tampon sistemi önemli rol oynar ve vücut v sıvılars larında ph nın normal sınırlar içinde i inde tutulmasını sağlar. lar. Rumen hareketlerindeki yavaşlamada rumen içeriğinin inin hızlh zlı yıkımını ve emilecek son ürünlerin rumen duvarıyla deği haline gelmesini azaltarak oraganik asitlerin emilmesinin düşmesine de neden olmaktadır. KUTLU 62

Asidozis Rumendeki organik asitlerin emilimin düşmesinde; d gastro intestinal sisteme kan akışı düşmesi, mesi, rumen epitelinin uzun süre s yüksek y asit konsantrasyonuna maruz kalması rumen duvarında hiperkeratoz ve parakeratoza neden olması ve rumen duvarların absorbsiyon yeteneklerinin düşmesi mesi de önemli rol oynar. Asidozisde organik asitlerin hepsi önemli miktarda artmasına rağmen men esas etkili ve güçg üçlü olan laktik asittir. Rumen ph sının 5.5-6 6 düzeyinde d tutulması rumende laktik asit üreten ve kullanan bakterilerin dengeli kalmalarının sağlanmas lanması nedeniyle rumende laktik asit birikimi önlemektedir. KUTLU 63

Belirtiler; Asidozis Subklinik asidozisin önemli belirtileri yem tüketiminde düşmesi d mesi ve düzensiz d yem tüketimidir. t Diğer belirtiler; süt t veriminde düşme, d me, süt t yağı ğında düşme, d uygun enerji alımına rağmen men kötük kondisyon, yüksek ayıklama oranı, açıklanamayan ishal, şişme ve laminitis vakalarıdır. r. KUTLU 64

Asidozis Asidozis riskini azaltmak için; i in; 1) Rasyondaki kesif yem oranı %50-55 55 in çıkarılmamalı, üzerine 2) Rasyonda kesif yem oranı %55 lerin üzerine çıkarılacaksa kaba yemin partikül l büyüklb klüğü üzerinde hassasiyetle durulmalı,, bir miktar 1-21 2 kg kuru ot temin edilmesi düşünülmelidir. d TMR veriliyorsa kaba yem partikül büyüklüğü 1.5-2 cm nin altına düşürülmemelidir. d 3) Rasyonda mısır m r silajı kullanılıyorsa kesif yem oranına na özen gösterilmelidir. g Mısır M r silajının n tane içerii eriği i yüksektir y ve partikül l büyüklb klüğü düşüktür. Bu sorunlar asidozis riskini artırabilir. rabilir. KUTLU 65

Asidozis Asidozis riskini azaltmak için; i in; 4) Kesif yemin ayrı verildiği i koşullarda hayvan başı şına bir öğünde 2-2.52 2.5 kg dan fazla kesif yem verilmemelidir. Kesif yemin az ve sık s k verilmesi rumen ph sının daha stabil olmasına katkıda bulunur. 5) Rasyonda arpa, buğday gibi rumende yıkalbilirlliği yüksek olan nişasta kaynakları kullanılmas lması durumunda rasyonun kesif yem oranının n bir miktar düşürülmesi d veya bunların n mısır, m sorgum gibi rumende yıkıma dirençli nişasta kaynaklarıyla yla kombine halde verilmesi rumen ph sının hızlı değişimini imini önlemeye yardımc mcı olabilir. Süt S karma yemlerinde buğday %30-35 35 lerin üzerinde kullanılmamal lmamalıdır. KUTLU 66

Asidozis Asidozis riskini azaltmak için; i in; 6) Yemleme sistemleri içerisinde i tam yemleme tercih edilmelidir. 7) Rumen ph sının stabil kalmasına katkıda bulunacak diğer bir kısım k m uygulamalar dikkate alınabilir. Bunlar rasyonda; a) tampon maddeler kullanımı, b) probiotik kullanımı, c) iyonofor antibiyotik kullanımı gibi konuları içine ine alır. KUTLU 67

Şişme Şişme me rumende gaz birikmesi sonucu rumenin normal fonksiyonlarını kaybetmesidir. Şişme; me; yemlemenin yönetiminde y yapılan hatalardan, yemin doğas asından, hayvandan ve mikrobiyel faktörlerden kaynaklanmaktadır. Normal olarak rumende gazlar rumen mikroorganizmalar tarafından ndan yem tüketimi t çok düşük d k olan hayvanlarda 0.2 L/dk dk,, normal yemlenenlerde 2 L/dk dk.. düzeyinde d üretilmektedir. Yine normal olarak bu gazlar gaz çıkarma (eructation)) ile elimine edilmektedir. KUTLU 68

