Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Edirne Bibliyografyası Cemil Cahit Can Ender Bilar Edirne 2009
Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları; 94 Can, Cemil Cahit Edirne Bibliyografyası / Cemil Cahit Can, Ender Bilar. Edirne : Trakya Üniversitesi Rektörlüğü, 2009. 392 s.; 24 cm. (Trakya Üniversitesi Rektörlüğü yayınları; 94) Kaynakça ve dizin var. ISBN 978-975-374-097-5 Yazılım ve Dizin: Ş. Bilal Çavuşoğlu Sayfa Tasarımı : Ender Boztürk Kapak Tasarımı: M. Emin Baskı ve Cilt : Ege Basım www.egebasim.com.tr Copyright, Trakya Üniversitesi 1. Basım, Edirne 2009
M. Emin Can a Rahmet, Yiğit Can a Sevgiyle
İçindekiler Önsöz ~ 7 Sunu ~ 9 Giriş ~ 11 Şer iyye Sicilleri ~ 17 Arşiv Belgeleri ~ 31 Yazmalar ~ 41 Kitaplar ~ 49 Makaleler ~ 103 Tezler ~ 269 Süreli Yayınlar ~ 327 Kaynakça ~ 341 Yazar Dizini ~ 355 Konu Dizini ~ 383 5
ÖNSÖZ Dünya hızlı bir şekilde değişiyor ve yenileniyor. Geçmişten günümüze kadar uzanan hızlı değişim sürecinde bilgi depolama merkezleri olarak halen geçerliliğini koruyan kütüphaneler, kentlerin tarihi ve kültürel zenginliklerinin geleceğe aktarılmasında önemli rol üstlenmektedirler. Örneğin Osmanlı İmparatorluğu na 92 yıl başkentlik yapmış Edirne ile ilgili olarak pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların büyük bir kısmı Üniversitemiz Merkez Kütüphanesi nde de yer almaktadır. Edirne denince akla tarihinden, kültürüne kadar uzanan tüm özellikler geliyor. Edirne nin bütün bu özelliklerini korumak, sahip çıkmak, yaşatmak, Marka Kent olması yönünde yapılması gerekenleri araştırmak, geliştirmek, değerlendirmek, yaymak ve tanıtmak için hazırlanan Edirne Bibliyografyası, Edirneliler, Edirne ye gönül verenler, Edirne yi yakından tanımak isteyenler, en önemlisi Edirne ile ilgili araştırma yapanlar için güçlü bir kaynak olacaktır. Bir kentin markalaşması, onun dünya üzerinde tanınmasıyla olur. Edirne nin markalaşması için herkesin bu oluşuma yardımcı olması gerekmektedir. Edirne nin ruhunu ve özelliklerini yansıtan böylesi çalışmaları geliştirmek adına iletişim ve bilgi teknolojilerindeki yenilikleri takip eden, bu yenilikleri gerçeğe dönüştüren, Balkanlar da bilimsel ve kültürel işbirliği yelpazesinin genişletilmesinden yana olan Üniversitemizde özellikle son yıllarda elektronik kütüphaneciliğin geliştirilmesinde büyük mesafeler alınmıştır. Hedefimiz Balkan ülkeleri üniversiteleri olarak elektronik kütüphaneciliğin gelişmesine katkıda bulunmaktır. Üniversitemiz Balkanlar da süratli bir şekilde yol almaktadır. Elektronik kütüphanecilik alanında yalnızca ulusal alanda değil, uluslararası alanda da sayılı kütüphaneler arasına giren Üniversitemiz Merkez Kütüphanesi, başarılı çalışmalarına her gün bir yenisini eklemektedir. Trakya Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Üniversitemizin dış dünyaya açılan penceresidir. 2008 yılında okuyucu rekoru kıran Merkez Kütüphanemiz 2009 7
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI yılında da kullanıcılarına çağdaş ve donanımlı ortamlarda, okuyucularından gelen talepler doğrultusunda en iyi hizmeti vermeye devam etmektedir. Üniversitemiz Merkez Kütüphanesi nde yıllar itibarı ile basılı yayınlarda da büyük bir artış gözlenmektedir. Örneğin koleksiyon sayısı 2009 yılında 73.544 e ulaşmıştır.. Abone olunan veri tabanı sayısı da 2009 yılı itibarı ile 21 olup elektronik ortamdan ulaşılabilen toplam e-kaynak sayısı da 62.801 dir. Bu bağlamda, Üniversitemizin ev sahipliğinde 5-7 Haziran 2008 tarihlerinde Balkan Ülkeleri Kütüphanelerarası Bilgi, Belge Yönetimi ve İşbirliği Sempozyumu başarıyla gerçekleştirilmiş olup Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı tarafından Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Birliği nin kurulması ile ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. Bu çalışmalar neticesinde Balkan Ülkeleri Kütüphaneler Birliği nin kurulması ile ilgili olarak Yükseköğretim Kurumunca çalışma esasları onaylanmış ve ardından bugüne kadar 6 ülkeden kurucu üye müracaatı gelmiştir. Gerek Balkanlar da sesimizi duyurmak, gerekse kentimizin Marka Şehir olarak dünya çapında ün yapmış kentlerle yan yana yer almasını sağlamak için bilimsel ve kültürel çalışmalar gerçekleştiriyor ve bunları topluma aktarıyoruz. Trakya Üniversitesi yayınları arasında yer alacak bu yeni çalışma, hem Edirne nin tarihi ve kültürel zenginliklerinin ön plana çıkarılması, hem de eğitimde, sağlıkta, kültür ve sanatta marka olan Üniversitemizin sosyal yayınlardaki artışına yeni bir katkı sağlayacaktır. Bu çalışmanın Edirnemize ve Üniversitemize kazandırılmasında emeği geçenlere teşekkür ediyorum. Prof.Dr. Enver DURAN Rektör 8
SUNU Trakya Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığının yaklaşık üç yıl önce başlattığı Edirne bibliyografyası proje çalışması, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) kütüphane çalışanlarının ürettiği Türkiye Şehir Bibliyografyaları projesi ile bütünleşmesiyle Edirne Bibliyografyası ortaya çıkmıştır Bu bağlamda, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM) kütüphane çalışanlarının hazırlamış olduğu Kastamonu ve Eskişehir bibliyografyaları tamamlanmış; Sivas, Malatya, Adana ve Trabzon bibliyografyalarının da hazırlanmasına devam edilmektedir. Osmanlı İmparatorluğuna 92 yıl başkentlik yapmış Edirne; tarihi ve kültürel zenginliklerini bugünlere taşırken, sosyal yaşamıyla da farklı din, kültür ve ırktan insanları asırlarca bir arada barındırmıştır. Trakya Üniversitesi yaptığı çalışmalarla Edirne nin Marka Kent olması yolunda önemli projeleri yürütmektedir. Bu çalışma da yürütülen projelerden birisidir. Bu çeşitlilik ve zenginliğe bağlı olarak Edirne üzerine binlerce çalışma yapılmıştır. Trakya Üniversitesi yle birlikte bu çalışmalar akademik zeminde de zenginleşerek çoğalmış ve bibliyografik denetim kaçınılmaz olmuştur. Edirne için bir bibliyografya hazırlamaktan daha önemlisi, hazırlanan bibliyografyayı canlı ve güncel tutabilmektir. Bu çalışmayla böyle bir anlayışın alt yapısı oluşturulmaya, Edirne yle ilgilenenler için bir rehber ortaya konmaya çalışılmıştır. Umut ediyoruz ki; Edirne ye ilgisi olanların katkılarıyla bibliyografya daha da zenginleşecek ve eksiksiz bir veritabanı oluşacaktır. Bu günün imkanlarıyla bibliyografya hazırlamak kolay gözükse de eksiksiz, hatasız bir bibliyografya hazırlama iddiasında olmak pek mümkün gözükmemektedir. Ulaşılamayan, tespit edilemeyen veya eserin baskı aşamasında yeni yayınlanan çalışmalar olmuştur. Bu eksiklik ve hataların giderilebilmesi için çalışma Trakya Üniversitesi Merkez Kütüphanesi WEB sayfası üzerinden yayımlanarak, kullanıcılara düzeltme ve ilave yapma imkanı sağlanacaktır. Böylelikle hem daha fazla kişiye ulaşma 9
