İpek Yolu na Tebriz-Trabzon Koridoru Taylan VURGUN* Rivayete göre ipek dokumacılığının bulunması, İ.Ö. 3 bin yıl öncedir. Çin efsanelerine göre, üç yüz yıldan fazla bir süre ülkeyi yöneten Huang ti nin karısı Si-ling-shi 1 sarayın bahçesinde dolaşırken kozasını ören bir ipek böceği dikkatini çeker ve bu ipi insanların çıkrıklara sararak daha iyi işlerde kullanabileceği fikri ipek dokumacılığını doğurur. İpeğin dokumada kullanılması ve üretilmesinde harcanan emek onu günümüzde de çok değerli bir tekstil ve endüstri hammaddesi yapmıştır. İpeğin değerlenmesi ana vatanı olan Çin den uzak bölgelere olan yolculuğunu da başlatmıştır. Asya nın en doğusunda yer alan Çin den önce komşu Hindistan üzerinden bugünkü İran a; İran dan çıkan iki koldan biri ile Ortadoğu ya, diğeri ile de Anadolu üzerinden Avrupa ya ve oradan da Amerika ya ulaşmıştır. İpeğin bu uzun ve maceralı yolculuğu da İpek Yolu olarak adlandırılacak güzergahını belirlemiştir. Değerli olan her şey gibi ipek de yolculuğunu en güvenli ve en kısa yoldan tamamlamayı tercih etmiştir. Anadolu nun İpekyolu Anadolu da ipeğin tercih ettiği yol, Antakya dan başlayıp, Gaziantep ten geçerek İran ve Afganistan ın kuzeyine kadar uzanmakta; ayrıca Gaziantep ve Malatya yı geçip Trakya üzerinden ve Ege kıyılarından İzmir, Karadeniz de Trabzon ve Sinop, Akdeniz de ise Alanya ve Antalya gibi önemli limanlar üzerinden Avrupa ya kadar ulaşmaktadır. 2 İpeğin bu yolculuğunda Anadolu da kullanılan bu güzergâhlardan tarih boyunca en önemli ulaştırma koridorlarından biri Trabzon-Tebriz güzergâhıdır. Bu güzergah iki başlık altında incelenmelidir. Birincisi, Karadeniz in çok düşük kapasiteyle çalışan Trabzon, Tirebolu ve Sinop limanlarının İran bağlantılı Ortadoğu ve Çin transit ticaretinde, başta Çin olmak üzere bölgenin Avrupa ve dünyaya açılan alternatif limanları olma özelliğidir. İkincisi ise Ortadoğu da yaşanan ve İran da da olması beklenen rejim değişiklikleri sonrasında koridorun iki ucu olan Ortadoğu ve Rusya ile Türkiye için turizm güzergahı olması ihtimalidir. * Gümüşhane Üniversitesi Öğretim Görevlisi 1 Helmut Uhlig, İpek Yolu, Çev. Alev Kırım,Okyanus Yayınları,2000,s.18 2 http://tr.wikipedia.org/wiki/%c4%b0pek_yolu 21. YÜZYIL [69]
Taylan Vurgun Klasik İpek Yolu Tren Yoluna Dönüştürülebilir mi? Eylül 2009 da Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu Çin e yaptığı ziyaret sırasında, Çin den Türkiye ye uzanacak demir yolu kuşağına büyük önem verdiklerini, Çinli liderlerle Urumçi den Meşhed e uzanacak ve klasik İpek Yolu nu demiryolu haline dönüştürecek projeyi ele aldıklarını belirtmiştir. 