Yafll Bireylerde Uyku Sorunlar n n Çözümünde Ifl k Tedavisinin Kullan m

DERLEME/REVIEW Akad Geriatri 2011; 3: 71-75 Gelifl Tarihi/Received: 30/08/2010 - Kabul Edilifl Tarihi/Accepted: 25/10/2010 Yafll Bireylerde Uyku Sorunlar n n Çözümünde Ifl k Tedavisinin Kullan m matullah Akyar, Nuran Akdemir Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi, Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, Ankara, Türkiye Department of Internal Medicine Nursing, Division of Nursing, Faculty of Health Sciences, Hacettepe University, Ankara, Turkey ÖZET Yafll bireyin temel günlük yaflam aktiviteleri ve fizyolojik gereksinimlerinden biri uykudur. Uyku gereksiniminin karfl lanmas ve kaliteli uyku süreci yafll bireyin haf za, biliflsel beceri, dikkat, duygulan m, motor fonksiyonlar ile nöroendokrin sistemin, dolay - s yla sa l k, iyilik hali ve yaflam kalitesinin korunmas ve sürdürülmesinde önemlidir. Yaflla birlikte görülme s kl artan uyku sorunlar n n çözümünde yafll bireyler taraf ndan kolay kabul edilen, yan etkisi olmayan ve farmakolojik olmayan yaklafl mlar öncelikle tercih edilmektedir. Yafll bireyin uyku sorunlar n n tedavisinde kullan lan farmakolojik olmayan yöntemlerden biri de fl k tedavisidir. Ifl k tedavisinin temel prensibi sirkadyen ritmi ve melatonin hormon sal n m n düzenlemektir. Araflt rmalarda sabah saatlerinde en az 3000 Lux fliddetinde uygulanan fl k tedavisi ile yafll bireylerin uyku sorunlar n n çözülebilece i ve uyku kalitesinin art r labilece i bildirilmektedir. Anahtar Kelimeler: Yafll, uyku, fl k tedavisi. ABSTRACT One of the basic activities of daily living and physiological needs of the elderly is sleep. Meeting the need for sleep and for qualified sleep is important for an intact neuroendocrine system, memory, cognitive ability, attention, affection, and motor functions, and it is thus important for ensuring and maintaining health, well-being and quality of life. Non-pharmacological approaches are primarily chosen due to their ease of use, good compliance and no adverse effects. Light therapy is one of non-pharmacological approaches used in addressing sleep problems. The basic principle of light therapy is regulation of circadian rhythm and melatonin hormone secretion. Researches have reported that administration of 3000 Lux light during the morning hours is useful in solving sleep problems and increasing sleep quality among the elderly. Key Words: Elderly, sleep, light therapy. Yaz flma Adresi/Address for Correspondence Ö r. Gör. Dr. matullah Akyar Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi, Hemflirelik Bölümü, ç Hastal klar Hemflireli i Anabilim Dal, S hhiye Ankara/Türkiye e-posta: akyar@hacettepe.edu.tr 71

Toplumdaki nüfus de iflimleri ile yafll l k ve sorunlar gündeme gelmifl, yafll bak m önem kazanm flt r. Yafllanma, her canl da görülen, tüm ifllevlerde azalmaya neden olan, süregen, evrensel bir süreçtir ve organizmada oluflan geri dönüflsüz yap sal ve ifllevsel de iflikliklerin tümünü kapsar (1). Tüm yafl gruplar nda oldu u gibi yafll bireyin de temel günlük yaflam aktiviteleri ve fizyolojik gereksinimlerinden biri uykudur. Uyku, organizman n fiziksel aktivite ve uyar lar alg efli inin en alt düzeyde oldu u, çevreyle iletifliminin de iflik fliddette