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI imkanı elde edilmiş olacak hem de bibliyografyanın sürekli güncellenmesi ve yeni kaynakların ilave edilerek zenginleştirilmesi sağlanacaktır. Bu çalışmanın yürütülmesi sırasında meslektaşlarımız ile kurumlarımızın önemli desteği ve motivasyonu olmuştur. Özellikle kataloglarından ve veri tabanlarından istifade ettiğimiz; TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi, Trakya Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı, Edirne İl Halk Kütüphanesi, Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi, Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Kütüphanesi, YÖK Dokümantasyon Merkezi, Milli Kütüphane Başkanlığı ile Edirne Milli Eğitim Müdürlüğü ve Edirne Valiliği İl Kültür Müdürlüğü ne teşekkür ederiz. Bu bağlamda, Musa Öncel, Birol Yılmazlar, Hilmi Dinçer, Atıl Erman ın destek ve katkıları unutulmaz. Şehir bibliyografyaları projesi başta da belirttiğimiz gibi TDV İslâm Araştırmaları Merkezi kütüphane çalışanlarının düşüncesiydi ve onların desteğiyle bu çalışma ortaya çıkmış oldu. Burada bütün TDV İslâm Araştırmaları Merkezi kütüphane çalışanlarına ve özellikle çalışmanın her aşamasında fikirlerinden istifade ettiğimiz, tashih ve kontrollerde yardımlarını esirgemeyen; Fatih Çardaklı, Mehmet Yılmaz, M. Birol Ülker, Recep Yılmaz, Ş. Bilal Çavuşoğlu ve Selahattin Öztürk e, ayrıca Arşiv Belgeleri ve Şer iye Sicilleri bölümlerinin hazırlanmasında desteklerini esirgemeyen Doç. Dr. Bilgin Aydın ve Kenan Yıldız a teşekkür ederiz. Son olarak, Edirne Bibliyografyası adlı çalışmamızın Trakya Üniversitesi Rektörlüğü yayınları arasında yayınlanmasına imkan sağlayarak; Edirne veritabanının oluşturulması noktasındaki ilk adımın atılmasını sağlayan ve bizlerden desteğini esirgemeyen rektörümüz Sayın Prof. Dr. Enver Duran a teşekkürlerimizi arz ederiz. Saygılarımızla Cemil Cahit Can Ender Bilar 10
GİRİŞ Teknolojinin kütüphanelerde yaygın olarak kullanılmaya başlanması ve Türkiye de henüz on beş yılını doldurmuş olan internet ortamının getirdiği imkanlar yakın gelecekte bibliyografya ihtiyacını ortadan kaldıracak gibi gözükse de, takip edilemeyecek kadar fazlalaşan, çeşitlenen ve yaygınlaşan bilginin düzenlenerek kullanılır hale getirilmesi işi, bu hizmeti üretenlerle kullanıcıların temel sorunu olacaktır. Bilgiyi saklayan, düzenleyen ve kullanıcılarına sunan birbirinden farklı kurumlar belli standartlar oluşturup, birlikte hareket etmeyi başardıklarında; kurumsal olarak sahip olup, düzenledikleri her bilgi ve belgeyi birlikte hareket ettikleri bütün kurumların ve onların kullanıcılarının istifadesine sunmuş olacaklardır. Bu standardizasyon ve işbirliği sağlanamadığında farklı kurumlar aynı işleri tekrar tekrar yapmak durumunda kalacaklardır. Dünyada bu konuda birçok adım atılmakta, milyonlarca bibliyografik künye ve künyelerin metinleri bir araya getirilmekte, bu birikimin kullanıcılara en kolay nasıl ulaştırılabileceğinin cevapları aranmaktadır. Bu aynı zamanda ciddi bir ticari yapılanmayı da ortaya çıkarmaktadır. Türkiye de bilginin paylaşılması sorunu bundan yirmi sene öncesine göre ciddi bir aşama kaydetmiştir. Özellikle internet ortamının getirdiği imkanlar ve kurumların veri tabanı oluşturma çalışmaları kullanıcılar için büyük kolaylıklar sağlamıştır. Bir çok kurum yayınlarının tamamına erişim imkanı sağlayarak hizmeti bir adım daha ileri götürmüştür. Zamanla yasal, teknolojik ve işbirliği gerektiren düzenlemeler de yapıldığında mevcut bilginin paylaşılması çok daha kolay ve süratli olacaktır. Buradan hareketle Edirne merkezli bir veri tabanı oluşturarak Edirne yle ilgili bilgi ve belgeler bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Çıkış noktası olarak düşünülen bu kitap, oluşturulması hedeflenen veritabanı için bir adımdır. Amaç kitapta yer alan bilgileri internet ortamına taşıyarak çok daha fazla kişinin ulaşabilmesine imkan sağlamak, interaktif bir veritabanı oluşturmak ve yasal sınırlar içinde bilginin yanında belgeyi de kullanıcıların hizmetine sunmaktır. Bu güne kadar Edirne yle ilgili çeşitli bibliyografik çalışmalar yapılmış, ancak yenilenmediği için zamanla cazibelerini kaybetmişlerdir. Ayrıca yayınlanmış bibliyografik çalışmalarda: 11
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI 12 Konuyla ilgisiz künyelerin yer alması, Künyelerin bir çoğunda sayfa bilgilerinin bulunmayışı, Konusal ayrıma gidilmemesi ve dizin kullanılmaması, Makale künyelerinde tarih ve sayı bilgilerine ait çok fazla hata olması, Eser adlarının eksik yazılması veya kitap, dergi ve tez adlarının karıştırılması, Kitaplarda yayınlayan, yayın tarihi gibi temel bilgilerin eksik olması, Tezlerde danışman, fakülte, bölüm, sayfa sayısı gibi bilgilerin bulunmayışı, gibi eksiklikler kullanıcılar için soru işaretleri oluşturmuştur. Yukarıda sıralanan bir takım eksikliklerine rağmen bu çalışmalar belli bir ihtiyaca cevap vermiş, ve hala vermeye devam etmektedirler. Bu çalışmayla bugüne kadar derlenmiş olan bibliyografik künyelerin eksikliklerinin giderilmesine çalışılmış ve bibliyografik denetim 2008 yılının sonuna kadar getirilmiştir. Bu çalışmada da yukarıda sıralanmış olan eksikliklerin olmayacağının garantisi olmadığı gibi ihtimal ki benzer hatalar da vardır. Bunun önüne geçmek için elden geldiğince çalışmada yer alan künyelere ulaşılmaya çalışılmış, fakat yüzde yüz bir oran tutturmak mümkün olmamıştır. Tespit edilen kitap künyelerinin tamamına yakını görülmüş, görülemeyen bazı künyeler çalışmaya dahil edilmese de bazıları kaynaklarına duyulan güven neticesinde kullanılmıştır. Makalelerin tamamını görmenin mümkün olmayacağı aşikardır, ancak künyelerin tamamına yakını birden fazla kaynaktan teyit edilmiştir. Kitabın sonunda yer alan kaynakçada belirtilen dergilerden alınan makale künyeleri görülerek bibliyografyaya dahil edilmiştir. Görülebilen sınırlı sayıdaki tezi hariç tutarsak YÖK Dokümantasyon Merkezi Tezler bölümü için kaynak olmuştur. Yazma eserlerden İstanbul ve Türkiye dışında olan birkaçının dışında hepsini görme imkanımız olmuştur. Süreli yayınların ayrı bir çalışmanın konusu olacağı düşünüldüğünden, ayrıca Ender Bilar tarafından böyle bir çalışmanın