3 Zaten halihazırda yapılması düşünülen Trabzon-Tebriz demiryoluyla bu hattın desteklenmesi, aşırı yoğunluk nedeniyle neredeyse bir keşmekeşe dönüşen Çin liman yoğunluğunun bir kısmının bu koridor üzerinden Karadeniz limanlarına taşınması uzun vadede hem Çin hem de Çin in ithalatçısı Avrupa ve Amerika için olumlu sonuçlar verecektir. Resmi ziyaretlerdeki iyi niyet beyanlarının ötesine geçilmelidir. Çünkü Çin kendi çıkarlarına en uygun ve rasyonel olanı tercih edecektir. Bunun için ilk hamleyi yapmıştır. Ekonomik kriz sonucu iflasın eşiğine gelen Yunanistan dan Pire limanını 35 yıllığına kiralayarak 4 Türkiye nin Avrupa ya yakın olma avantajına büyük bir darbe indirmiştir. Türkiye için bir başka kötü haber ise Gürcistan ın Poti Limanı nın Kafkasya nın ve yakın süreçte başta Çin olmak üzere Asya nın Karadeniz üzerinden Avrupa ya açılan limanı olma yolunda aldığı yatırımlardır. Geçtiğimiz aylarda dünyanın en büyük taşımacılık şirketi AP Moller Maersk, Poti Limanı nın %80 hissesini aldı. 5 Ağustos 2008 de Ruslar tarafından bombalanan Poti Limanı daha sonra da Rus askerleri tarafından işgal edilmişti. Aradan geçen 3 yılda, Poti 3 http://tr1.chinabroadcast.cn/862/2011/08/01/1s134654.htm 4 http://www.utalojistik.com.tr/n-172-cinin-pire-limani-atagi-lojistik-sektorunu-nasil-.aspx 5 http://www.persemberotasi.com/2011/04/maersk-poti-limani%e2%80%99ni-da-aldi/ [70] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35
İpek Yolu na Tebriz-Trabzon Koridoru Limanı bütün bu sıkıntılarından kurtulmuş ve Karadeniz in kilit limanı olma yönünde çok büyük ilerlemeler kaydetmiştir. Bu süreçte Türkiye, herhangi bir adım atmadığı için Poti nin bizim limanlarımızın stratejik üstünlüğünü yavaş yavaş ele geçirmesini izlemekle yetinmiştir. Türkiye coğrafi avantajını bir an önce kullanmaya başlamalıdır. Türkiye, elini çabuk tutup Çin le biran önce tarihi İpek Yolu nu Anadolu üzerinden geçen bir tren yoluna kavuşturmalıdır. Gün geçtikçe farklı alternatifler ülkelerin önüne seçenek olarak gelmektedir. Türkiye hala bölgenin en istikrarlı ve güvenli ülkesi ve yatırımları lehine çekecek imkana sahiptir. Türkiye nin transit ticaret hacminde ortaya çıkacak büyüme de böylesi bir projeye en büyük desteği Türkiye nin vermesi için yeterli nedendir. Kurulacak uluslararası bir lojistik ağıyla karayolu-demiryolu (Ro-la) ve karayoludenizyolu (Ro-Ro) taşımacılık ağı, başta Çin in desteği ve bu hattın tüm paydaşlarının ortak katılımıyla oluşturulabilecektir. Bir 3 yıl daha hiçbir girişimde bulunmadan beklenilirse Trabzon dan değil de Poti den yüklenmiş, Pire Limanına giden Çin konteynırlarının Boğazdan geçişini izlemekle yetinebiliriz. İpek Yolu nun İlk Hedefi : İran ı Dünyaya Bağlamak Türkiye, elini çabuk tutup Çin le biran önce tarihi İpek Yolu nu Anadolu üzerinden geçen bir tren yoluna kavuşturmalıdır. Çin için düşünülebilecek böyle bir proje uzun vadeli bir beklenti olmasına rağmen kısa vadede harekete geçirilecek bir İran ticareti bu güzergahtan İran ı dünyaya bağlayacaktır. Bunun için şu anki en büyük engel başta Amerika olmak üzere Avrupa nın İran a uyguladığı ambargodur. 