SİGARA BIRAKMA POLİKLİNİĞİNE BAŞVURAN HASTAYA YAKLAŞIM DOÇ.DR.ESRA KUNT UZASLAN Sigara dünyada ve ülkemizde önemli bir halk sağlığı problemidir. Sigara içimi gelişmiş ülkelerde ölümlerin en önemli nedenlerinden biri olarak kabul edilmekte ve bu yüzyılın sonunda yaşları 35-69 yaş arasında bulunan insanların ölümlerinin % 30 unun, 69 yaş üstündeki insanların ölümlerinin ise % 14 ünün sigara içimine bağlı gelişeceği tahmin edilmektedir. Alınan tüm önlemlere rağmen halen Avrupa da yaşayan yetişkin nüfusun %30-50 sinin sigara içtiği tahmin edilmektedir. Dünyada sigara içmenin yaygınlığının bir ölçütü olarak yapılan araştırmalarda sigaradan dolayı her 10 saniyede bir kişinin öldüğü hesaplanmıştır. Sigara vazgeçilebilir bir alışkanlıktır. Sigaraya karşı alınan önlemler ve eğitim programları sonucu, Amerika da 36 milyon, Fransa da 8 milyon ve İsviçre de 1 milyon kişi sigarayı bırakmıştır. Sigaranın topluma verdiği hasara karşı yaygın ve kapsamlı kontrol programları mevcuttur. Kanunlar, vergiler, sigaranın bırakılmasının desteklenmesi, sigaranın içeriğindeki tütün ve katranın sınırlandırılması, reklamın kontrolü, halka açık yerlerde kullanımın denetlenmesi ve kaçakçılığın kontrolü bu kapsamlı kontrol programlarına dahildir. Gelişmiş ülkelerde sigara salgını azalmaktadır. Buna karşılık gelişmekte olan ülkelerde salgın hızla artış göstermektedir. Türkiye deki erişkin nüfusun yaklaşık yarısı sigara içmektedir. Dünya bankası raporlarına göre 1990-1997 yılları arasında dünyada sigara içiminin en hızlı arttığı ikinci ülke Endonezya yı takiben Türkiye dir. Ülkemizde nüfusun yaklaşık %51 inin sigara içtiği tahmin edilmektedir. Meslek gruplarına bakıldığında hekimlerde %41.7, ortaokul öğretmenlerinde %43 düzeylerinde içim oranları mevcuttur. Türkiyede 1965-1992 yılları arasında akciğer kanserinden olan ölümler erkeklerde % 25 ten 40 a, kadınlarda % 12 den % 17 ye yükselmiştir. Sigara içimi /bağımlılığı Dünya Sağlık Örgütünün sınıflandırılmasında bir hastalık olarak ele alınmıştır (International Classification of Diseases,10th Revision;F.17).Bu nedenle sigara bağımlılığının (hastalığının) tedavisi hekimin görevleri arasındadır. Sigara bağımlılığının tedavisinde pek çok hekim rol alabilir; Aile hekimi, işyeri hekimi, pratisyen hekim, göğüs hastalıkları uzmanı, kalp hastalıkları uzmanı, ruh ve sinir hastalıkları uzmanı, iç hastalıkları uzmanı, kalp ve göğüs cerrahisi uzmanı kişinin sigarayı bırakmasında yardım alacağı hekim gruplarıdır. Hekim karşılaştığı her hastayı sigara alışkanlıkları açısından sorgular, hastasına sigarayı bırakmasını önerir, bırakma konusunda hastasını yönlendirir ve gerekli tedavi modalitelerini hastasına uygular. Sigarayı bırakma döneminde ve sonrasında hastasını izler ve destekler. SİGARAYI BIRAKMA YÖNTEMLERİ Sigarayı bıraktırma yöntemlerinde amaç psikolojik bağımlılığın ve nikotin bağımlılığının üstesinden gelmek ve bu konularda hastalara yardımcı olmaktır. Sigarayı bırakacak olan hastanın öncelikle sigarayı bırakmaya hazırlanması gerekmektedir. Bu nedenle önce kişinin sigara bağımlılığının tanısı gerekir. Tanı için kişinin sigara öyküsü, bağımlılığın Fagerström testi veya EMASH ile değerlendirilmesi ve CO analizörü ile sigara dumanına ne kadar maruz kalındığının ölçülmesi gerekmektedir. Ek 1 de sigara bırakma polikliniğine gelen hastaya doldurulacak olan poliklinik formu bulunmaktadır.
