Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 15, Sayı: 1, Sayfa: 33-42, ELAZIĞ-2005 ENDEMİK BİR KARAÇAM TÜRÜ EBE KARAÇAM (PİNUS NİGRA SSP. PALLASİANA VAR. ŞENERİANA) IN DOMANİÇ (KÜTAHYA) CİVARINDAKİ YAYILIŞ ALANININ ÖZELLİKLERİ The Distribution Of An Endemic Pinus Nigra Species Ebe Black Pine ((Pinus nigra ssp. pallasiana var. şeneriana) Around Domaniç Area, NE Part Of Aegean Region Ülkü ESER ÜNALDI G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi, Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölümü, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı, Ankara,unaldi@gazi.edu.tr ÖZET Ebe Karaçam, Anadolu Karaçamı nın endemik bir varyetesi olup, önemli biyolojik zenginliklerimizdendir. Türkiye deki yayılış alanlarından biri de Domaniç (Kütahya) civarında bulunur. Burada yayılış gösteren Ebe Karaçamlar, 2002 yılında yapılan arazi çalışmasının sonuçlarına göre incelenecektir. Karaçam, Çokköy ve Aksu köylerinin güneyinde yaklaşık 750-850 m.ler arasında yer almaktadır. Kerestesi değerli olmadığı için yöre halkı tarafından tahrip edilmemektedir. Ancak saha otlatmaya açık olduğundan fideler zarar görmekte ve gençleşme güçleşmektedir. Bu nedenle sahanın korunmaya alınması neslin devamı için kaçınılmazdır. Anahtar Kelimeler: Ebe Karaçam, Domaniç, Korunma. ABSTRACT The Ebe Black Pine, the endemic variety of the Anatolian Black Pine, is one of our salient biological richness. One of the places of its natural occurrence areas is found Domaniç (Kütahya) western part of Anatolia. In this research, the Ebe Black Pine spreading over Domaniç is introdued according to the results of the area study made in 2002. The pine clusters are found between nearly 750-850 meters in the South of Çokköy and Aksu villages in the area. Natural generations of this pine has been protected by the grazing activity. Therefore, in order to maintain the natural growth of Ebe Black Pine it is necessary to take some measurements. Key Words: Ebe Black Pine, Domaniç, Protection.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) GİRİŞ Türkiye nin endemik bitkilerinden Ebe Karaçam, ilk kez Saatçioğlu tarafından Çaydurt (Bolu) civarında 1000-1100 m yükseltilerde bulunmuş ve Pinus nigra var. şeneriana Saatçioğlu olarak isimlendirilmiş; daha sonra Yaltırık tarafından subsp. pallasiana alt türüne bağlanmıştır. Ancak çok yavaş büyüme yapmasından dolayı fazla önemsenmemiştir (Şimşek, Erkuloğlu, Tosun, 1995; Yücel, 2000). Ebe Karaçam (Pinus nigra ssp. pallasiana var. şeneriana), dipten dallanan, çok gövdeli, küre biçiminde bir forma sahip olup, 17 m.ye kadar boylanabilen bir ağaçtır (Foto.1). Anadolu Karaçamı nın Türkiye de yayılış gösteren en kısa ibreli ve en küçük kozalaklı varyetesidir. Türkiye de Bolu, Eskişehir, Afyon, Manisa ve Kütahya il sınırları içinde, genelde tek tek, çok nadir olarak da küçük gruplar halinde 800-1250 m.ler arasıda yayılış göstermektedir (Şekil.1). En uzun bireyleri, Bolu-Güney ve Manisa-Alaşehir çevresinde; estetik açıdan en dekoratif bireyleri ise Kütahya civarında yer almaktadır (Yücel, 2000). Çalışmada, Ebe Karaçam ın Domaniç (Kütahya) civarındaki yayılış alanının özellikleri ve çamların sahadaki mevcut durumu hakkında bilgi verilmesi amaçlanmıştır. METERYAL VE METOD Çalışma iki aşamada yapılmıştır. Bunlardan ilk aşamayı arazi, ikinci aşamayı büro çalışması oluşturmaktadır. İlk aşama için, saha 2002 yılının Temmuz ayında gezilerek incelenmiştir. İkinci aşamada