80 milyona yaklaşan nüfusuyla İran çok önemli bir pazardır. Dünya nın kanıtlanmış ham petrol rezervlerinin %15 i İran da bulunmaktadır. Bu da İran ı dünya rezervlerinin %25 ini sahip Suudi Arabistan dan sonra dünyada 2. sıraya yükseltmektedir. Bunun yanında 26,69 trilyon m 3 lük doğalgaz rezerviyle Rusya dan sonra dünyada 2. sırada yer almaktadır. 6 İran İslam Cumhuriyeti nde ekonomik faaliyetlerin %40 ını devlet doğrudan, %45 ini bonyad lar yani İslami vakıflar, %15 ini de devlete yakın muhafazakar bir duruş sergileyen ve bazaar olarak adlandırılan İran özel sektörü elinde bulundurmaktadır. 7 Bu veriler, ekonominin %85 inin doğrudan, %15 inin de dolaylı olarak rejim kontrolünde olduğunu göstermektedir. Halk arasındaki rejim karşıtlarının en önemli söylemi de İran ın bu zenginliklerinin adil olmayan bir şekilde dağıtıldığıdır. Ortadoğu nun en zengin halklarından biri olması gereken İranlıların 2010 yılı kişi başı milli geliri 4.530 8 Dolardır. Bu oran yine ekonomisi petrole dayalı olan Suudi Arabistan da 17.200 9 Dolardır. Artık İranlılar da zengin bir ülke olduklarının farkına varmışlardır. Bu da başta Amerika olmak üzere İran rejiminin değişmesinden yana olan ülkeler için bir propaganda aracına dönüşmektedir. İran a bir askeri müdahaleden ziyade çıkarılacak bir halk isyanıyla rejimin değiştirilmesi kuvvetle ihtimaldir. Olası bir rejim değişikliğinde özel sektör elindeki %15 i hariç tutarsak %85 lik bir ekonomik faa- 6 Ortadoğu Siyasetinde İran,Türel Yılmaz-Mehmet Şahin,Barış Kitap,2011,s.305 7 Konya Ticaret Odası,İran İslam Cumhuriyeti Ülke Raporu,Etüt Araştırma Servisi,Mart 2008 8 http://data.worldbank.org/country/iran-islamic-republic 9 http://data.worldbank.org/country/saudi-arabia 21. YÜZYIL [71]
Taylan Vurgun liyet boşta kalacaktır. Bunun da neredeyse tamamı petrol ve doğalgaza dayalı ekonomik faaliyetler olduğu düşünülürse, İran halkı çıkarları doğrultusunda kullanıldığı taktirde çok hızlı bir refah artışı olması muhtemeldir. İran halkında meydana gelecek gelir artışı en çok bu pazara en yakın olan Türkiye için olumlu sonuçlar doğuracaktır. Ortadoğu da savaşların çıkmasına, rejimlerin değişmesine neden olan bu en değerli iki enerji kaynağını da İran ın elinde bulundurması, İran dan asla vazgeçilmeyeceğinin en büyük ispatıdır. Ortadoğu da yaşanan değişim süreci, İran ı da tehdit etmektedir. Bunun farkında olan İran petrol dışı ihracatı geliştirmek için önemli girişimlerde bulunmaya başlamıştır. Devrim sonrası çok soğuk bakılan hatta düşman ilan edilen yabancı sermaye yavaş yavaş ülkeye çekilmeye çalışılmaktadır. Bu şekilde dünya petrol piyasalarındaki dalgalanmalara karşı İran ekonomisi korunmaya çalışılmaktadır. Ancak bu girişimler çok fazla olumlu sonuç doğurmamıştır. Özellikle ülkedeki güvensizlik ortamı ve sürekli bir Amerikan müdahalesi senaryosu yabancı yatırımcıları İran dan uzak tutmaktadır. Bu da doğal olarak dünya petrol piyasasını elinde bulunduran Amerika nın işine gelmekte, petrol