Sigara içinde mevcut olan nikotinin merkezi sinir sistemi üzerine nöroregulatuar, biyokimyasal ve psikolojik etkileri vardır. Bu nedenle nikotin tekrar kullanımı yönünde istek oluşturur. Nikotinin psikofarmakolojik etkileri, hoşlanma, mutluluk, gevşeme, dikkat artışı, performansta artış, reaksiyon zamanında kısalma, endişede azalma, streste azalma, açlık hissinde ve kilo almada azalma şeklindedir. Ayrıca nikotin yoksunluk belirtilerini hissetmeme de psikofarmakolojik bir etkidir. Günün ilk saatlerinde ilk sigara içilmesi ile beraber kişinin iş performansı artar, dikkati artar, endişe ve depresyonu azalır bu nedenle de kişi kendini iyi hisseder. Ancak nikotini almadığı zaman nikotin yoksunluk semptomları olarak adlandırılan aşırı sigara (nikotin) alma isteği, öfke, kızgınlık, irritabilite, endişe, konsantrasyon güçlüğü, huzursuzluk, kalp hızında azalma ve iştah artışıyla birlikte kilo alma ortaya çıkar. Sigara bırakmayı düşünen bir kişi önce hazırlık dönemi geçirmelidir. Bu dönemde sigarayı bırakma nedenleri, sigaranın hayatlarındaki rolü ve sigara kullanım şekli ve kişiyi tetikleyen faktörler belirlenmelidir. Kişiye sigarayı bıraktığı zaman elde edeceği yararlar anlatılmalıdır. Yemeklerin lezzetini yeniden tam olarak alacaklarını, dumansız odalarda yaşayacaklarını, nefeslerinin sigara kokmayacağını, harcayacak daha fazla paraları olacağını, diş ve parmaklarındaki sarı lekelerden kurtulacaklarını, elbise ve mobilyalarındaki sigara yanıklarından kurtulacakları gibi yararlar kişilere hatırlatılmalıdır. Sigarayı bırakacak olan kişi sigarayı bırakma nedenlerini listelemelidir. Bırakma nedenleri arasında sağlık, görünüm, eş, çocuklar, para ve sosyal görev gibi nedenler arasında kişiye göre öncelik sırası belirlenmelidir. Sigara içen kişinin sigaranın hayatlarındaki rolünün ne olduğu belirlenmelidir. Ellerinize yapacak bir iş bulmak, eğlenceli zamanları daha eğlenceli yapmak, kilo almaktan kurtulmak, nikotin yoksunluk semptomlarından kurtulmak veya sosyal statülerde kendini rahat hissetmek sigaranın rollerinden olabilir. Duygusal durumları içermeyen ortamlarda sigara içimi sorgulanmalıdır. Araba kullanımı, telefonla konuşma, balık avlama, çay- kahve içimi, alkol alma, televizyon seyretme, kitap okuma ve sohbet ortamında sigara içip içilmediği belirlenmelidir. Sigara kullanma şeklini ve tetikleyen faktörleri hastaların not etmesi istenmelidir. İçilen her bir sigara için saat kaçta içildiği, nerede içildiği, ne yaparken içildiği, kiminle birlikteyken içildiği, hangi durumlarda içildiği ve sigara içilme isteğinin ne olduğu not edilmelidir. Sigara bırakma polikliniğine başvuran hastalara yaklaşım, kişilere sigaranın hayatlarındaki rolün ne olduğunu sorulmasını da içerir. Bu rol stresli durumla başa çıkmak, hoş olmayan durumların üstesinden gelmek, gevşemek, konsantrasyonu artırmak, iş arasında bir nefes alma, kendilerini kötü ve üzgün hissettiklerinde rahatlama ve sıkılınca vakit geçirmek verilen yanıtlardan bazıları olabilir. Sigara bırakma dönemlerinde kişilere sigarayı bırakmalarına mani olacak engelleri ortadan kaldırarak yaşamlarını zevkli hale getirecek sağlıklarını artıracak aktiviteler planlamaları önerilmelidir. Bu aktiviteler egzersiz yapmak, gevşeme ve meditasyon teknikleri öğrenmek, hobilerini uygulamak, ellerini boş bırakmayacak uğraşlar edinmek olabilir. Sigarayı bırakılmasını izleyen ilk 30 dakika içinde, nabız, kan basıncı ve el-ayakların ısısı normale döner. Sekiz saat sonra kan oksijen seviyesi normal düzeye çıkar, kan karbonmonoksit düzeyi normal düzeye iner, dokulara giden oksijen miktarı ve enerji artar. Birinci günün sonunda kalp krizi geçirme riski azalır, ikinci günün sonunda tat ve koku duyuları artar ve dildeki acı tat azalmaya başlar. Üçüncü günden itibaren rahat nefes almaya başladıklarını hissederler, iki hafta-üç ay sonra akciğer kapasitesi %30 artar, dolaşım sistemi normale döner ve hastalar daha rahat yürümeye başlarlar. Bir-dokuz ay sonra akciğerler