yapılmış olması sebebiyle başta bibliyografyaya dahil edilmesi düşünülmemişti. Ancak bunun bir eksiklik olacağına dair itirazların haklılığı sebebiyle birkaç temel kaynak ile Milli Kütüphane ve Beyazıt Devlet Kütüphanesi kataloglarının desteğiyle bir liste oluşturulmuş ancak bu listede yer alan süreli yayınların büyük çoğunluğunu görme imkanı bulunamamıştır. Bibliyografyaya dahil edilen künyelerin görülebilirliğini açıkladıktan sonra bu künyelerin tespiti konusunda takip edilen yöntemin de izahı uygun olacaktır: Bibliyografya; Edirne, ilçeleri, eserleri, meşhurları ve olayları çerçevesinde belirlenen başlıklar ve anahtar kelimeler taranarak oluşturulmuştur. Bu özellikle mevcut veri tabanları kullanılırken vaz geçilmez bir gereklilikti. Unutulan ve atlanan bir şey olmaması için taramaya esas tutulan terimler mümkün olduğunca geniş tutulmuş, farklı yazılışlar da dikkate alınmıştır. Çalışmanın sınırları çizilirken Trakya, Rumeli ve Balkanlar taramaya prensip
GİRİŞ olarak alınmamış, ancak bazı kaynaklar içerik açısından Edirne ağırlıklı oldukları için istisna tutulmuşlardır. Bu haliyle bibliyografyanın bir tarafının eksik olduğu düşünülebilir, ancak böylesine geniş kapsamlı bir çalışmanın da ancak bir ekip tarafından tamamlanabileceği unutulmamalıdır. Ayrıca bu çalışmada hedef Edirne olduğundan bu tercihin anlaşılır olacağını düşünüyorum. Gazetelerde yer alan makale ve haberler, Yerel dergilerde çokça yer alan haber, tanıtım içerikli yazılar, ansiklopedi maddeleri ve okul yıllıkları, Harita, afiş, kartpostal, fotoğraf türü malzemeler de bibliyografyaya dahil edilmemiştir. Sınırları belirtilen şekilde çizilmeye çalışılsa da gözden kaçmış hataların olacağı muhakkaktır, umulur ki hoş görülür. Sonuç olarak çalışmamızda tespit edebildiğimiz 49 yazma eser, 611 kitap, 2607 makale, 501 tez ve 349 süreli yayının bibliyografik künyesine yer verilmektedir. Bu künyeler; Şer iye Sicilleri, Arşiv Belgeleri, Yazma Eserler, Kitaplar, Makaleler, Tezler, Süreli Yayınlar başlıkları altında toplanmış, Kaynakça, yazar ve konu dizinleriyle desteklenmiştir. Yazma Eserler, Kitaplar, Makaleler ve Tezler bölümleri kendi içinde konusal olarak düzenlenmiş; Süreli Yayınlar ise alfabetik olarak verilmişlerdir. Bu bölümlerle ilgili olarak aşağıdaki açıklamaların kullanıcılar için faydalı olacağı düşünülmüştür: Şer iye Sicilleri: Edirne Şer iye Sicilleri hakkında, Şer iye Sicilleri : Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler / Ahmet Akgündüz isimli eser esas alınarak Doç. Dr. Bilgin Aydın ve Kenan Yıldız ın katkılarıyla kısaca bilgi verilmeye çalışılmış, orijinalleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde, mikrofilm kopyaları da TDV İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesinde bulunan Edirne sicillerinin tarih ve sayfa sayılarını içeren bir listesi verilmiştir. Arşiv Belgeleri: Bu bölümde Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan arşiv malzemesi tanıtılmaya ve Edirne ile ilgili çalışmak isteyenlere ip uçları verilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde yer alan bilgiler; Doç. Dr. Bilgin Aydın ın katkı ve desteğiyle derlenmiş, XV ve XVI. Asırlarda Edirne Paşa Livası / M. Tayyib Gökbilgin, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi / Bilgin Aydın, Rıfat Günalan ile 370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-İli Defteri isimli çalışmalardan faydalanılmıştır. Yazma Eserler: Bu bölümde yer alan eserler Türkiye ve Dünya kütüphanelerinde tespit edilen yazma eserleri kapsamaktadır. Farklı kütüphanelerde nüshaları bulunan eserler bibliyografyaya dahil edilmiş ancak, yüzden fazla nüshası bulunan Şefikname için bir kayıt açılmıştır. Eserlerin bir kaçı dışında tamamı görülmüş, bibliyografik künyesi verilirken daha önce haklarında yapılmış çalışmalardan da istifade edilmiştir. Başlangıç ve bitiş sayfalarından örnekler 13
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI 14 konulması arzu edilse de çalışmanın hacmini büyüteceği düşüncesiyle tercih edilmemiştir. Kitaplar: Tamamına yakını görülerek bibliyografyaya dahil edilmiştir. Bazı risaleler, ve resmi yayınlar görülememiş, ancak künyelerin tespit edildiği kaynağın güvenilirliğine bağlı olarak bibliyografyada yer almıştır. Bu tür durumlarda söz konusu künyelerin birden fazla kaynaktan teyit edilmesi yoluna gidilmiştir. Makaleler: TDV İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi Makaleler Veri Tabanı çıkış noktamızı oluşturmuştur. Türkiye Makaleler Bibliyografyası ve daha önce belirttiğimiz kütüphanelerin veri tabanları hem çalışmamızı zenginleştirmiş, hem de kontrol imkanı sağlamıştır. İkibinin üzerindeki makalenin tamamının görülerek yazılması mümkün olmasa da yarıdan fazlasının görüldüğü rahatlıkla söylenebilir. Kaynakçada yer alan dergilerin tamamının taranmış olması bu söylediğimizi delillendirmektedir. Tıp ve teknik konulardaki makaleler ile çok farklı yerlerde yayınlanmış makalelerin görülmesi mümkün olmasa da bir kısmının özellikle tıp makalelerinin PDF lerini görme imkanımız olmuş, ayrıca farklı veri tabanlarından karşılaştırılarak mümkün oldukça eksiksiz bir şekilde kaydedilmeye çalışılmıştır. Özellikle Edirne de yayınlanan süreli yayınların eksiksiz olarak taranmasına özen gösterilmiştir. Tezler: YÖK Dokümantasyon Merkezi kayıtları esas alınarak hazırlanmıştır. YÖK ten önceki dönem için TDV İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi Tezler Veri Tabanı kullanılmış, İstanbul Üniversitesi, Ankara Üniversitesi gibi köklü üniversitelerin henüz bilgisayarlara aktarılmamış kayıtları için kütüphanelerinden istifade edilmiştir. Makalelere göre künye sayısı az olsa da tezlerin çok sınırlı bir kısmının görülme imkanı bulunabilmiştir. Süreli Yayınlar: Ender Bilar ın Edirnenin Basın Yayın Tarihi 1361-2006 isimli çalışması yayınlandıktan sonra bibliyografyada böyle bir bölüme gerek olmadığı düşünülmüş; ancak gelen itirazlar; süreli yayının adı, yayın yeri, yayınlayan ve ilk yayın tarihini içeren bilgilerin de çalışmaya dahil edilmesinin faydalı olacağı kanatine varılmıştır. Bizce, Edirne de yayınlanmış süreli yayınlarla ilgili olarak yapılması gereken bir toplu katalog çalışmasıdır. Bu güne kadar yapılan çalışmaların değerlendirilmesi, Türkiye de Osmanlıca ve yerel süreli yayın bulunduran kütüphanelerin taranmasıyla ortaya tereddütleri bitirecek bir eser çıkarmak mümkün olacaktır. Bu açıdan bakıldığında çalışmamızdaki bu bölüm mevcut çalışmaların birleştirilmiş alfabetik bir listesi şeklindedir. Sözü edilen toplu katalog çalışması için bir çıkış noktası olabilirse görevini yapmış sayılacaktır. Kaynakça: Kaynakçada yer alan kitap ve özellikle dergiler bu çalışmanın üstüne bir şeyler konacaksa nereden devam edileceğini göstermesi bakımından