Şişme Ön n mide kompleksinin bir seri kasılam aktivitesi ile rumende bulunan serbest gazlar yemek borusu vasıtas tasıyla ağıa ğızdan boşalt altılır. Bu normal fonksiyon herhangi bir nedenle bozulduğunda unda şişme vukubulur. Rumende gaz birikmeye başlad ladığında şişen rumen diyafram ve akciğere baskı yapmak suretiyle solunumu güçg üçleştirir. Sonunda ölüm ortaya çıkar. KUTLU 69

Şişme Şişme me vakaları iki grup altında incelenebilir. Bunlar; Serbest gaz şişmesi ve Köpüklü şişmedir. Şişme me olayları daha çok besideki hayvanlarda görülür g r ve hayvanların n adapte edilmeden besi rasyonlarına na geçilmesi bunun başlıca nedenidir. Serbest gaz şişmesi çok çabuk olarak ortaya çıkar ve ölüme neden olur. Bu nedenle köpüklk klü şişmeye göre g daha fazla dikkat çeker. Öte te yandan, besi ve süt s t sığıs ığırı işletmelerinde, özellikle besi işletmelerinde şişme vakalarının n %90 ı köpüklü şişmeden kaynaklanır. KUTLU 70

Şişme Serbest gaz şişmesinin nedenleri, 1) Patates, elma, şalgam gibi yemek borusunun tıkanmast kanmasına na neden olacak yemlerin, yemek borusunun tıkamast kaması ve gaz çıkışının n bu yolla bloke etmesi, 2) Şiddetli pnömoni olan veya retikuluma yabancı madde girişiyle iyle vag sinirinin zarar görmesi g neticesinde ön n mide hareketlerinin düşmesi, d 3) Göğüs s kafesi içinde i inde ve abdominal alandaki ödemler ve yangılarla yemek borusunun şekil değiştirmesi, sıkışs ıştırılması ve gaz çıkışının n bu yolla engellenmesi, 4) Şiddetli asidozisle (fazla kesif yem tüketimi) t ortaya çıkan rumen hareketlerindeki düşüş d (bu tip şişme halk arasında arpalama olarak bilinmektedir.) 5) Kas kasılmas lmasında önemli rol oynayan Ca yetmezliği (hipokalsemi)) nedeniyle rumen duvarlarının n kasılma şiddetinin KUTLU 71 düşmesi,

Şişme Köpüklü Şişme; Rumende oluşan köpüğün k n iki kaynağı vardır. r. 1)Merada ve taze otlarda bulunan stoplazmik proteinler rumende köpük k oluşumuna umuna neden olur. 2) Entansif beside ise oluşan köpüğün k n kaynağı mikroorganizmalardır. r. Bu faktörler nedeniyle de şişme vakaları mera şişmesi veya besi (kesif yem) şişmesi şeklinde de alt gruplamaya tabi tutulabilir. Köpüklü şişmede daha önce önerilen mide sondası veya rumen trokarıyla gaz çıkışıışı tam olarak gerçekle ekleştirilemez. Çünk nkü gaz köpük k k içinde i inde hapsedilmiştir. Bu tip vakalarda köpük önleyici maddeler önerilebilir. KUTLU 72

Köpüklü-Şişme %50 den fazla kesif yem kullanılan lan koşullarda ullarda şişme vakaları ortaya çıkabilir. Bu tip şişme asidozisle ilgili olan kesif yem şişmesi (arpalama) denen şişmedir. Bu şişme vakalarında da köpüklk klü şişme gözlenebilir. g Bunun nedeni rumende fazla miktarda hücre h yıkılmasy lması sırasında mikrobiyel mukopolisakkaritlerin ve tanımlanamayan bir kısım k makromoleküllerin llerin oluşmas masıdır. Bu faktörlerin rumende köpük k oluşumunda umunda etkili oldukları bildirilmektedir. KUTLU 73

Şişme Şişmeyi meyi karşı önlemler; a) İyonofor antibiyotik kullanımı. Bu antibiyotikler Streptecocus bavis ve lactobacillus spp. leri içeren eren ve laktik asit ve mukopolisakkaritler üreten gram pozitif bakterileri inhibe eder. İyonofor kullanılmas lması kesif yem şişmesinin düşürülebilmektedir. Bu amaçla kullanılan lan iyonoforlar şiddeti monensin, lasolosid, n yem tüketimin salinomisindir. Monensin alan hayvanların yem t düştüğü bilinmektedir. Monensinin Monensinin şişmeye olan etkisini yem tüketiminin t düşmesi d açıklamaktada klamaktadır. KUTLU 74