kendini temizler, infeksiyon riski azalır. Beş yıl sonra akciğer kanseri olma riski günde bir paket sigara içen kişiye göre %50 azalır. On yıl sonra ise akciğer kanseri olma riski hiç sigara içmeyenlerle aynı seviyeye yaklaşacaktır. Sigarayı bırakmadan önce uygun bir zaman seçilmelidir. Büyük değişiklikler ve büyük stresler öncesinde sigara bırakılmaya çalışılmamalıdır. Ancak bahanelerle sigarayı bırakma işlemi geciktirmemelidir. Sonuçta stresin daima olacağı hatırlanmalıdır. Sigarayı bırakmadan önce bırakacak olan hastalara destek sistemleri geliştirmesi önerilmelidir. Onları destekleyen kişilerle duygularını paylaşmaları, konuşmaları, aktivitelerini planlamaları önerilebilir. Sigara bırakma döneminde onları engelleyecek kişilerle ilk birkaç hafta ilişkilerini en aza indirmeleri söylenmelidir. Sigara bırakmaya hazırlık döneminde sigara içme şekillerini değiştirmeye başlamaları önerilmelidir. Bunun için karton sigara almamaları, her bir sigarayı daha az içmeleri, ilk sigara içim zamanını geciktirmeleri, acilen içme isteğini geciktirmeye çalışmaları, sigara içme işlevini güçleştirmeleri ve nikotin bağımlılığı varsa doktorla görüşmeleri anlatılmalıdır. Sigarayı bırakanların %90 ı hiçbir sigarayı bırakma programına başvurmadan kendi başlarına sigarayı bırakmışlardır. Yapılan araştırmalarda da kendi başına bırakma yönteminin daha etkin olduğu saptanmıştır. Sigarayı yavaş yavaş azaltmanın, daha düşük nikotin veya katran içeren sigaraya geçmenin ve özel filtreler kullanmanın sigarayı bırakmada başarı oranını düşürdüğü gösterilmiştir. Sigara Bırakılmasını İzleyen Dönemde Nikotin Yoksunluk Yakınmalarına Yaklaşım Sigara bırakma döneminde nikotin yoksunluğuna bağlı bulgular en yoğun ilk 72 saat içinde yaşanır. Aşırı sigara içme isteği, endişe, huzursuzluk, sinirlilik, öfke, korku, konsantrasyon güçlüğü ve depresyon bu bulgulardan bazılarıdır. Şiddeti kişiden kişiye göre değişir. Bu bulgular 2-3 hafta döneminde azalarak kaybolur. Erken dönemde ortaya çıkan yoksunluk yakınmaları ile başetmek için günlük aktiviteyi artırmak, kafein içeren içeceklerden sakınmak, derin nefes alma egzersizleri yapmak ve sigara içilme riski olan ortamlardan kaçınmak gerekmektedir. Ani sigara içme isteğinin birkaç dakika içinde kaybolacağı, bu isteğin sigarayı bıraktıktan sonraki ilk 24 saat içinde en yoğun hissedileceği, sigarayı bırakmayı izleyen 3-5 gün içinde azalacağı ve üç hafta sonra ise tamamen kaybolacağı unutulmamalıdır ve kişilere anlatılmalıdır. Ani sigara içme isteği geldiği zaman hastalara yapabilecekleri şeyler anlatılmalıdır. O anda şekersiz sakız çiğnenmesi, meyva yenmesi, dişlerin fırçalanması, derin nefes egzersizlerinin uygulanması, bulunulan yeri değiştirilmesi, elleri meşgul edecek uğraşlar bulunması, spor yapılması, yürüyüşe çıkılması, duş alınması, başka şeylere konsantre olunması, sigara içmenin yarattığı kötü durumların düşünülmesi, sigara içmeme kararının kendilerine hatırlatılması ve onlara destek olacak arkadaşlarıyla beraber olmaları önerilebilir. Sigaranın bırakılmasını izleyen ilk iki ay içinde depresyon ve kilo alma gözlenebilir. Depresyon hafif ve geçicidir. Kilo alma ise egzersiz ve düşük kalorili yiyecekler ile kontrol altına alınabilir.