GİRİŞ önem arz etmektedir. Kaynakçada yer alan tüm kitap ve dergiler taranmıştır. Ayrıca, içinde çalışmamızla ilgili makale bulunan sempozyum, armağan, kongre, konferans türü yayınlara ait bibliyografik bilgi, makale künyesiyle birlikte verildiğinden kaynakçada tekrar edilmemiştir. Dizin: Bunca kitap ve dergi taradıktan sonra kanaatimiz odur ki, dizini olmayan bibliyografik çalışmalar kullanıcılarına bilginin yanında eziyet de vermektedir. Aynı sıkıntıyı yaşatmamak için yazar adları ve konu olmak üzere iki ayrı dizin oluşturulmuştur. Yazar diziniyle bir yazarın tüm çalışmalarına topluca ulaşma imkanı sağlanırken, konu diziniyle aynı konudaki tüm çalışmalar bir araya getirilmeye çalışılmıştır. 15
ŞER İYE SİCİLLERİ İslâm hukukunu, kendi hukuk sisteminin esası olarak kabul eden Osmanlı İmparatorluğu nda en önemli yargı organı Şer î Mahkemelerdi. Osmanlı İmparatorluğu nun yıkılmasıyla birlikte tarihe karışan bu mahkemeler, geride imparatorluğun muhtelif devirlerdeki hukuki, iktisadi, sosyal, dini, askeri ve idari müesseseleri hakkında bize çok değerli tarihi belgeler bırakmıştır. Bu belgeler, dil, din ve renk farkı gözetmeksizin bütün Osmanlı tebasıyla ilgili mahkeme kararlarını ve idari düzenlemeleri ihtiva eden şer iye sicilleridir. Bu siciller. XV. asırdan başlayarak XX. asrın ilk çeyreğine kadarki bir zaman dilimi içinde, en azından 472 yıllık Türk tarihini, Türk iktisadını ve Türk siyasi, sosyal ve hukuki hayatını yakından ilgilendirmekte ve kısaca Türk kültür ve tarihinin temel kaynaklarının başında gelmektedir. Günümüz mahkemeleriyle karşılaştıracak olursak, eski mahkeme kararlarının tutanak defterleri demek olan şer iye sicilleri, içerik ve konu çeşitliliği bakımından daha zengindir. Çünkü Osmanlı İmparatorluğu nda, her hangi bir beylerbeyine, eyalete, sancak veya kazaya devletin yetkili organları tarafından gönderilen ve hüküm denilen emirlerin sadece bazı askeri kararlar dışında tamamı şer î mahkemeleri temsil eden kadılara yazılırdı. Kadılar hukuki işlere baktıkları gibi, devletin, bulundukları idare merkezindeki yürütme görevini de üstlenmişlerdi. Şer iye sicilleri içerdiği dönemin tarih, hukuk tarihi, iktisat tarihi, sosyal yapı ve idari teşkilatı ile askeri yapısıyla ilgili bilgileri içerdiğinden Osmanlı tarih çalışmalarında birincil kaynakların başında gelirler. Kadıların devlet merkeziyle yaptıkları resmi yazışmaları, halkın şikayet ve dileklerini, mahalli idarelere ait hukuki düzenlemeler olarak kabul edilen ferman ve hükümleri, en önemlisi de ait olduğu bölgenin sosyal ve iktisadî hayatını yansıtan mahkeme kararlarını ihtiva eden bu siciller incelenmeden, Osmanlı İmparatorluğu nun siyasi, idari ve sosyal tarihini eksiksiz yorumlamak mümkün değildir. Şehir tarihleri ve yerel hayata ait araştırmaların birinci derecede kaynağı olan şer iye sicilleri incelenmedikçe bir bölgenin tarihini, sosyal ve ekonomik yaşantısını tam olarak ortaya koymak mümkün olmayacaktır. 17
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Bu sebeple üniversitelerimizde şer iye sicillerine bağlı olarak bugüne kadar yaklaşık 450 yüksek lisans tezi ve 25 doktora tezi yapılmıştır. Bu çalışmaların arasında Edirne yle ilgili olanların sayısının azlığı dikkat çekicidir. Edirne Şer iye sicilleri üzerine ikisi Fırat Üniversitesi, biri Trakya Üniversitesi ve biri de İstanbul Üniversitesi nde olmak üzere toplam dört yüksek lisans tezi çalışması tespit edilebilmiştir. Hicri 945-1343 yıllarını kapsayan Edirne sicilleri 690 defterden oluşmaktadır. Orijinalleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan defterlerin mikrofilm kopyaları ise TDV İslam Araştırmaları Merkezi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Söz konusu defterlere ait kronolojik bir listenin bu eserde yer alması araştırmacılara kolaylık sağlayacağından aşağıda defterlerin tarih ve sayfa sayılarını da içeren bir liste verilmiştir: Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 1 148 945-952 2 144 952-957 3 68 960-962 4 87 960-962 5 93 950-963 6 37 967-968 7 77 971 8 68 972-973 9 72 975-976 10 63 974-979 11 99 979-980 12 81 979-980 13 56 985 14 68 985-986 15 188 986-988 16 / B 61 989-990 16/A 989 17 42 989-994 18 80 1005-1007 19 8 1005 20 56 1011-1013 21 89 1015-1017 22 58 1024 23 113 1013-1015 24 58 1026-1028 25 138 1031-1035 26 97 1044-1046 27 70 1046-1048 28 88 1048-1050 29 85 1050-1052 30 55 1053-1054 31 92 1054-1058 32 55 1057-1058 33 85 1058-1059 34 102 1005-1007 35 79 1061 36 84 1060-1061 37 83 1062-1064 38 94 1064-1065 39 100 1065-1068 18
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 40 86 1066-1068 41 44 1078-1079 42 77 1068-1070 43 55 1070-1071 44 11 1073 45 130 1071-1073 46 58 1077-1078 47 76 1077-1078 48 76 1075-1077 49 120 1079-1080 50 98 1079-1080 51 85 1082-1083 52 118 1083-1085 53 10 1086 54 18 1085-1086 55 96 1085-1086 56 146 1083-1089 57 108 1056-1090 58 90 1090-1092 59 148 1091-1092 60 120 1092-1095 61 68 1094-1095 62 98 1095 63 90 1095-1096 63 / A 8 1095 64 148 1096-1097 65 98 1096-1098 66 98 1097-1098 67 145 1097-1099 68 139 1099-1000 69 103 1098-1100 70 38 1100-1101 71 86 1100-1102 72 82 1101-1102 73 / A 8 1103-1104 73 99 1102-1104 74 80 1104-1105 75 97 1106 76 89 1104-1107 77 96 1105-1106 78 189 1106-1108 79 73 1107-1108 80 82 1109 81 68 1108-1109 82 46 1109-1110 83 98 1109-1110 84 98 1110 85 96 1110-1111 86 94 1111-1112 87 98 1113 88 81 1113 89 96 1114-1115 90 122 1115 91 108 1114-1116 92 97 1115-1116 93 202 1116-1117 94 137 1118-1120 95 119 1120-1121 96 100 1121-1123 97 30 1125-1126 99 99 1126-1127 100 144 1128 19
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 101 157 1116-1122 102 43 1127-1128 103 99 1129 104 92 1128-1129 105 98 1129-1130 106 98 1130 107 120 1131-1132 108 100 1132-1133 109 100 1134-1135 110 87 1132-1134 111 28 1132-1135 112 96 1128-1139 113 85 1135-1139 114 100 1138-1139 115 98 1139-1141 116 104 1139-1142 117 98 1142-1143 118 98 1141-1142 119 90 1142-1143 120 96 1143-1145 121 100 1145-1147 122 98 1147 123 100 1146-1147 124 76 1146-1150 125 99 1148-1149 126 99 1151-1152 126 99 127 49 1152 128 99 1150-1153 129 98 1153-1154 130 102 1154-1156 131 67 1156-1157 132 98 1156-1157 133 100 1157-1158 134 91 1158-1159 135 99 1157-1159 136 58 1159-1160 137 120 1159-1160 138 128 1119-1120 139 38 1154-1159 140 99 1158-1162 141 112 1160-1162 142 68 1161-1163 143 50 1160-1163 144 20 1162-1163 145 72 1163-1164 146 98 1159-1166 147 47 1164-1166 148 62 1164-1166 149 96 1165-1166 150 96 1166-1168 151 80 1167-1168 152 48 1166-1169 153 94 1165-1169 154 100 1167-1169 155 122 1168-1169 156 184 1166-1170 157 88 1169-1173 158 112 1170-1171 159 99 1170-1171 160 98 1171-1172 161 122 1171-1173 20