uyar larla geri döndürülebildi i, geçici, k smi, periyodik bir süreçtir ve insan ömrünün yaklafl k 1/3 ünü kapsar. Uyku gereksiniminin karfl lanmas ve kaliteli uyku süreci yafll bireyin haf za, biliflsel beceri, dikkat, duygulan m, motor fonksiyonlar ile nöronal ve endokrin sistemin, dolay - s yla sa l k, iyilik hali ve yaflam kalitesinin korunmas ve sürdürülmesinde önemlidir. Uykunun latans (dalma süresi), süre ve bir gecedeki uyanma say s gibi niceliksel yönleri ile derinli i ve dinlendiricili i gibi niteliksel yönleri uyku kalitesini oluflturmaktad r (1-3). Uykunun niteli i ve niceli i yaflla birlikte de ifliklik göstermektedir. Fizyolojik olarak yafl n ilerlemesi ile ortaya ç kan nöronal kay pla, çevresel uyaranlar n alg - lanmas ve sirkadyen ritmin düzenlenmesinde bozukluklara neden olmaktad r. Sirkadyen ritim tüm canl larda bulunan ve vücutta gerçekleflen 24 saatlik de ifliklikleri içeren günlük ritimdir. Sirkadyen ritim uyku-uyan kl k döngüsü, hormon sal n m, vücut s s ve kan bas nc n kontrol etmektedir. Gün içinde al nan fl k miktar, yemek saatleri, fiziksel aktivite, sosyal etkileflim sirkadyen ritimi düzenleyen faktörlerdir. Sirkadyen ritim ön hipotalamusta yer alan suprakiazmik çekirde e yerleflmifl endojen pacemaker ile kontrol edilmektedir. Sirkadyen ritim de iflimleri yafll bireylerin erken uyumalar na, erken uyanmalar na, uyku sürelerinin k salmas - na, uykuya bafllama sürelerinin uzamas na, gece s k uyanmalar na ve gündüz uyuklamalar na neden olmaktad r (2,4). Literatürde yer alan bilgiler yafll bireylerde ortaya ç kan uyku de iflimlerinin ço unlukla sirkadyen ritmin düzeninin bozulmas na ba l olarak ortaya ç kt n göstermektedir. Yafll bireylerin retinal duyarl l n n azalmas ve kurumlarda yaflama, fiziksel engeller gibi durumlar fl k almalar n engellemektedir (5,6). Shochat ve arkadafllar n n çal flmas nda günlük yaflam aktivitelerinde ba ms z yafll bireylerin gün içinde bir saat fl k ald klar, bu sürenin kurumda yaflayan yafll larda 10 dakikaya kadar düfltü ü belirtilmektedir (7). YAfiLI B REYLERDE SIK GÖRÜLEN UYKU SORUNLARI Yafll bireylerde s kl kla görülen uyku bozukluklar insomnia, REM uykusu davran fl bozuklu u, narkolepsi, huzursuz bacak sendromu, periyodik bacak hareketlerihorlama, uyku apne sendromu ve santral uyku apnesidir. Yafll da görülen uyku bozukluklar n n ço unlu unu insomnia (uykusuzluk) oluflturur. nsomnia en az bir ayd r görülen uykuyu bafllatma ve sürdürme ile uyku kalitesinde bozulma, sosyal ve mesleki ifllevlerde de iflikli- e neden olan durum olarak tan mlanmaktad r (2,8). Yafll bireylerde görülen uyku sorunlar na Parkinson, Alzheimer, inme, artrit, fibromiyalji, nöropati, kanser, benign prostat hiperplazisi, demans, depresyon gibi hastal klar; huzursuz bacak sendromu, uyku apnesi gibi primer uyku bozukluklar ; beta-bloker, levodopa, diüretik, steroid, teofilin gibi ilaçlar, yaln zl k, yas, azalm fl aktivite gibi psikososyal faktörler, uyaran eksikli i, yetersiz gün fl alma, yatakta fazla zaman geçirme gibi çevresel, davran flsal faktörler ve a r neden olabilmektedir (8,9). Uyku sorunlar n n toplumda görülme s kl n n %20-40 aras nda oldu u, 65 yafl ve üzerinde ise %50 oran na ulaflt ifade edilmektedir. Amerika Birleflik Devletleri nde 50 yafl ve üzerindeki