ise, iklim özellikleri için DMİGM den alınan Domaniç meteoroloji istasyonunun 1959-1990 dönemine ait verileri, toprak özellikleri için Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığının yayımladığı Kütahya İli Arazi Varlığı İl Raporu kullanılmış ve mevcut literatürden de faydalanılarak Ebe Karaçamın özellikleri, alanın özellikleri ve mevcut durum ortaya konulmaya çalışılmıştır. BULGULAR VE TARTIŞMA Ebe Karaçamların inceleme alanı, Ege Bölgesi nin İç Batı Anadolu Bölümü nde yer alan Kütahya iline bağlı Domaniç in Çokköy ve Aksu köylerinin güneyinde Kıran mevkiindeki Domaniç Orman İşletme Şefliği, Alagöz Serisi içinde bulunmaktadır (Şekil.2). Saha, morfolojik olarak Karakıran tepenin (1022 m) kuzeyinde, Dola dere (Sarıkız çayı)nin oluşturduğu tabanlı vadinin ise güney kesimindeki bir plâto yüzeyine tekabül etmektedir. Ebe Karaçamlar, Kıran mevkii adı verilen bu alan dahilinde yaklaşık 750-850 m yükseltiler arasında yayılış göstermektedir. 34
Endemik Bir Karaçam Türü... Foto 1. Domaniç civarında yayılış gösteren bir Ebe Karaçam ın genel görünüşü Araştırma alanı termik rejim yönünden Akdeniz-İç Anadolu Karasal Geçiş Tipi ne girmektedir. Nitekim sahada, Ocak ayında 0 o C civarında olan sıcaklık, Temmuz ayında 20.0 o C ye yükselmektedir (Şekil.3). Şimdiye kadar kaydedilen en düşük sıcaklık -20.7 o C (22 Şubat 1985), en yüksek sıcaklık ise 37.5 o C dir (12 Temmuz 1980). 650 mm civarında olan yıllık toplam yağışın % 41 i kış, % 26 sı ilkbahar, % 21 i sonbahar ve % 35
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) 12.1 i yaz mevsimine düşmektedir (Şekil.4). Bu verilere göre, araştırma alanı Marmara Geçiş Tipi içerisine girmektedir. Yıllık ortalama % 64 olan nispi nem, yazın % 56 ya düşerken, kışın % 76 ya çıkmaktadır (Şekil. 5). Şekil 1. Ebe Karaçam ın yayılış gösterdiği iller mm Domaniç C 120 25 100 20 80 15 60 40 10 20 5 0 O Ş M N M H T A E EK K A 0 Yağış(mm) Sıcaklık ( C ) Şekil 2 İnceleme alanının yeri 36
Endemik Bir Karaçam Türü... Şekil 3. Domaniç in sıcaklık ve yağış rejim diyagramı Domaniç (Yağışın mevsimlere dağılımı %) 21 12,1 40,9 Kış İlkbahar Yaz Sonbahar 27 Şekil 4. Domaniç te yağışın mevsimlere dağılımı (%). % 80 70 60 50 40 30 20 10 0 O Ş M N M H T A E EK K A Nispi nem Şekil 5. Domaniç te nispi nemin yıl içindeki değişimi (%). Alanda ortalama kar yağışlı gün sayısı yaklaşık 18 gün, ortalama karla örtülü gün sayısı 30 gün, en yüksek kar örtüsü kalınlığı ise 49 cm.dir. Kar yağışlarının az olması Ebe Karaçam için avantajdır. Çünkü, Anadolu Karaçamı na oranla tepe formunun fazla kar 37
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) birikimine elverişli olması, aşırı kar yağışlarında kar kırılmaları için uygun şartlar yaratmaktadır. Sahada kış mevsiminde güneybatı, yaz mevsimi ile yıllık durumda ise kuzeydoğudan esen rüzgârlar hakimdir. Bu durum Ebe Karaçamların yetişmesi için uygundur. Çünkü, Domaniç in Tunçbilek termik santralinin kuzeydoğusunda yer alması, kış haricinde hava kirliliğinden etkilenme sorununu ortadan kaldırmaktadır. Bu nedenle alandaki Ebe Karaçamlarda hava kirliliğine bağlı olarak oluşan bir kuruma henüz saptanmamıştır. Ancak alan, kış mevsiminde güneybatıdan gelen ve termik santralle kirlenen hava akımlarına açıktır Bu nedenle, uzun vadede bitkilerin bu kirlilikten olumsuz yönde etkileneceğini söylemek yanlış değildir. Nitekim alanın yaklaşık 100 km güneyinde yer alan ve yine bir endemik karaçam varyetemiz olan Ehrami Karaçamlar (Pinus nigra ssp. pallasiana var. pyramidata), böcek tehdidi ve kuraklık gibi sorunlara ilaveten termik santrallerden çıkan kirleticiler nedeniyle de bugün kuruma sorunu ile karşı karşıyadır. Nemlilik veya kuraklık açısından Yarı Nemli Marmara İklimi içerisinde olan saha, Thornthwaite metoduna göre C 2 B 1 s 2 b 1 3 harfleri ile ifade edilen yarı nemli, mezotermal, su noksanı yaz mevsiminde ve çok kuvvetli olan, deniz etkisine yakın iklim tipi içerisinde yer almaktadır. Alan, de Martonne a göre yarı kurak sahalarla nemli bölgeler arasındaki geçiş iklimi (indis 19.1), Erinç e göre ise yarı nemli iklim tipine (indis 39.8) dahildir. Saha genel iklim özellikleri açısından Ebe Karaçamların yetişmesine son derece uygundur. Nitekim, Ebe Karaçam ın diğer yayılış alanlarında yıllık ortalama sıcaklık 10.2-16.9 o C, yıllık ortalama nispi nem % 73 - % 57, yıllık yağış miktarı ise 487.1-702.7 mm arasında değişmektedir (Yücel, 2000). Araştırma alanında kireçsiz kahverengi orman toprağı yaygındır. Genellikle balçık, kumlu balçık bünyede olan bu topraklar, nötr ve hafif asit reaksiyon göstermektedir. İnceleme alanında Ebe Karaçam müstakil ormanlar oluşturmayıp Anadolu Karaçamı (Pinus nigra ssp. pallasiana) nın içinde münferit olarak yer almaktadır (Foto. 2). Alan, yaklaşık %70 Anadolu Karaçamı, % 20 oranında Ebe Karaçam dan oluşmaktadır. Bu karışıma yaklaşık % 10 oranında saçlı meşe (Quercus cerris) karışmaktadır. Orman altındaki hakim bitkileri katran ardıcı (Juniperus oxycedrus), sumak (Rhus sp) ve laden (Cistus sp.) meydana getirmektedir. 38
Endemik Bir Karaçam Türü... Foto 2. Sahada Anadolu Karaçamı içinde münferit olarak yer alan Ebe Karaçamların görünüşü Sahadaki Ebe Karaçamlar genellikle 6-10 m boya sahiptir. Nispeten ışık isteği yüksek olan Ebe Karaçam, kapalılığı fazla ve orman altı diri örtü ile ölü örtünün yoğun olduğu yerlerde doğal olarak gençleşememektedir. Buna karşın orman içi ve yol kenarlarındaki açık alanlarda hızlı bir yayılış göstermektedir (Foto.1, 2). Alanda tepe tacının şekline göre 3 değişik form dikkati çekmektedir: 1-Tam küremsi tepe formu: Bu formda gövde aşağıdan itibaren dallanma yapmakta ve dallar çok sık ve yoğun küremsi bir tepe yapısı geliştirmektedir. Gövde uzaktan görülmemektedir (Foto. 3) 2- Yarı küremsi form: Çok gövdeli çamlar üzerinde 3-5 m yüksekliğe kadar dal bulunmamaktadır. Gövde uzaktan görülmektedir (Foto. 4). 3-Şemsiye formu: Bu tipte, şemsiye şeklindeki tepe 10-15 kadar tali gövdenin üzerinde şekillenmiştir. Gövde uzaktan görülmektedir (Foto. 4). 39
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) Foto 3. Alanda tam küremsi forma sahip Ebe Karaçamlar Foto 4. Alanda yarı küremsi (1) ve şemsiye formlarına (2) sahip Ebe Karaçamlar 40
Endemik Bir Karaçam Türü... Ebe Karaçam, kereste olarak kullanıma uygun olmadığı için tahrip edilmemektedir. Ancak sahanın otlatmaya açık olması ve serbestçe otlatma yapılması özellikle genç fidanlara zarar vererek çoğalmayı ve bitkinin gelişimini olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca ağacın tohum tutma yeteneği ve tohum verimliliğinin çok düşük olması, 4-5 yıl hiç kozalak tutmaması, kozalak tuttuğunda ise sayılarının az olması da doğal yolla üremeyi güçleştirmektedir (Yücel, 2000). Ebe Karaçam, yukarıda da belirtildiği gibi kereste açısından makbul ve ekonomik değildir. Bu nedenle parasal anlamda somut bir değeri olmadığı düşünülebilir. Ancak, bu biyolojik varlığın korunması