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 162 98 1171-1173 163 118 1173-1174 164 50 1175 165 94 1173-1175 166 99 1173-1175 167 30 1174-1175 168 1173-1175 169 1174-1176 170 1175-1176 171 1175-1176 172 1175-1176 173 1176-1177 174 1177 175 98 1177-1178 176 38 1179-1180 177 79 1180-1181 178 113 1180-1181 179 29 1181-1183 180 138 1181-1183 181 153 1181-1183 182 96 1183-1184 183 90 1183-1184 184 144 1184-1185 185 44 1185-1187 186 94 1185-1186 187 100 1186-1187 188 113 1187-1188 189 96 1188 190 62 1188-1189 191 48 1189-1190 192 10 1190-1191 193 60 1190-1191 194 60 1190-1191 195 123 1190-1191 196 7 1191-1192 197 77 1191-1192 198 82 1191-1192 199 90 1192-1193 200 64 1192-1193 201 90 1192-1193 202 68 1193-1194 203 75 1193-1194 204 34 1194-1195 205 90 1194-1195 206 103 1194-1195 207 52 1193-1195 208 100 1184-1185 209 100 1195-1196 210 34 1195-1196 211 43 1196-1197 212 98 1196-1197 213 37 1196-1198 214 82 1197-1198 215 44 1199 216 100 1198-1199 217 88 1198-1199 218 102 1199-1200 219 93 1199-1201 220 140 1199-1200 221 83 1200-1201 222 88 1200-1201 223 109 1200-1202 21
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 224 39 1202-1203 225 97 1201-1202 226 89 1201-1202 227 73 1202-1203 228 90 1202-1203 229 7 1203 230 99 1203-1205 230 / A 52 1205 231 87 1203-1204 232 97 1203-1205 233 14 1205 234 117 1205-1206 235 67 1205-1206 236 43 1206-1207 237 107 1206-1207 238 36 1207-1208 239 46 1206-1208 240 38 1207-1208 241 97 1207-1208 242 135 1208-1209 243 116 1208-1209 244 100 1209-1210 245 45 1209-1210 246 88 1209-1210 247 68 1208-1211 248 80 1210-1211 249 80 1210-1211 250 33 1210-1211 251 99 1209-1211 252 82 1201-1202 253 61 1211-1212 254 96 1211-1212 255 85 1211-1212 256 87 1212-1213 257 84 1212-1213 258 110 1212-1213 259 68 1213-1214 260 49 1213-1214 261 77 1213-1214 262 1214-1215 263 71 1214-1215 264 86 1214-1215 265 77 1212-1216 266 68 1213-1214 267 90 1215-1216 268 71 1215-1216 269 90 1215-1216 270 75 1216-1217 271 119 1216-1218 272 72 1218 273 1216-1218 274 110 1216-1218 275 79 1219-1219 276 106 1217-1219 277 71 1218-1219 278 56 1219-1220 279 70 1219-1221 280 72 1219-1220 281 83 1220-1221 282 100 1220-1221 283 113 1220-1221 284 34 1211 22
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 285 55 1221-1222 286 58 1221-1222 287 65 1221-1222 288 86 1222-1224 289 101 1222-1224 290 86 1222-1224 291 164 1224-1226 292 96 1226-1228 293 197 1224-1227 294 146 1224-1227 295 39 1225-1228 296 182 1218-1228 297 93 1227-1228 298 117 1227-1228 299 77 1228-1229 300 187 1228-1229 301 65 1228-1230 302 104 1228-1230 303 100 1229-1230 304 86 1229-1230 305 73 1230-1231 306 33 1230-1231 307 62 1230-1231 308 50 1230-1231 309 116 1230-1232 310 25 1230-1231 311 44 1231-1232 312 52 1231-1232 313 52 1231-1232 314 99 1232-1233 315 61 1231-1233 316 63 1232-1233 317 96 1214-1216 318 20 1233-1234 319 57 1233-1234 320 41 1234-1235 321 45 1234-1235 322 90 1235-1236 323 57 1235-1236 324 95 1235-1236 325 46 1235-1236 326 76 1236-1237 327 100 1236-1237 328 75 1236-1237 329 103 1236-1238 330 92 1237-1238 331 74 1237-1238 332 45 1238-1239 333 129 1237-1239 334 59 1224-1233 335 91 1238-1240 336 4 1238-1240 337 86 1239-1240 338 107 1239-1240 339 65 1240-1241 340 70 1240-1242 341 74 1241-1242 342 98 1241-1242 343 38 1242-1243 344 79 1242-1243 345 72 1243 346 46 1242-1243 23
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 347 38 1243-1244 348 33 1242-1244 349 120 1243-1244 350 102 1243-1244 351 88 1243-1244 352 120 1244-1247 353 68 1246-1248 354 80 1248-1250 355 94 1245-1251 356 100 1247-1251 357 80 1248-1250 357 / A 25 1250-1251 358 70 1251-1253 359 78 1251-1253 360 75 1252-1253 361 98 1252-1255 362 117 1252-1255 363 80 1254-1255 364 55 1255 365 75 1255-1256 366 94 1255-1256 367 58 1255-1256 368 31 1256-1257 369 51 1256-1257 370 98 1256-1257 371 61 1257-1258 372 77 1257-1259 373 70 1259-1260 374 67 1257-1260 375 66 1259-1260 376 72 1260-1261 377 42 1260-1261 378 104 1260-1261 379 71 1261-1262 380 96 1260-1260 381 69 1261-1262 382 92 1255-1263 383 25 1262-1263 384 46 1262-1263 385 72 1262-1263 386 80 1263-1265 387 80 1263-1265 388 98 1263-1265 389 43 1265-1266 390 56 1265-1266 391 94 1265-1266 392 75 1266-1267 393 46 1266-1267 394 40 1266-1268 395 68 1267-1268 396 82 1265-1269 397 332 1268-1270 398 84 1270-1271 399 135 1270-1271 400 88 1271-1272 401 136 1272-1273 402 198 1272-1273 403 96 1272-1273 404 62 1273-1274 405 149 1273-1274 406 142 1274-1275 407 144 1274-1275 24
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 408 120 1269-1279 409 164 1275-1277 410 167 1275-1277 411 108 1277-1278 412 62 1277-1278 413 145 1278-1279 414 112 1278-1279 415 140 1263-1280 416 139 1279-1280 417 115 1281-1282 418 170 1281-1282 419 92 1282-1283 420 122 1282-1283 421 182 1283-1285 422 172 1283-1285 423 200 1285-1288 424 195 1287-1288 425 185 1287-1289 426 189 1286-1290 427 66 1290 428 65 1290 429 100 1280-1291 430 56 1290-1292 431 118 1291-1292 432 114 1291-1292 433 36 1292 434 50 1293-1294 435 46 1293-1294 436 129 1296 437 120 1296-1297 438 25 1297 439 126 1296-1299 440 94 1297-1299 441 100 1299 442 99 1298-1300 443 115 1300-1301 444 50 1293-1301 445 102 1301 446 93 1301-1303 447 94 1301-1303 448 1302-1304 449 99 1303-1304 450 94 1303-1305 451 95 1303-1305 452 26 1271-1272 453 98 1304-1305 454 96 1303-1306 455 96 1303-1306 456 81 1297-1307 457 192 1302-1307 458 95 1303-1307 459 96 1303-1307 460 71 1303-1307 461 95 1303-1307 462 95 1305-1307 463 48 1306-1307 464 216 1306-1309 465 50 1307-1308 466 50 1307-1308 467 96 1307-1308 468 97 1308-1309 469 36 1308-1309 25