bireylerle yap lan bir çal flmada kat l mc lar n %68 inin uyku sorunu oldu u, baflka bir çal flmada ise yafll bireylerin %28 inin uykuyu bafllatmada ve %42 sinin uykuyu bafllatma ve sürdürmede zorluk yaflad saptanm flt r (10,11). Ülkemizde yap lan çal flmalar da benzer oranlar bildirmektedir (12-14). Cankurtaran ve arkadafllar yafll bireylerin gecede 1-3 kez uyand klar n belirlemifllerdir (14). Fad lo lu ve arkadafllar n n huzurevinde kalan 60 yafl ve üzeri bireylerle uyku kalitesini belirlemek üzere yapt klar çal flmada yafll bireylerin %77 sinin uyku kalitesinin kötü oldu u saptanm flt r (15). Yafll bireyin genel sa l uyku gereksiniminin karfl lanma durumundan etkilenir, bu nedenle uyku de erlendirmesinin yap lmas önemlidir. Yafll bireyin yatma, uyku durumu, sorunlar ve uyku sorunlar n n günlük yaflam na etkisi, dinlenme özellikleri, sosyal faktörler, t bbi-psikolojik faktörler, ilaçlar ve uyku kalitesi gibi konulara yönelik olarak uyku öyküsü de erlendirilmelidir. 72 Akad Geriatri 2011; 3: 71-75

Yafll Bireylerde Uyku Sorunlar n n Çözümünde Ifl k Tedavisinin Kullan m Ancak bu konuda yap lan bir çal flmada yafll bireylerin ancak %10 unun uyku de erlendirmesinin yap ld ve yaln zca erken uyananlar n kay tlar n n tutuldu u saptanm flt r (16). Uykuyu de erlendirmede; bireyin yat fl saati, uykuya bafllama saati, uyanma s kl, uyanma saati, gün içi aktiviteleri ve uyuklamalar gibi bilgilerin 1-2 hafta boyunca kaydedildi i uyku günlükleri de önemli veri kayna olarak kullan labilmektedir. Uyku de erlendirmelerinde gözlem, subjektif ölçüm araçlar, polisomnografi ve aktigrafi kullan lmaktad r (17). UYKU SORUNLARININ TEDAV S Uyku sorunlar farmakolojik ve farmakolojik olmayan yöntemlerle tedavi edilmektedir (18). Farmakolojik tedavide s kl kla hipnotikler (benzodiazepinler ve nonbenzodiazepinler), melatonin reseptör antagonistleri ve antidepresanlar kullan lmaktad r (18). Farmakolojik olmayan yöntemler içinde uyaran kontrolü, uyku hijyen e itimi, uyku s n rlamas, gevfleme teknikleri, gece bak m n n düzenlenmesi, biliflsel-davran flsal terapi ve fl k tedavisi yer almaktad r (9). Ayr ca, uyku sorunlar - na yönelik Tai Chi, aromaterapi, masaj, bitkisel yöntem gibi alternatif ve tamamlay c uygulamalar kullan labilmektedir (17,18). Yaln z bafl na farmakolojik olmayan yaklafl mlar n uyku sorunlar n %70-80 oran nda iyilefltirebilece i ve özellikle ilaç etkileflimlerinin s k görüldü ü yafll bireylerde ilk ad m tedavi yaklafl m olarak kullan labilece i ifade edilmektedir (19). Montgomery ve arkadafllar uyku hijyeni, uyaran kontrolü, gevfleme egzersizi, uyku s n rlamas ve uyku e itimini içeren biliflsel davran flç terapi uygulamas n n uyku kalitesini art rd n ifade etmektedir (5). Ayn derlemede 16 haftal k egzersizin müdahale yap lmayan gruba göre uyku kalite puan nda art fl sa lad da bildirilmifltir (5). King ve arkadafllar n n çal flmas nda ise 12 ayl k egzersiz program n n genel sa l k e itimine göre uyku kalite puan nda daha fazla art fl sa lad saptanm flt r (20). Farmakolojik olmayan yaklafl mlar yafll bireyler taraf ndan kolay kabul edilen, yan etkisi olmayan yöntemlerdir ve ilaç tedavisini reddeden, ilaç kullanamayan kifliler için kolayl kla uygulanabilmektedir (18,21). Ancak farmakolojik olmayan yaklafl