Şişme b) Şişme önleyiciler (Köpük k engelleyiciler). Özellikle mera şişmesini önlemek için i in bir kısım k m köpük k önleyici materyaller ticari olarak piyasaya sürülms lmüştür. Bunların n kesif yem şişmesine etkileri çok fazla değildir. Bu amaçla kullanılan lan bir ürün n olarak poloxane sayılabilir. c) Yüksek Y kesif yem içeren i rasyonlara (özellikle besi) %4 e kadar tuz konulması yem tüketimini t düşürerek d ve rumen içeriğinin inin rumeni terk etme hızınıh artırarak rarak şişme vakalarını azaltmaktadır. Tuz kullanımı ve mineral yağ kullanımı ile performansda kötüleşme olmaktadır. Bu nedenle bu uygulamalar tedavi amacıyla daha etkili olarak kullanılabilir. labilir. KUTLU 75

Şişme d) Rasyona %4-8 8 mineral yağ katılmas lması besideki hayvanlarda şişme vakalarını azaltmaktadır. Hayvansal yağı ğın n herhangi bir etkisi yokken, soya yağı ise şişme vakalarında artış ışa a neden olmaktadır. e) Rasyonda maya kültk ltürü kullanımı laktat kullanıcı bakterilerin rumendeki sayısını artırmaktad rmaktadır. r. Bu nedenle maya kullanımı asidozis ve asidozisle ortaya çıkması muhtemel şişme olaylarının n miktarını azaltabilir. KUTLU 76

Laminitis (Tırnak( İltihabı) Laminitis ayakta deri içinde i inde gerçekle ekleşen en iltihaptır. Ancak laminitis gelişmektedir. vakaları genellikle asidozisle birlikte Rumen ph sının rumenin,, karaciğerin ve sindirim sisteminin patojenleri üzerine etkileri ineklerin laminitise daha açık a k hale gelmesine neden olur. Laminitisde fazla karbonhidrat tüketimiyle t gelişen en asidozis yanında, nda, doğum ve laktasyonla hormonal değişimler, imler, gelişen en fizyolojik ve metritis, foot rot gibi hastalıklar sert zemin, yataklık k yetersizliği i gibi faktörler de etkilidir. KUTLU 77

Laminitis başlangıcı Ülserleşmiş taban Hafif kanamalar Ciddi kanamalar Ülserleşmiş taban KUTLU 78

Laminitis Laminitisin gelişmesinde ilk olarak asidozizle orataya çıkan metabolik değişimler imler önemli rol oynamaktadır. Rumen ve dolaşı şım m sisteminde gelişen en asidozis ile birlikte rumen sıvısında histamin düzeyi de artmaktadır. r. Histamin ; kan damarlarının n genişlemesine, kan damarlarındaki geçirgenli irgenliğin in artmasına, Plazma proteinlerinin ve sıvılars larının n kılcal k damarlar dışıd ışına sızmasına neden olur. Tırnaklarda gözlenen g ödemin nedenleri arasında asidoz geliştiren tiren koşullarda rumende histamin konsantrasyonunun artması en önemli faktör r olarak sayılmaktad lmaktadır. KUTLU 79

Laminitis Laminitisin önlenmesinde dikkate alımas ması gereken hususlar asidozis olayındakilerle aynıdır. Rumen ph sındaki düşüşü önleyecek stabil bir rumen koşuluna neden olacak faktörler laminitisin ortaya çıkmasını da engelleyecektir. Laminitisde proteinin özel bir rolü vardır. r. Yüksek Y proteinli ve yüksek rumen yıkılabilirliğine ine sahip proteinli rasyonu alan hayvanlarda laminitis vakasına daha sık s raslanmaktadır. Ancak protenin laminitise etkisi tam aydınlat nlatılamamıştır. Bu etki daha çok bir kısım k m proteinlerin allerjik-histaminik etkilerine ve proteinlerin yıkımının y n son ürünlerinin spesifik etkilerine atfedilmektedir. Daha önce de değinildi inildiği i gibi histidin dekarboksilasyonla histamine dönüşebilmektedir. KUTLU 80 Laminitis vakalarının n tedavisinde antihistaminler kullanılır.