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 470 230 1309-1311 471 46 1308-1309 472 70 1309-1311 473 44 1308-1309 474 97 1309-1311 475 96 1302-1311 476 89 1306-1310 477 190 1308-1311 478 49 1307-1309 479 100 1309-1311 480 106 1309-1311 481 50 1309-1311 482 104 1311-1314 483 100 1311-1313 484 97 1311-1313 485 106 1311-1313 486 40 1313 487 104 1311-1313 488 94 1311-1313 489 98 1311-1314 490 98 1311-1314 491 47 1311-1314 492 36 1312-1314 493 14 1312-1314 494 94 1314-1316 495 97 1314-1316 496 94 1314-1316 497 67 1314-1316 498 93 1314-1315 499 96 1314-1316 500 96 1311-1315 501 62 1315-1316 502 99 1314-1316 503 81 1314-1317 504 93 1314-1316 505 32 1314-1316 506 49 1314-1315 507 73 1301-1317 508 88 1316-1317 509 94 1316-1317 510 107 1316-1317 511 75 1316-1317 512 62 1316-1317 513 86 1316-1318 514 44 1316-1318 515 78 1315-1318 516 56 1316-1318 517 83 1316-1318 518 60 1317-1318 519 50 1316-1318 520 94 1318-1319 521 102 1318-1319 522 94 1318-1320 523 96 1318-1320 524 95 1318-1319 525 42 1315-1320 526 95 1318-1320 527 73 1317-1320 528 131 1317-1320 529 96 1320-1321 530 / A 78 1316-1317 530 / B 94 1320-1322 26
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 531 96 1320-1322 532 100 1320-1322 533 95 1320-1322 534 96 1320-1322 535 96 1320-1322 536 95 1320-1322 537 96 1320-1322 538 60 1322-1323 539 68 1322-1324 540 96 1322-1324 541 95 1322-1324 542 96 1322-1324 543 95 1322-1324 544 96 1322-1324 545 99 1322-1325 546 110 1322-1327 547 120 1323-1325 548 120 1323-1325 549 68 1323-1326 550 97 1322-1325 551 64 1325 552 103 1321-1325 553 83 1322-1326 554 99 1324-1326 555 98 1323-1326 556 98 1323-1326 557 69 1319-1326 558 112 1325-1326 559 79 1325-1326 560 98 1317-1327 561 99 1325-1327 562 148 1325-1328 563 93 1325-1327 564 51 1319-1327 565 96 1326-1328 566 106 1326-1328 567 100 1326-1328 568 97 1326-1328 569 132 1325-1329 570 93 1328 571 83 1319-1329 572 23 1325-1329 573 16 1328-1329 574 118 1328-1329 575 96 1326-1329 576 95 1328-1329 577 136 1328-1329 578 87 1316-1317 579 95 1326-1329 580 88 1326-1329 581 120 1328-1329 582 50 1326-1329 583 128 1328-1330 584 109 1328-1330 585 198 1328-1330 586 191 1329-1330 587 100 1329-1330 588 100 1330 589 120 1329-1331 590 150 1328-1331 591 120 1330-1332 592 100 1330-1331 27
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 593 108 1330-1332 594 100 1329-1332 595 121 1330-1333 596 79 1330-1333 597 111 1332-1333 598 100 1332-1333 599 239 1329-1334 600 104 1308-1334 601 95 1327-1328 602 112 1332-1335 603 100 1333-1335 604 84 1321-1339 605 150 1333-1336 606 119 1334-1336 607 1335-1336 608 98 1332-1340 609 136 1328-1339 610 186 1309-1310 611 97 1330-1340 612 199 1336-1339 613 74 1305-1306 614 85 1311-1318 615 31 1318-1319 616 10 1342-1343 617 79 1200-1243 618 19 953 619 7 956 620 7 961-962 621 11 964 622 7 970 623 37 974-976 624 9 978 625 24 979-980 626 20 981 627 46 985-986 628 17 987-994 629 8 1001 630 11 1005 631 9 1008 632 6 1013 633 5 1016 634 5 1019 635 9 1020 636 9 1026 637 13 1029 638 94 1029-1031 639 88 1032-1034 640 11 1041-1042 641 7 1050 642 26 1052 643 74 1052 644 32 1065 645 65 1074-1076 646 19 1078-1081 647 106 1084-1088 648 18 1084-1110 649 43 1087-1089 650 9 1088 651 13 1089 652 29 1090 653 101 1092-1094 654 4 1095 28
ŞER İYE SİCİLLERİ Defter Numarası Sayfa Sayısı Defter Tarihi 655 74 1100-1101 656 107 1102-1103 657 91 1103-1104 658 39 1111 659 11 1122-1123 660 54 1125 661 102 1130-1131 662 68 1132-1134 663 6 1152-1159 664 88 1162-1164 665 17 1166-1170 666 5 1173 667 50 1178-1179 668 61 1180-1181 669 48 1186-1187 670 111 1186-1191 671 19 1189-1190 672 83 1189-1190 673 51 1197 674 52 1199-1202 675 104 1202-1203 676 39 1203-1205 677 39 1205-1206 678 35 1205-1206 679 8 1209 680 18 1210-1211 681 10 1215 682 64 1234-1236 683 13 1240-1241 684 1271-1272 29
ARŞİV BELGELERİ Edirne tarihini doğrudan ilgilendiren arşiv belgeleri bugün İstanbul, Ankara ve Edirne de muhtelif arşiv, kütüphane, müze ve şahıs koleksiyonlarında toplanmış bulunmaktadır. Bibliyografyamızda Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde bulunan, Edirne tarihine ait belge ve defterlerle ilgili bilgi verilmeye çalışılacaktır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi sahip olduğu arşiv belgeleri bakımından dünyanın en zengin arşivleri arasında yer almaktadır. Bu arşivde bugün bütün Osmanlı şehirlerine ait çok zengin arşiv malzemesi mevcuttur. Bunlar arasında Edirne yle ilgili olan arşiv malzemesinin en önemli kısımlarını Divan-ı Hümayun, Bab-ı Defteri ve Defterhane ye ait defterler oluşturmaktadır. Divan-ı Hümayun defterlerinde, on altıncı yüzyıldan itibaren Edirne nin idari, siyasi, askeri, mali ve hukuki meselelerine ait ferman ve hüküm kayıtlarını bulmak mümkündür. Bab-ı Defteri defterlerinde ise Edirne nin mali işlerine ait bütün gelir ve gider kayıtları mevcuttur. Osmanlı Devleti nde arazi tahrirlerinin yapılması ve kayıtlarının tutulması gayesiyle kurulan Defterhane, Osmanlı Devleti nin gelir kaynaklarının tesbit edilmesi açısından çok önemli bir role sahiptir. I. DİVAN-I HÜMAYUN DEFTERLERİ A) Mühimme ve Şikayet Defterleri: Divan-ı Hümayun un XVI. asır ortalarından başlayan defter serileri arasında Edirne tarihini ilgilendiren en önemli seri Mühimme Defterleri dir. 1553-1905 yılları arasında tutulmuş olan 266 adet Mühimme Defterinde, Divan-ı Hümayun dan Edirne paşalarına, sancakbeyi ve kadılarına gönderilen ferman ve beratların suretleri kayıtlı bulunmaktadır. Mühimme Defterleri nden yeni tasnif edilen 43 adet defter 1570-1836 tarihleri arasını ihtiva etmekte olup Bab-ı Asafi, Divan-ı Hümayun Kalemleri Ek kodları kataloğunda bulunmaktadır. Farklı seriler arasına karışmış olan ve 1512-1780 tarihlerini ihtiva eden 17 adet Mühimme Defteri ise Mühimme Zeyli Defteri başlığı altında kataloglanmıştır. 31
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI Mühimme Defterleri dışında Edirne ye gönderilen ferman ve beratların suretlerinin kaydedildiği bir diğer defter serisi Şikayet Defterleri dir. Bu defterlerde, mahalli mahkeme kararlarına yapılan itirazlar, toprak ihtilafları, memurların suistimalleri gibi şahsi hususlardan dolayı yapılan şikayetler üzerine çıkarılmış fermanlar kaydedilmiştir. En eskisi 1503 tarihli olan Şikayet Defterleri nden 41 adedi Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Kalemi Ek Kodları defter katalogunda ve 1649-1737 tarihlerini ihtiva eden 213 adedi ise Atik Şikayet Defteri serisinde bulunmaktadır. Edirne deki gayr-ı müslim cemaatlere ait kilise, okul, yetimhane vs. teşekküllere dair yapılacak çalışmalarda Divan-ı Hümayun kilise defterleri önemli bir yer tutar. Osmanlı şehirlerinin önemli unsurlarından biri olan gayr-ı müslimlerin sosyal tarihine ışık tutacak bu defterler, şeriye sicillerinin ihtiva ettiği zengin malzemeyle birlikte incelendiğinde, gayr-ı müslimlerin Cumhuriyet dönemine kadar olan tarihlerini gün yüzüne çıkaracaktır. 