KAYNAKLAR 1-Uzaslan EK. Sigarayı Bırakma Yöntemleri (ed) Özyardımcı N. Sigara ve Sağlık.Bursa 2002.s441-466 2- Fiore MC, Hatsukami DK, Baker TB. Effective tobacco dependence treatment JAMA 2002 Oct 9;288(14):1768-71 3- A clinical practice guideline for treating tobacco use and dependence: A US Public Health Service report. The Tobacco Use and Dependence Clinical Practice Guideline Panel, Staff, and Consortium Representatives. JAMA 2000 Jun 28;283(24):3244-54
EK 1: Toraks Derneği Tütün ve Sağlık Çalışma Grubu Sigara Poliklinikleri Koordinasyon Grubunun Önerdiği Sigara Bırakma Polikliniği Değerlendirme Formu Taslağı Tarih: Adı Soyadı: Doğum Yeri ve Yılı: Cinsiyeti: Medeni Durumu:... SİGARA BIRAKMA POLİKLİNİĞİ DEĞERLENDİRME FORMU Protokol No: Eğitim Durumu: 1. Okur- yazar değil 4. Ortaokul 2. Okur- yazar 5. Lise 3. İlkokul 6. Üniversite Meslek: Yaptığı İş: Adres: e-mail: Başvuru: 1. Doktor önerisi 2. Kendi isteği ile 3. Diğer SİGARA ANAMNEZİ Sigarayı ilk kez kaç yaşında içtiniz: Sigaraya başlama nedeni: 1. Merak 1. Özenti 2.Çevrenin psikolojik baskısı 2. Yasağa tepki 3.Kendini ispatlama 3. Stres, üzüntü Diğer Telefon Numarası: Sigara içme miktarında yıllar içinde olan değişiklikler Değişmedi Azaldı Arttı Aynıydı yıldır arttı.
Şuanda günde içtiği sigara miktarı: Sigara tüketimi (Paket yılı): Sigara tipi : Filtreli Filtresiz Diğer ( puro, pipo) Sigarayı bırakmayı isteme nedenleriniz: 1. Şu andaki hastalık 6. Toplum baskısı 2. İleride hastalanma korkusu 7. Utandığım için 3. Çevreme zarar veriyor 8. Kokusundan iğrendiğim için 4. Ekonomik nedenler 9. Doktor önerisi 5. İnançlarından dolayı 10. Çevreye iyi örnek olmak için 11.İşyeri baskısı 12.Diğer Daha önce sigarayı bırakmayı düşündünüz mü? Evet Hayır Daha önce bırakmayı denediniz mi? Evet Kaç kez: En uzun bırakabildiğiniz süre: Hayır Daha önce bırakmayı denediğinde karşılaştığı güçlükler nelerdir? 1. Sinirlilik 7. Kabızlık 2. Konsantrasyon bozukluğu 8. Baş ağrısı 3. Baş ve yüzde uyuşma 9. Zorluk yok 4. Uyku bozukluğu 10. İştah artışı 5. Dengesizlik 11. Ağız yaraları 6. Aşırı sigara içme isteği 12. Aşırı sigara içme isteği 13.Diğer
Profesyonel destek aldınız mı? Hayır Evet Cevabınız evetse yöntem nedir? 1.Farmakolojik( isim belirtiniz) 4. Psikiyatrik 2. Akupunktur 5.Diğer 3. Hipnoz YAKIN ÇEVRE ANAMNEZİ: Evde kendisinden başka sigara içen var mı? İş yerinde birlikte çalıştığı kişiler sigara içiyor mu: Evinde sigara içmeyen fakat kendisinin içtiği sigara dumanına maruz kalan kaç kişi var? İş yerinde günde yaklaşık kaç sigara içiyor: Boş zamanlarınızı nasıl değerlendirir, hobileri nelerdir? Devamlı kullandığınız bağımlılık yapıcı madde var mı? Alkol Diğer Miktarı. Sigara içme isteğini artıran nedenler? 1. Çay 4. Kahve 2. Yemekten sonra 5.Alkol 3. Stres 6.Diğer