Karaciger Absesi Rumende asidozis gelişen en koşullarda rumen duvarlarında oluşan yangı ve hiperkeratoz nedeniyle ortaya çıkan rumen duvarı erozyonu ve ülserleri bir kısım k m patojen mikroorganizmaların n kan dolaşı şımına geçmesine neden olur. Asidozisle rumende Fusiformis necrophorus gelişimi imi için i in uygun koşullar ullar yaratır. r. Bu bakteri daha önce sözüs edilen rumen duvarı yaralanma bölgelerinde b kan dolaşı şımına geçerek erek karaciğerde apselerin oluşmas masına neden olur ve karaciğer fonksiyonlarında nda bozulma ortaya çıkar. Laminitisde vurgulandığı gibi rumen duvarı ve karaciğerde gözlenen doku bütünlb nlüğü bozuklukları histamin serbestleşmesine de neden olur. Bu nedenle asidozisle ortaya çıkan aksaklıklar klar birbirleriyle çok sıkıs bir ilişki KUTLU 81 içindedirler. indedirler.

Karaciğer Absesi Karaciğer abseleri de özellikle yüksek y kesif yemle yemlenen besi hayvanlarında nda gözlenir. g Ancak yüksek y kesif yem içeren i rasyonları alan süt t ineklerinde de karşı şılaşılabilir. Önlenmesinde rumen ph sının düşüşüne neden olan faktörleri ortadan kaldıracak önlemler alınmal nmalıdır. KUTLU 82

Abomasum Kayması Abomasum kayması doğum sonrası bir ay içinde i inde özellikle yaşlı ve iri süt s t sığıs ığırlarında orta çıkar. Abomasum kayma vakalarının n %80-90 90 ı abomasumun rumenin sol yukarı tarafında yer almasıyla gözlenir. g %10-20 20 si ise rumenin sağ yukarı tarafında yer alması şeklinde gözlenir. g O nedenle sol abomasum kayması,, sağ abomasum kayması olarak iki tipinden bahsetmek mümkündür. KUTLU 83

Abomasum Kayması KUTLU 84

Abomasum Kayması Doğumla birlikte yavru ve yavru zarlarının boşalt altığı abdominal alanda mide kompartmanlarının hareket alanının n artması en önemli faktörd rdür. r. Bu arada özellikle kuru dönemde d yüksek y kesif yem ve düşük d k partiküll llü kaba yemlerle yemleme abomasum kaymasında etkili olan en önemli diğer faktörlerdir. KUTLU 85

Abomasum Kayması Abomasum kayması vakalarında; ketozis, çok aralıkl klı yem tüketme, t yem tüketiminin t durması, yetersiz bağı ğırsak hareketleri, süt t veriminde düşme d ve halsizlik gibi belirtiler gözlenir. Mideden alınan besinlerin sindirim sisteminin aşağıa kısımlarına akışı sınırlandırıldığından midede gaz birikir. Süt t sığıs ığırı sürülerinde %2-4 4 oranında nda vakaya rastlanabilir. KUTLU 86

Abomasum Kayması Kuru dönemde d yüksek y kesif yem ve düşük d k partikül büyüklüğüne sahip kaba yemler almış yüksek kondisyonlu ineklerde doğum sonrası abomasum kayması riski yüksektir. y Yüksek kondisyonlu hayvanların n doğum sonrası tüketimleri de düşük d k olmaktadır. yem İştahtaki bu düşüşd kaba yem alımını da sınırlads rladığından abdominal alanı dolduracak rumen doluluğu sağlanamaz, Ayrıca rumen duvarı kasının n kasılma gücüg düşer ve hayvanın abomasum kaymasına açık a k hale gelir. KUTLU 87

Abomasum Kayması Önlemler; Hayvanların n kuru dönemde d yüksek y kesif yem veya düşük d kaba yemle yemlenmesinden kaçınılmal lmalıdır. Aşırı mineral ve protein alımına bağlı olarak gelişen en alkolozisden sakınlmal nlmalıdır. Toksemi ve Ca-ile ilgili problemlerden sakınılmal lmalıdır. Süt t hummasına neden olan faktörlerde abomasum kaymasına da neden olurlar. Bu nedenle süt s t hummasına neden olan faktörlerden sakınılmal lmalıdır. KUTLU 88