1458-1922 tarihleri arasında 10 defterden teşekkül eden kilise defterlerinin şehirlere göre alfabetik olarak düzenlenmiş üç ciltlik bir fihristi de bulunmaktadır. B) Ruus Defterleri Ruus defterlerinde vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, defterdar, kadı, çavuş gibi görevlilerin tayin kayıtları ile timar tevcihi ve terakkilere ait hususlar yer alır. Bu defterler sayesinde Edirne nin XVI-XX. yüzyıllar arasındaki idarecilerinin bir listesini elde etmek mümkündür. Ruus defterlerinden askeri teşkilat ve harp tarihi bakımından da faydalanılabilir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi ndeki Ruus defterleri üç farklı seriye dağılmış bulunmaktadır. Bunlardan Kepeci tasnifi içerisinde 1546-1857 tarihlerine ait 105, Kepeci tasnifi sonrasında yapılan ve Divan-ı Hümayun Ruus Defterleri başlığı altında toplanan seride 1704-1908 tarihleri arasına ait 261 ve yeni yapılan tasniflerdeki ruus defterleri başlığı altında toplanan seride ise 1539-1837 tarihleri arasına ait 254 adet ruus defteri kayıtlıdır. Mühimme defterleri arasında kayıtlı bulunan 2, 4, 8, 15, 25, 37, 45, ve 50 numaralı defterler de ruus defteridir. C) Tahvil (Nişan) Kalemi Defterleri Vezir, beylerbeyi, sancakbeyi ve mevali (büyük vilayetlerin kadıları) ile bütün timar ve zeamet sahiplerinin tayin, tevcih ve nakil muamelelerini ihtiva eden deftere tahvil defterleri ismi verilmiştir. Tahvil defterlerinden Edirne de görev yapmış beyler ve kadıların tayin ve azil tarihleri tesbit edilebilir. Tahvil kalemi defterleri de Ruus defteri gibi üç ayrı seriye dağılmış bulunmaktadır. Bunlardan Divan-ı Hümayun Tahvil Kalemi Defterleri, 1615-1916 yılları arasına ait 91 adet defterden oluşmaktadır. Kepeci Tasnifi nde 1498-1896 yılları arasına ait 406, Yeni Yapılan Tasniflerde ise 1570-1834 yılları arasını ait 415 defter bulunmaktadır. 32
ARŞİV BELGELERİ II. DEFTERHANE DEFTERLERİ Osmanlı Devleti nde XV. yüzyıldan itibaren nişancılar nezaretinde kısmi arazi tahrirlerine başlanmış ve XVI. yüzyılda bu tahrirler üç kıtaya yayılmış olan bütün Osmanlı vilayetlerini kapsar hale gelmiştir. Bu tahrirler neticesinde bir vilayetin bütün iktisadi unsurlarını tesbit eden defterler ortaya çıkmış ve bunların ayrıntılı kayıtları ihtiva edenlerine mufassal ve özetlenmiş olanlarına icmal ismi verilmiştir. Mufassal ve icmal defterleri eyaletlere göre ayrı sandıklar içerisinde Defterhane de saklanır ve günlük muameleler buradan yürütülürdü. Tahrir defterleri XX. yüzyılın başından itibaren tarihçilerimizin dikkatini çekmiş ve 1930 lu yıllardan itibaren şeriye sicilleri ile beraber pek çok çalışmada tarih kaynağı olarak değerine işaret edilmiştir. Batıda, tahrir defterlerini neşri bizden çok önce başlamış ve Fekete ve Ömer Lütfi Barkan ın sistematik çalışmaları ile beraber tahrir defterleri, Türk tarihçiliğinin üzerinde en çok yoğunlaştığı arşiv belgeleri haline gelmiştir. Defterhane defterlerinin listesi aşağıda verilmiştir. YERİ ESKİ NU. YENİ NU. DURUMU SAYFA, VARAK ÇEŞİDİ HİCRÎ TÂRİHİ BOA. TD 818 20 Başı eksik, sonu tam 308 s. Mufassal-Evkaf 890 BOA. TD 748 73 Tam 312 s. İcmal 925 BOA. TD 275 77 Eksik 840 s. Mufassal-Evkaf 925 BOA. TD 173 120 Başı tam, sonu eksik 347 s. Mufassal 929 BOA. TD 247 128 Tam 54 s. İcmal 932 BOA. TD 259 136 Başı tam, sonu eksik 129 s. İcmal 933 BOA. TD 510 151 Tam 389 s. Mufassal 935 BOA. TD 497 170 Başı tam, sonu eksik 254 s. Mufassal-Müsellem 938 BOA. TD 165 185 Tam 156 s. Evkaf 943 BOA. TD 988 202 Başı tam, sonu eksik 347 s. Evkaf 947 BOA. TD 253 210 Tam 233 s. Evkaf 947 BOA. TD 63 220 Tam 112 s. İcmal 949 BOA. TD 82 222 Başı eksik, sonu tam 104 s. Mufassal-Yörükan 950 BOA. TD 286 223 Tam 123 s. Mufassal-Yörükân 950 BOA. TD 640 226 Tam 94 s. Mufassal-Yörükan 950 BOA. TD 391 240 Tam 232 s. Evkaf 952 BOA. TD 441 303 Tam 109 s. Mufassal- Yörükan 964 BOA. TD 815 306 Başı eksik, sonu tam 159 s. Mufassal-Evkaf 965 BOA. TD 378 309 Tam 74 s. Mufassal-Evkaf 965 33
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI YERİ ESKİ NU. YENİ NU. DURUMU SAYFA, VARAK ÇEŞİDİ HİCRÎ TÂRİHİ BOA. TD 224 311 Tam 118 s. Evkaf 965 BOA. TD 624 341 Tam 101 s. Evkaf 970 BOA. TD 412 357 Tam 150 s. Mufassal-Yörükan 973 BOA. TD 582 385 Başı eksik, sonu tam 429 s. Mufassal Kanuni BOA. TD 260 470 Tam 707 s. Evkaf 976 BOA. TD 982 494 Tam 803 s. Mufassal 978 BOA. TD 707 498 Tam 686 s. Evkaf 978 BOA. TD 948 518 Başı tam, sonu eksik 352 s. Mufassal- Müselicm 980 BOA. TD 280 521 Tam 504 s. Mufassal 980 BOA. TD 447 616 Tam 194 s. BOA. TD 647 643 Tam 224 s. Mufassal- Yörükan Mufassal-Müsellem 991 1003 BOA. TD 363 648 Tam 768 s. Mufassal 1022 BOA. TD 444 651 Tam 476 s. Mufassal Tarihsiz BOA. TD 599 664 Tam 87 s. İcmal-Hass Tarihsiz BOA. TD 388 685 Tam 188 s. Mufassal-Yörükan 1005 BOA. TD 1070 707 Tam 74 s. Mufassal-Yörükan 1017 BOA. TD 98 721 Tam 54 s. Mufassal-Yörükan 1022 BOA.TD 448 729 Tam 539 s. Mufassal S. Ahmed BOA. TD 461 738 Tam 184 s. İcmal 976 BOA. TD 21 766 Tam 72 s. Yoklama 1046 BOA.TD 1062 817 Tam 48 s. Mufassal 1097 BOA. TD 170 915 Tam 82 s. Yoklama 1146 BOA. TD 504 916 Tam 180 s. Mufassal 1145 BOA. TD 925 Tam 173 s. Mufassal 1157 BOA. TD 912 933 Tam 97 s. Yoklama 1177 BOA. TD 950 979 Başı tam, sonu eksik 186 s. Evkaf 982 BOA. TD 794 992 Tam 382 s. Mufassal Tarihsiz BOA. TD 710 1001 Tam 817 s. Mufassal-Evkaf Tarihsiz BOA. TD 1069 1070 Eksik 468 s. Evkaf Tarihsiz BOA. MAD 35 Tam 248 v. Mufassal-Evkaf Fatih 34