... SİGARA BIRAKMA POLİKLİNİĞİ NİKOTİN BAĞIMLILIK DÜZEYİ TESPİT FORMU 1. Günde kaç sigara içiyorsunuz? 10 taneden az 0 puan 11-20 1 puan 21-30 2 puan 31 ve daha fazla 3 puan 2. İlk sigaranızı sabah kalktıktan ne kadar sonra içersiniz? İlk 5 dakika içerisinde 3 puan 31 60 dakika içinde 1 puan 6-30 dakika içerisinde 2 puan 1 saatten sonra 0 puan 3. Sigara içilmesi yasak olan sinema, kitaplık gibi yerlerde bu yasağa uymakta zorlanıyor musunuz? Evet 1 puan Hayır 0 puan 4. En fazla vazgeçmek istemediğiniz sigara hangisidir? Sabah içilen ilk sigara 1 puan Diğerleri 0 puan 5. Sigarayı günün ilk saatlerinde, daha sonraki saatlere kıyasla daha sık içiyor musunuz? Evet 1 puan Hayır 0 puan 6. Günün büyük bir bölümünü yatakta geçirmenize neden olacak kadar ağır hasta olsanız, yine de sigara içer misiniz? Evet 1 puan Hayır 0 puan Sonuç:...puan Değerlendirme 0-2 çok düşük düzeyde nikotin bağımlılığı 3-4 düşük düzeyde nikotin bağımlılığı 5 orta düzeyde nikotin bağımlılığı 6-7 yüksek düzeyde nikotin bağımlılığı 8-10 Çok yüksek düzeyde nikotin bağımlılığı İstiyorsanız sadece ilk 2 soruyu sorabilirsiniz
... SİGARA BIRAKMA POLİKLİNİĞİ MUAYENE FORMU Adı Soyadı Yaşı: Boy: Kilo: SİSTEM SORGULAMASI: Baş ve Boyun Baş ağrısı- dönmesi: Gözlerde kızarıklık - kanlanma: Dişlerde sararma: Paslı dil: Kötü tat: Burun tıkanıklığı: Solunum sistemi yakınmaları Öksürük: Balgam: Nefes darlığı: Kan tükürme: Göğüs ağrısı: Kardiyovasküler sistem yakınmaları Angina: PND: Ortopne: Çarpıntı: Gastrointestinal sistem yakınmaları Bulantı- kusma: İshal: Kabızlık: Midede ekşime yanma: Ürogenital sistem yakınmaları Noktüri Dizüri:: Libido kaybı: Nörolojik sistem yakınmaları
Konvüzyon: Epilepsi Serebrovasküler Cerrahi: Kafa travması: Psikiyatrik problemler: Daha önce psikiyatrik tedavi (ilaç, grup terapi... vb) gördü mü? Son 2 haftadır kendini nasıl hissediyor? ( Ek 2 deki test uygulanacak) Değerlendirme Ölçeği: 1,3,5,7,9,11,13 Nolu Sorular Anksiyeteyi Ölçer Skor 10 Ve Üzerinde İse Pozitif Kabul Edilir. 2,4,6,8,10,12,14 Nolu Sorular Depresyonu Ölçer Skor 7 Ve Üzerinde İse Pozitif Kabul Edilir. Anksiyte skoru:. Depresyon skoru: ÖZGEÇMİŞİ: Geçirdiği Hastalıklar İlaç Hikayesi: ( Aurorix, Lobem, Moverdin, Seldepar = MAO İnh.) Kaza-Operasyon Hikayesi SOY GEÇMİŞİ:
Diabet: İnfarktüs: Angina: Hipertansiyon: Hiperlipidemi: Akciğer kanseri: Diğer kanserler: Kronik bronşit: Peptik ulcus: Damar tıkanıklığı(periferik, serebrovasküler): FİZİK MUAYENE: (Ruhsal durum, Dişler, dil, bilateral nabızlar, periferik dolaşım, solunum sistemi etkileri ) Tansiyon Arteryel: Nabız: Solunum Sayısı: Cilt- mukoza Baş- boyun Solunum sistemi Kardiyovasküler Sistem Gastrointestinal Sistem Genitoüriner Sistem Diğer