gerekliliğini sadece ekonomik açıdan dikkate almak uygun değildir. Kaldı ki, bu çamları, dekoratif amaçlı park ve bahçe ağacı olarak üreterek ekonomik anlamda değerlendirmek mümkündür. Bu bağlamda civar yerleşmeler, Ebe Karaçam fidanlığı kurmak için teşvik edilebilir, halka uygun şartlarda kredi verilebilir ve pazar olanağı yaratılabilir. Bunlardan başka, ilerleyen bilim ve teknoloji sayesinde canlılardan yeni biçimlerde yararlanma yolları keşfedilecek ve belki de, bugün için somut ekonomik değeri olmayan Ebe Karaçam, önemli bir hastalık ilacının ana maddesini oluşturarak, yarının yüksek ekonomik değerdeki bitkisi olabilecektir. Nitekim bugün karaçamların kabukları, kozalakları ve reçineleri diyare, iç hastalıkları, yılancık, ülser, soğuk algınlığı, öksürük gibi hastalıkların tedavisinden başka; yanıklarda, apsenin olgunlaşmasında, şişmeyi önlemek için yılan-akrep sokmalarında ve kırıklarda geleneksel olarak kullanılmaktadır (Yeşilada ve ark., 1995; Honda ve ark., 1996). SONUÇ Anadolu Karaçamı nın endemik bir varyetesi olan Ebe Karaçam, önemli biyolojik zenginliklerimizden biridir. Dünyada ve Türkiye de biyolojik çeşitliliğin ciddi bir biçimde azaldığı göz önüne alındığında; sınırlı bir yayılışa sahip olan, binlerce belki de milyonlarca yıl süren mutasyon sonucu gelişen bu türün, Domaniç (Kütahya) civarındaki yayılış alanını otlatmalara karşı koruma altına almak, dikim yoluyla doğal ortamı desteklemek, genç fidelerin yeterince ışık almasını sağlamak için etraflarını temizlemek ve civardaki hava kirliliği tehlikesini en aza indirmek için termik santrallerin elektro filtrelerinin bakımlarını düzenli olarak yapmak ve gerekiyorsa bunları yenilemek neslin devamı açısından kaçınılmazdır. 41
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2005 15 (1) KAYNAKLAR Atalay İ., (1994), Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, Ege Üniv. Basımevi, İzmir DMİGM, Domaniç Meteoroloji İstasyonuna Ait Veriler Dönmez Y., (1972), Kütahya Ovası ve Çevresinin Fiziki Coğrafyası, İstanbul Üniv. Yayın No. 1759, İstanbul Günal N., (1997), Türkiye de Başlıca Ağaç Türlerinin Coğrafi Yayılışları, Ekolojik ve Floristik Özellikleri, Çantay Kitabevi, İstanbul Honda G, Yeşilada E, Tabata M. Ve arkadaşları, (1996), Traditional Medicine in Turkey. VI. Folk Medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Muğla, aydın Provinces,, Journal of Ethnopharmocology, Volume. 53, 75-87, Koçman A., (1993), Türkiye İklimi, Ege Üniv. Edebiyat Fakültesi Yayın No. 72, İzmir. Saatçioğlu F, (1955), Pinus nigra Arnold un Yeni Bir Varyetesi, Orman Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Seri A, Sayı 2, İstanbul Şimşek T, Erkuloğlu Ö.S, Tosun S., (1995), Türkiye de Karaçam (P. Nigra Arn. ssp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) Orijin Denemelerinin İlk Sonuçları, Ormancılık Araştırma Enstitüsü Yayınları, Teknik Bülten No. 247, Ankara Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı,(1993), Kütahya İli Arazi Varlığı, Ankara Yaltırk F., (1986) Turkish taxa of Pinus, Second Plant Life South West Asia Symposium Proceedings Of The Symposium, Edinburg Yeşilada E, Gisho H, Sezik E. ve arkadaşları, (1995), Traditional Medicine in Turkey. V. Folk Medicine in The Inner Taurus Mountains, Journal of Ethnopharmocology, Volume. 46, 133-152 Yücel E., (2000), Ebe Karaçamın (Pinus nigra ssp. pallasiana var. şeneriana) Biyolojik ve Ekolojik Özellikleri, Birlik Ofset Matbaacılık, Eskişehir. 42