ARŞİV BELGELERİ YERİ BOA. MAD BOA. MAD BOA. MAD BOA. MAD BOA. MAD BOA. MAD BOA. MAD ESKİ NU. YENİ NU. DURUMU SAYFA, VARAK ÇEŞİDİ HİCRÎ TÂRİHİ 251 Tam 254 s. Mufassal-İcmal 933 280 Eksik 122 s. Evkaf II. Selim 556 Tam 220 s. Mufassal 1081 3040 Tam 28 s. Avarız 1079 4184 Tam 144 s. Mufassal-Evkaf 1102 5809 Tam 40 s. Mufassal-Yörükan 1047 7979 Tam 30 v. Mufassal-Yörükan 1095 TK. KKA 54 Tam 200 v. Mufassal 976 TK. KKA 212 Tam 82 v. İcmal III. Murad TK. KKA 562 Tam 166 v. Evkaf 976 TK. KKA 563 Tam 173 v. Evkaf 976 III. BAB-I DEFTERİ DEFTERLERİ Osmanlı maliye sistemi, Osmanlı fetihlerinin sürdüğü yüzyıllarda sürekli gelişim halinde olmuş, genişleyen coğrafi alan, bürokrasideki uzmanlaşma ve çevre devletlerin mali sistemleriyle olan temas neticesinde yeni kalemler ortaya çıkmıştır. Osmanlı mali sistemi gelirlerin toplandığı ve harcamaların yapıldığı çeşitli kalemlerden meydana gelmiştir. Bu kalemler, bazen Osmanlı idari coğrafi bölgeleri esas alınarak teşkil olunuyor bazen de gelir cinsine göre ortaya çıkıyordu. Bunlar arasında coğrafi ilgisi bakımından Anadolu Muhasebesi, Anadolu Üçüncü Mukataası, Anadolu Mevkufatçısı, Tezkireci-i Ahkam-ı Anadolu, dairelerine ait defterler XVI-XVII. yüzyıl Edirne mali tarihinin temel kaynaklarını teşkil ederler. XVIII. yüzyıldan itibaren adı geçen dairelerin bazıları ortadan kalkmış Başmuhasebe kalemi önem kazanmıştır. Edirne nin mukataa işlemlerine Anadolu defterdarlığına bağlı olan Anadolu Üçüncü Mukataacısı bakıyordu. Anadolu Mevkufatçısı, beytü l-mal, yave, tımar vesaireden mevkuf olan kısımlara ait işlerle ilgileniyor, Tezkireci-i Ahkam-ı Anadolu ise Anadolu eyaletindeki miri ahkam ve şikayetlere ait muameleler ve çeltikçi ve tuzcuların beratlarıyla tımarları olmayan şahinci beratı tezkirelerini veriyordu. XIX. yüzyıldan itibaren klasik Osmanlı mali sistemi ortadan kalkmış ve yüzyılın sonuna doğru Maliye Nezareti, vakıflar haricindeki bütün Osmanlı muhasebe dairelerini çatısı altında toplamıştır. Maliye Nezareti defterleri klasik dönemden çok farklı bir şekilde tutulmuştur ve muhteva bakımından da farklıdırlar. Maliye Nezareti defter serileri içerisinde Ceride Odası Defterleri Osmanlı nüfus araştırmalarının en önemli kaynağını 35
EDİRNE BİBLİYOGRAFYASI oluştururlar. Cizye defterleri gayr-i müslim tebeadan XIX. yüzyıldaki toplanan vergilerin kaydedildiği defterlerdir. Temettuat defterlerinde vilayetlerden köylere kadar bütün Osmanlı yerleşim birimlerinde tüccar, esnaf ve reayanın mal varlığı tesbit edilmiştir. Bu defterlerin dışında Maliye Nezareti nin Mesarifat defterleri de vilayetlere yapılan harcamaların tesbitinde önemli bir kaynaktır. Mektubi defterleri ise merkez ve taşra yazışmalarını ihtiva ettiği için diğer defterlerdeki bilgileri tamamlayıcı mahiyettedir. Bu defterlerden Edirne yle ilgili olanlar aşağıda sıralanmıştır. Başmuhasebe Kalemi 60 968 tarihli olan defterin ilk sayfasında Erkâm-ı mevâcibât-ı mülâzımân-ı dergâh-ı âlî vâcib-i sene semâne ve sittîn ve tis a mie (968) başlığı bulunmaktadır. Defterin ilk 9 sayfasında gılmân-ı acemiyan ve bahçe gılmânları nın bir yıllık mevacibleri verilmiştir. Bu bölümün başlığı şu şekildedir: Hüve Mevâcib-i cemâ at-i gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ve gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ -i diğer ve gılmân-ı acemiyân-ı Gelibolu ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa der mahrûsa-i Edirne vâcib-i sene 968. Bu defter diğer mevacib defterlerinden farklı olarak bir icmâl defteri şeklinde hazırlanmış olup defterde gılmân-ı acemiyan ın isimlerine yer verilmemiştir. Yeniçeri Defterleri 33624 Gelibolu, Galata, Edirne Sarayı ve Saray-ı Cedid in gılmân-ı acemiyan cemâ atleri yoklama ve mevacib defteri Maliyeden Müdevver Defterler 12874 Mirahor-ı büzürk ve küçük hizmetlileri ve hademe-i medyân-ı Filibe ve Emirgaziler ve İnönü ve Sultanönü ve hademe-i Edirne ve Bursa, esbân-ı hâssa kethüdası ve şakirdanı bölükleri, muytâban, yularcıyan, meremmetciyan, hatabciyân, palanduzân, çilingirân, zengeran, serharbendegan, tavla beygirleri seyisleri, nalcıyan, nahlbânân, çayır ve anbar muhafızları gibi muhtelif cemâ atlerin 956 Muharrem, Safer ve Rebiulevvel (Masar) mevacibi defteridir. Maliyeden Müdevver Defterler 2345 Bu defterde Edirne, Gelibolu ve İstanbul bostan ve bahçelerindeki cemâ at ve bölüklerin 980 senesi mevacibleri kayıtlıdır. Defterin 49, 77-80, 129, 148. sayfaları boştur. Defterin ilk sayfasında İstanbul, Edirne ve Gelibolu gılmânlarının Ramazan ayına ait mevacib ödemesini gösteren başlık şu şekildedir: Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa-i Edirne ve Gelibolu ki der vâcib-i Ramazanü l-mübârek sene 980. Defterin 70. sayfasından itibaren Reşen meva cibi kayıtlı olup bu bölümün başlığı: 36
ARŞİV BELGELERİ Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı bağçe-i hâssa-i Edirne ve gayrı ki der vâcib-i Receb, Şaban ve Ramazan sene 980 nefer 1 şeklindedir. Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ ki der vâcib-i Şevval sene 980 (s. 81) Maliyeden Müdevver Defterler 20172 İstanbul, Edirne, Gelibolu gılmân-ı acemiyan cemâ at ve bölükleri ne ait 980 tarihli mevacib defteri. Kurtların tahribatıyla parçalanmış ve baş kısımları alt ve üst taraflarından yırtılıp kopmuştur. Maliyeden Müdevver Defterler 7211 981 tarihli ve 72 sayfa olan defterin 66-71. sayfaları boştur. İlk sayfasındaki başlıktan, defterin İstanbul gılmânları nın 981 Şevval mevacibini ihtiva ettiği anlaşılmaktadır. Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ ki der vâcib-i şehr-i Şevval sene 981. İkinci sayfadaki başlık ise; Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ma a gılmân-ı anbarcıyân-ı hime ve hasırcıyân-ı hâssa simidgeran der Bursa ve âb-keşân ve teberdârân-ı saray-ı Edirne ve habbazîn-i mürde-i sekbâniyân ma a habbazin-i mürde-i saray-ı Galata ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ ki der vâcib-i şehr-i Şevval sene 981 şeklindedir. Maliyeden Müdevver Defterler 17305 1234 sayfadan oluşan bu defter gılmân mevacib defterleri içerisinde en hacimli olanıdır. 983 yılı kayıtlarını ihtiva eden defterde 86, 176, 316, 336-339, 392, 420, 492, 520. sayfalar boştur. Defterin ilk 848 sayfası 15x41 cm ebadında 849-1234 arası ise 15x43 ebadındadır. Defter ciltli olup hicri bir tam yılı içermektedir. Defterin ilk sayfasında İstanbul acemi oğlanları ile has bahçe ve bostan gılmaları na ödenen mevacib kayıtlarını gösteren şu başlık vardır; Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı acemiyân-ı İstanbul ma a gılmân-ı bağçe-i hâssa ve bostanhâ -i hâssa ki der vâcib-i Muharremü l-haram sene 983. Defterin 7-205 sayfaları arasında aynı cemâ atin safer ayı mevacib ödemeleri kayıtlıdır. 206-216. sayfalar arasında Edirne has bahçe gılmânları mevacib kayıtları mevcut olup bu kısmın başlığı şöyledir: Defter-i mevâcib-i cemâ at-ı gılmân-ı bağçe-i hâssa-i Edirne ve gayrı ki der vâcib-i Muharrem, Safer ve Rebiulevvel sene 983 (s. 206). Defterde ağa bölükleriyle acemi bölüklerine 983 yılı Rebiulahir, Cemaziyelevvel ve Zilhicce aylarında ödenen mevacib kayıtları ise şu başlıklar altında verilmiştir: Gılmân-ı acemiyân-ı bölük-i Ağa vâcib-i Rebiulahir sene 983 (s. 217). Gılmân-ı bağçehâ ve bostanhâ vâcib-i Rebiulahir sene 983, (s. 289-290), Gılmân-ı acemiyân-ı bölükhâ-i ağa vâcib-i Cemâziye l-evvel sene 983 (s. 317-318), Gılmân-ı acemiyân tâbi -i cemâ at-ı vâcib-i Cemâziye l-evvel 37