Abomasum Kayması Önlemler; Kuru dönemin d ilk haftalarında inekler canlı ağırlıklarının %1.5-2 si düzeyinde d kaliteli ve uzun partiküll llü kaba yemler almalıdırlar. Doğuma uma 3 hafta kalan dönemde d kaba yem tüketimi t canlı ağırlığın n %1-1.4 1.4 üne düşürülebilir. d Doğumu müteakip hayvanlara belli miktar kuru ot verilmesi riski azaltır. Kuru dönemin d sonlarında nda kesif yem tüketimini t canlı ağırlığın n %0.5 i i düzeyinde d tutmak önerilebilir. Kuru dönemde d ve doğum um sonrasında nda hayvanın n yem ve özellikle kaba yem tüketimini t sınırlayacak s uygulamalardan ve faktörlerden uzak durulmalıdır. r. KUTLU 89

Düşük Yağ Testi Assidozis ile birlikte ortaya çıkan diğer bir sorun da süt s t yağ düzeyinin düşmesidir. d Asidozis ile birlikte rumende selüzloz sindirimi düşmektedir. d Asidozisin ortaya çıkmasına neden olan arsyonlar kesif yem ağırlıklı olduğu u için i in rumen fermentasyonuda propionik asit lehine olmaktadır. Süt t yağı ğının n düşmesinde d kaba yem partikül l büyüklb klüğü de önemli bir rol oynamaktadır. Kaba yemin partikül l büyüklb klüğünün n 4 cm in düşürülmemesi gerekir. altıbna Rasyonda farklı tampon maddelerin kullanımı da süt s t yağı ğının düşüşünü önleme bakımından dikkate alınmaktad nmaktadır. Toplam rasyonda %0.5-0.75 0.75 oranında nda NaHCO3 kullanılmas lması KUTLU 90 önerilebilir.

Mineral Metabolizması Hastalıklar kları Süt t Humması Doğum Felci (Hipokalsemi( Hipokalsemi) Süt t humması doğumdan umdan sonra genellikle ilk 3 gün g içinde inde yaşlı ve yüksek y verimli ineklerde ortaya çıkar. Doğum öncesi 1-21 2 gün g n içinde i inde veya ara sırada s doğum sonrası 7. güne g kadar gözlenebilir. g Süt t hummasının n nedeni; doğum öncesinde Ca depolarında kalsiyum miktarının düşmesi, mesi, veya Ca emilimindeki başar arısızlık k nedeniyle doğum um sonrası laktasyonla birlikte ortaya çıkan yüksek y Ca gereksinmesinin karşı şılanamaması ve kan Ca düzeyinin düşmesidir. d KUTLU 91

Süt t Humması (Hipokalsemi) Kan Kalsiyum Düzeyi Normal kan Ca düzeyi 10-12 12 mg/100ml Buzağı ğılamadaki düzeyd Süt t humması (hafif) 8 mg/100ml 6.5mg//100ml Süt t humması(orta) 5.5 mg/100ml Süt t humması (şiddetli) iddetli) 4.5 mg/100ml KUTLU 92

Süt Humması Belirtiler Süt t hummasın n ilk belirtisi iştah i kaybıdır. Anal açıkla klık çok gevşemi emiş dışkılama çok azdır r veya hiç yoktur. olmasına rağmen Başlang langıçta hayvan heyecanlıdır, sendeleme söz s konusudur, daha sonra ayağa a kalkma kabiliyetini de kaybeder ve hayvan arka ayakları üzerine oturur ve soluna yatar. KUTLU 93

Tipik Süt S t Humması Yatışı KUTLU 94

Süt Humması Süt t hummasıyla beraber ortaya çıkabilecek diğer problemler Kas zayıfl flığı nedeniyle doğum güçg üçlüğü riski artar, Uterus prolapsı (uterusun dışatı çıkması) ) riski artar, Sonun atılamama riski artar, Metritis (uterus iltihabı) ) vakaları artar, Üreme performansında nda düşüşd olur, Rumen duvarı kasının n gücünün g n düşmesi d (atony( atony) nedeniyle şişmeye yatkınl nlık k artar, Abomasum kayması vakalarında artış olur, Yem tüketiminin t düşmesi d nedeniyle ketozis riski artar, KUTLU 95

Süt Humması Ca yetersizliğinde inde kas koordinasyonu ve kuvvetindeki düşme me meme bezlerinin ve meme ucunun zarar görmesine ve bakteriyel enfeksiyonlara karşı hayvanın dayanıks ksız z hale gelmesine neden olarak mastitis riskini de artırır, r, Diğer enfeksiyoz hastalıklara yakalanma riski artar, Süt t verimi düşer, d Hayvanın n sürüde s verimli olarak kalacağı süre azalır. KUTLU 96