mlar n yeterince bilinmemesi nedeniyle sa l k personeli taraf ndan en az kullan lan yöntemler oldu u ifade edilmektedir (21). IfiIK TEDAV S ve UYKU SORUNLARINDA KULLANIMI Yafll bireyin uyku sorunlar n n tedavisinde kullan - lan farmakolojik olmayan yöntemlerden biri de fl k tedavisidir. Ifl k fiziksel bir uyaran olmas n n ötesinde biyolojik, psikolojik ve hormonal sistem üzerinde etkileri olan ve sirkadyen ritmi düzenleyen bir enerjidir. Ifl n bu etkileri, sa l k alan nda kullan m n ve kullan m na yönelik araflt rmalar yönlendirmektedir. Ifl n sa l k alan nda tedavi amac yla kullan lmas Güney Afrika da yaflayan Dr. Herb in gözlemleri ile gündeme gelmifltir (22). Dr. Herb mutlu, enerjik, çal flkan, çevresi taraf ndan sevilen ve tan nan bir kiflidir. Dr. Herb sonbahar mevsiminden k fl mevsimine geçerken yaflad duygudurum de iflikli ini fark etmifl ve mevsimler ile duygudurum de iflimini konu alan bir kitap haz rlamaya karar vermifltir. Ancak kitap haz rl n tamamlayamadan k fl mevsiminde olan Güney Afrika dan yaz mevsiminde olan New York a gönderilir. Dr. Herb New York ta yeniden enerjisi artm fl, üretken ve sosyal bir insan olmufltur. K fl mevsimi geldi inde ise tekrar sa l k durumu bozulur ve kontrole gider. Dr. Levy durumun gündüz saatlerinde melatonin seviyesinin yüksek olmas ve fl k yoksunlu u nedeniyle ortaya ç kt n saptam flt r. Dr. Herb in durumunun fl k tedavisi ile düzelmesi üzerine fl n etkisinin incelenmesi üzerinde durulmaya bafllanm flt r (22). Ifl k tedavisinin temel prensibi sirkadyen ritmi ve melatonin hormon sal n m n düzenlemektir (23). Ifl a duyarl l bilinen retinal koni ve çubuk hücrelerinin yan s ra hipofiz bezinde melatonin sal n m n gerçeklefltiren hücrelerin de fl a duyarl hücreler oldu u saptanm flt r (23). Bu hücreler farkl dalga boylar nda, melatonin hormon sal n m n de ifltirmektedir. Ifl k retinadan girdi inde sirkadyen ritmi düzenleyen suprakiazmatik çekirde i uyaran fotoreseptörleri aktive eder ve suprakiazmatik çekirdek hipofiz bezinden melatonin sentezini uyar r. Melatonin sirkadyen ritmin ve vücut s s n n temel düzenleyicileri olarak kabul edilmektedir. Sa l kl yetiflkinlerde melatonin sal n m ile vücut s s ters orant l iliflki içindedir. Vücut s s ve melatonin sirkadyen ritmin iki önemli ve ölçülebilir komponentleridir (24). Melatonin hipofiz bezinden sal nan nöroendokrin hormondur. Melatonin sentezi ve sal n m karanl kta gerçekleflmektedir. Gece karanl kta artan melatonin ile uyku kalitesi, uyan kl k durumu etkilenmekte, mevsim- Akad Geriatri 2011; 3: 71-75 73

sel depresyon belirtileri geriletilmekte ve ba fl kl k sistemindeki yetersizlik dengelenmektedir (25). Ifl k tedavisi ile yap lan çal flmalar n ço unlu u k - talar aras yolculuk, vardiyal çal flma gibi uyku-uyan kl k döngü bozuklu u ve depresyona odaklanmaktad r. Hood ve arkadafllar çal flmalar nda bir saatlik 3000 Lux fl n sa l kl yafll bireylerde uyku kalitesini art rd n, Kokhasa ve arkadafllar sa l kl yafll bireylerle yapt klar çal flmalar nda 30 dakika uygulanan 6000 Lux fl n yatakta geçirilen süreyi ve gece uyanma s kl n azaltt n, Kabayashi ve arkadafllar bir saatlik 8000 Lux fl k uygulamas n n gün içi uyuklamalar azaltt n saptam fllard r (6,26,27). Ifl k tedavisi temel olarak uyku sorunlar ve mevsimsel