LABORATUVAR SONUÇLAR 1. Hemogram : Lökosit: Hgb: Hct: Trombosit: 2. Biyokimya : Kolesterol: Trigliserid: HDL: ALT: LDL: AST: 3. Ac grafisi 4. EKG : 5.CO : Karboksi Hb 6.SFT : FVC Başlangıç 3.ay 6.ay 1.Yıl FEV1 FEV1/ FVC FEF25-75
İZLEM FORMU Adı- soyadı Protokol no Kaçıncı kontrol Kontrol şekli: Yüz yüze: Telefon: Eğitim aldı mı? Dia: Broşür Seminer Diğer Kilo: Bırakma tarihi Bu sürede sigara içti mi Kaç tane Nedeni Sigara bırakma yöntemi Ek tedavi alıyor musunuz? Ek şikayetiniz var mı? Bırakma döneminde gözlenen sorunlar: 1. Sinirlilik 8. Depresif durum 2. Huzursuzluk 9. İştah artışı- kilo alma 3. Konsantrasyon zorluğu 10. Titreme 4. Uykusuzluk 11. Çarpıntı 5. Endişe 12. Kabızlık 6. Yorgunluk 13. Uykuya eğilim 7.Anormal rüya görme 14.Diğer Kontrol CO Fizik Muayene: COHb
EK- 2: Son birkaç gününüzü göz önünde bulundurarak nasıl hissetiğinizi en iyi ifade eden yanıtın yanındaki kutuyu işaretleyin.yanıtınız için çok düşünmeyin, aklınıza ilk gelen yanıt en doğrusu olacaktır. 1) Kendimi gergin, patlayacak gibi hissediyorum. Çoğu zaman 3 Birçok zaman 2 Zaman zaman,bazen 1 Hiçbir zaman 0 2) Eskiden zevk aldığım şeylerden hala zevk alıyorum. Aynı eskisi kadar 0 Pek eskisi kadar değil 1 Yalnızca biraz eskisi kadar 2 Neredeyse hiç eskisi kadar değil 3 3) Sanki kötü bir şey olacakmış gibi korkuya kapılıyorum. Kesinlikle öyle ve oldukça da şiddetli 3 Evet,ama çok da şiddetli degil 2 Biraz,ama beni endişelendiriyor 1 Hayır hiç öyle değil 0 4) Gülebiliyorum ve olayların komik tarafını görebiliyorum. Her zaman olduğu kadar 0 Şimdi pek o kadar degil 1 Şimdi kesinlikle o kadar değil 2 Artık hiç değil 3 5) Aklımdan endişe verici düşünceler geçiyor. Çoğu zaman 3 Birçok zaman 2 Zaman zaman, ama çok sık değil 1 Yalnızca bazen 0 6) Kendimi neşeli hissediyorum. Çoğu zaman 0 Bazen 1 Sık değil 2 Hiçbir zaman 3 7) Rahat rahat oturabiliyorum ve kendimi gevşek hissediyorum. Kesinlikle 0 Genellikle 1 Sık değil 2 Hiçbir zaman 3 8) Kendimi sanki durgunlaşmış gibi hissediyorum. Hemen hemen her zaman 3
Çok sık 2 Bazen 1 Hiçbir zaman 0 9) Sanki içim pır pır ediyormuş gibi bir tedirginliğe kapılıyorum. Hiçbir zaman 0 Bazen 1 Oldukça sık 2 Çok sık 3 10) Dış görünüşüme ilgimi kaybettim. Kesinlikle 3 Gerektiği kadar özen göstermiyorum 2 Pek o kadar özen göstermeyebiliyorum 1 Her zamanki kadar özen gösteriyorum 0 11) Kendimi sanki hep birşey yapmak zorundaymışım gibi hissediyorum. Gerçekten de çok fazla 3 Oldukça fazla 2 Çok fazla değil 1 Hiç değil 0 12) Olacakları zevkle bekliyorum. Her zaman olduğu kadar 0 Her zamankinden biraz daha az 1 Her zamankinden kesinlikle az 2 Hemen hemen hiç 3 13) Aniden panik duygusuna kapılıyorum. Gerçekten de çok sık 3 Oldukça sık 2 Çok sık değil 1 Hiçbir zaman 0 14) İyi bir kitap,televizyon ya da radyo programından zevk alabiliyorum. Sıklıkla 0 Bazen 1 Pek sık değil 2 Çok seyrek 3