depresyon tedavisinde kullan lmakla birlikte Alzheimer hastal, demans ve depresyon tan s alm fl hastalarda davran flsal belirtilerin kontrolünde ve biliflsel durumun iyilefltirilmesinde yararl bulunmaktad r (22,24,28). Taguchi ve arkadafllar çal flmalar nda postoperatif dönemde fl k uygulamas n n deliryum riskini azaltt n ve aya a kalkma sürecini h zland rd - n ; Graf ve arkadafllar demansl hastalarda fl k tedavisinin mini mental test skorlar nda art fl sa lad n ; Winkler ve arkadafllar ise mevsimsel depresyonu olan hastalar ve sa l kl grupta fl k tedavisinin aktivite düzeyini, sirkadyen ritmi düzenledi i sonuçlar na ulaflm fllard r (29-31). Ayr ca, Marako lu ve fiahsuvar gebelik depresyonunun tedavisinde fl n kullan labilece ini, Terman yetiflkin dikkat eksikli i hiperaktivite bozuklu- unda biliflsel semptomlar iyilefltirdi ini ve Parkinson hastal nda motor fonksiyonun antidepresan tedavi ile geliflti ini bildirmektedir (32,33). Temel olarak yeterli dozda fl k uygulamas biyolojik saat ile gerçek saat aras ndaki faz fark n ortadan kald rmaktad r. Yeterli fl k ile gece sal nmas gereken melatoninin gündüz sal n m engellenmekte ve erken uyuma ve uyanma ortadan kald r lmaktad r. Melatonin sal n m n düzenlemek için oldukça yüksek ayd nl k düzeylerine ihtiyaç duyulmaktad r (22,24). Yetiflkin bireylerde uyku düzenlemesi için 1-2 saat al nan 2000 Lux (az bulutlu bir günde al nabilecek fl k miktar ) do al gün fl yeterli olurken, yafll bireylerde maruz kal nan fl k fliddetinin fizyolojik de iflimler nedeniyle Hood ve arkadafllar n n çal flmalar nda en az 3000 Lux olmas gerekti i ifade edilmektedir (6,24). Ifl k tedavisi uygulamas n n yap ld çal flmalarda kullan lan fl k yo unlu u 1000-10.000 Lux, uygulama süresi 30-120 dakika, uygulama zaman ise 7-28 gün sabah ya da akflam olarak belirlenmifltir (34). Rieder-Praschak ve Willeit yo un fl k uygulamas n n (10.000 Lux, 30 dakika), düflük dozlu fakat uzun süreli (2500 Lux, 2 saat) uygulamadan, Kirisoglu ve Guilleminault da araflt rma sonuçlar nda 45 dakikal k fl k uygulamas n n 20 dakika uygulamadan daha etkili oldu unu ifade etmektedir (35,36). American Academy of Sleep Medicine taraf ndan 1999 y l nda yay nlanan Uyku Bozukluklar Tedavisinde Ifl k Tedavisinin Uygulama Parametreleri nde sa l kl yafll bireylerde varolan uyku problemleri ve fizyolojik de iflikliklere yönelik olarak sabah uygulanan fl n etkili oldu u ifade edilmektedir (24). Uygulama süresine iliflkin olarak yap lan çal flmalarda fl k tedavisi uygulamas n n ortalama 25-30 günde etkili oldu u; hatta istenen etkinin görülmesi için en az bir haftan n geçmesi gerekti i gibi, bu sürenin üç aya kadar uzayabilece i ifade edilmektedir (24). Ancak fl k tedavi uygulama süresi tedavinin etkinli inin ortaya ç kmas için gereken uygulama süresi konusunda kesin bir öneri bulunmamaktad r (24,35). Ifl k uygulamas amac yla kullan lan cihazlar floresan tüplerden oluflmaktad r. Masa üzerinde kullan labildi i gibi tavana as larak da kullan labilme özellikleri olan bu cihazlar full spektrum özellikleri ile günefl fl renk dengesini yans tabilmektedir. Uygulama s ras nda verilen fl n fliddeti Lux olarak ifade edilmekte ve Lux birimi cihaza uzakl k ve uygulama süresi ile ayarlanabilmektedir (22). Ifl k tedavisi uygulamas na ba l istenmeyen etkiler uygulama yo unlu u, süresi, zaman ve yöntemine (göze direkt/indirekt uygulama gibi) ba l olarak ortaya ç kmaktad r. Uygulaman n akflam geç yap lmas uykusuzluk ve hiperaktiviteye; sabah erken yap lmas uykuyu sürdürmede güçlük ve erken uyanmaya neden olmaktad r. Ifl k tedavisinin irritabilite, bafl a r s, hareketlilik halinde artma, yorgunluk, gözlerde kuruluk ve ciltte hafif k zar kl k gibi yan etkileri bildirilmektedir (33). SONUÇ Yafll bireylerde yetersiz ve kalitesiz uyku yol açt sorunlar aç s ndan oldukça önemlidir. Hemflireler, sa l k ekibinin sürekli hizmet veren, sorunlar ilk saptayan, ilaç kullan m kararlar nda aktif rol alan ve farmakolojik olmayan tedavi yaklafl mlar n etkin olarak uygulayan bir üyesidir. Hemflirelerin, farmakolojik olmayan yaklafl mlar bilmesi ve uygulamas yafll bireylerin uyku sorunu yaflama s kl n n azalt lmas ve uyku kalitesinin art r lmas nda önemlidir. 74 Akad Geriatri 2011; 3: 71-75

Yafll Bireylerde Uyku Sorunlar n n Çözümünde Ifl k Tedavisinin Kullan m KAYNAKLAR 1. Akdemir N, Birol L. ç hastal klar ve hemflirelik bak m. Geniflletilmifl 2. Bask. Ankara: Sistem Ofset, 2005. 2. Aminoff MJ. Neurology and General Medicine. 4 th ed. China: Churchill Livingstone Elsevier Inc, 2008. 3. A argün MY, Kara H, Anlar Ö. Pittsburg uyku kalitesi indeksinin geçerlili i ve güvenirli i. Türk Psikiyatri Dergisi 1996; 7: 107-15. 4. Lu BS, Zee PC. Circadian rhythm sleep disorders. Chest 2006; 130: 1915-23. 5. Montgomery P, Dennis J. Cognitive behavioral interventions for sleep problems in adults aged 60+. Cochrane Database of Systematic Reviews 2003. Issue 1. Art. No: CD003161. DOI: 10.1002/14651858.CD003161. 6. Hood B, Bruck D, Kennedy G. Determinants of sleep quality in the healthy aged: the role of physical, psychological, circadian and naturalistic light variables. Age Ageing 2004; 33: 159-65. 7. Shochat T, Martin J, Marler M, Anconi-Israel S. Illumination levels in nursing home patients: effects on sleep and activity rhythms. J Sleep Res 2000; 9: 373-9. 8. Wolvoke N, Elkhoy O, Baltzan M, Palayew M. Sleep and aging: 1. Sleep disorders commonly found in older people. CMAJ 2007; 176: 1299-304. 9. Krishnan P, Hawranik P. Diagnosis and management of geriatric insomnia: a guide for nurse practitioners. J Am Acad Nurse Pract 2008; 20: 590-9. 10. Zee P, Bloom H. Understanding and resolving insomnia in elderly. Geriatrics 2006; 61: 1-12. 11. Foley DJ, Monjan A, Brown SL, Simonsick E, Wallace R, Blazer D. Sleep complaints among elderly persons: an epidemiological study of three communities. Sleep 1995; 18: 425-32. 12. Güler G, Güler N, Kocatafl S, Akgül N. Yafll lar n sa l k bak m gereksinimleri. Cumhuriyet T p Dergisi 2009; 31: 367-73. 13. Gümüfl Babacan A, Engin E, Özgür G. Bir huzurevinde yaflayan ve biliflsel bozuklu u olmayan yafll lar n uyku düzeni özelliklerinin incelenmesi. Türk Geriatri Dergisi 2009; 12: 138-46. 14. Cankurtaran M, Çal k N, Cankurtaran Efi, Karada Ö, Khalil M, Ar o ul S. (30 Ekim - 3 Kas m 2002). Yafll larda uyku düzeni ve uyku bozukluklar [Bildiri]. I. Ulusal Geriatri Kongresi, Antalya. 15. Fad lo lu Ç, lkbay Y, Y ld r m YK. Huzurevinde kalan yafll larda uyku kalitesi. Türk Geriatri Dergisi 2006; 9: 165-9. 16. Cramer G, Chanopis R, Bauwens S, Chamberlian T. Evaluation of sleep disorders in nursing facilities. The Consultant Pharmacist 1999; 14: 545-8. 17. Casola PG, Goldsmith RJ, Daiter J. Assessment and treatment of sleep problems. Psychiatric Annals 2006; 36: 862-8. 18. Wolvoke N, Elkhoy O, Baltzan M, Palayew M. Sleep and aging: 2. Management of sleep disorders in older people. CMAJ 2007; 176: 1449-54. 19. Holcomb SS. Recommendations for assessing insomnia. Nurse Pract 2006; 31: 55-60. 20. King AC, Pruitt LA, Woo S, Castro CM, Ahn DK, Vitiello MV, et al. Effects of moderate-intensity exercise on polysomnographic and subjective sleep quality in older adults with mild to moderate sleep complaints. J Gerontol A Biol Sci Med Sci 2008; 63: 997-1004. 21. Koch S, Haesler E, Tiziani A, Wilson J. Effectiveness of sleep management strategies for residents of aged care facilities: findings of systematic review. J Clin Nurs 2006; 15: 1267-75. 22. U ur M, Savrun MB. Fototerapi ve mevsim depresyonlar. Yeni Symposium 2000; 38: 26-32. 23. Terman M. Evolving applications of light therapy. Sleep Med Rev 2007; 11: 497-507. 24. Chesson AL, Littner M, Anderson MW, Grigg-Damberger M, Hartse K, Johnson S, et al. Practice parameters for the use light therapy in the treatment of sleep disorders. Sleep 1999; 22: 641-60. 25. Uluo lu C. Melatonin: antiaging kronobiotik. Türkiye Klinikleri 2008; 28: 84-7. 26. Kokhasa M, Fukuda N, Kobayashi R, Honma H, Sakakibara S, Koyama E, et al. Effects of short duration morning bright light in elderly men: sleep structure. Psychiatry Clin Neurosci 2000; 54: 367-8. 27. Kobayashi R, Kokhasa M, Fukuda N, Sakakibara S, Honma H, Koyama E. Effects of morning bright light on sleep in healthy elderly women. Psychiatry Clin Neurosci 1999; 53: 237-8. 28. Hoof J, Aarts MPJ, Rense CG. Ambient bright light in dementia: effects on behaviour and circadian rhythmicity. Building and Environment 2009; 44: 146-55. 29. Taguchi T, Yano M, Kido Y. Influence of bright light therapy on postoperative patients: a pilot study. Intensive Crit Care Nurs 2007; 23: 289-97. 30. Graf A, Wallner C, Schubert V, Willeit M, Wlk W, Fischer P, et al. The effects of light therapy on mini mental state scores in demented patients. Biol Psychiatry 2001; 50: 725-7. 31. Winkler D, Pjrek E, Rieder-Praschak N, Willeit M, Pezawas L, Konstantinidis A. Actigraphy in patients with seasonal affective disorder and healthy control subjects treated with light therapy. Biol Psychiatry 2005; 58: 331-6. 32. Marako lu K, fiahsuvar fi. Gebelikte depresyon. Türkiye Klinikleri 2008; 28: 525-32. 33. Terman M, Terman JS. Light therapy for seasonal and non-seasonal depression: efficacy, protocol, safety, and side effects. CNS Spect 2005; 10: 647-56. 34. Montgomery P, Dennis J. Bright Light Therapy for Sleep Problems in Adults Aged 60+. Cochrane Database of Systematic Reviews 2002. Issue 2. Art. No: CD003403. DOI: 10.1002/14651858. CD003403. 35. Rieder-Praschak N, Willeit M. Treatment of seasonal affective disorders. Dialogues Clin Neurosci 2003; 5: 389-99. 36. Kirisoglu C, Guilleminault C. Twenty minutes versus forty-five minutes morning bright light treatment on sleep onset insomnia in elderly subjects. J Psychom Res 2004; 56: 537-42. Akad Geriatri 2011; 3: 71-75 75