fiyatlarında yaratılacak spekülatif bazı Ortadoğu ülkelerinin değişim sürecine girmesi ardından sağlanacak güven ortamı ve bu ülkelerin turizm potansiyellerini harekete geçirmeleri, özellikle Rus turistleri bölgeye çekecektir. hareketler, İran ekonomisinde çok büyük dalgalanmalara yol açmaktadır. Doğrudan bir askeri müdahale veya ekonomik savaş sonucu oluşturulacak halk hareketleri, İran da rejim değişikliğini gündeme getirebilir. Türkiye böylesi bir ihtimale hazırlıklı olmalı ve şimdiden İpek Yolu nun Trabzon-Tebriz güzergahı için gerekli alt yapı çalışmalarına başlamalıdır. Bunların başında da demiryolu gelmektedir. Güzergahın hangi ilden geçeceği gibi kısır tartışmalardan kurtulmalı ve bir an önce bu hat aktif hale getirmelidir. Unutmamalı ki değerli şeyler, tarihte [72] 21. YÜZYIL Kasım 11 Sayı: 35
İpek Yolu na Tebriz-Trabzon Koridoru ipek buna en güzel örnektir, kendine en uygun olan yolu kendi bulur. O bulmadan önce Türkiye kendi alternatiflerini sunmalıdır. İpek Yolu Turizmin Yolu Olmaya Aday İpek Yolu nun transit ticarete sağlayacağı faydadan başka ikinci olarak da oluşturacağı turizm koridoru unutulmamalıdır. Ortadoğu ülkelerinin değişim sürecine girmesi ardından sağlanacak güven ortamı ve bu ülkelerin tarihi İpek Yolu nun bütün olarak UNESCO nun Dünya Miras Listesi ne kaydettirilmesi için Orta Asya ülkeleri de yoğun çaba sarf etmektedir. turizm potansiyellerini harekete geçirmeleri, özellikle Rus turistleri bölgeye çekecektir. Rusların geçiş güzergahı olarak bu hattı kullanması muhtemeldir. Bu güzergah aynı zamanda Rusya nın Ortadoğu ya inmesinin de en kısa yoludur. Aynı şekilde yıllardır baskı rejimleri altında bunalan bölge halklarının karşılıklı olarak geliştirecekleri turizm faaliyetleri de başta Doğu Karadeniz ve Rusya hattını tercih etmeleri durumunda bu yol alternatifsiz olarak tercih sebebi olacaktır. Bunun yanı sıra tarihi İpek Yolu nun bütün olarak UNESCO nun Dünya Miras Listesi ne kaydettirilmesi için Orta Asya ülkeleri de yoğun çaba sarf etmektedir. Bunun için 1987 de çalışma başlatan UNESCO, ilkini 2009 da Çin de, ikincisini de Mayıs 2011 de Türkmenistan ın başkenti Aşkabat ta düzenlediği uluslararası toplantılarla koordine etmeye çalışmaktadır. UNESCO yolun bütün dünyaya tanıtılması için Çin, Kırgızistan, Kazakistan, Tacikistan, Afganistan, Türkiye ve İran gibi ülkelerde İpek Yolu üzerindeki tarihi eserlerin restorasyonu ve kültürel değerlerin ortaya çıkarılması için iş birliği şeklini ve çalışma mekanizmasını toplantılarla tartışmaya açmaktadır. 10 Ancak bu toplantıya Türkiye katılmamıştır. İpek Yolu nun Avrupa ya Türkiye üzerinden geçmesine rağmen bu toplantıda bulunulmaması ve çalışmaların Türk turizminin lehine çevrilmemesi ülkenin zararınadır. İpek Yolu tarih boyunca değerli ve nadide olanı dünyaya taşıma görevini üstlenmiştir. Dün Çin in paha biçilmez ipeğini bugün ise İran ın ve Ortadoğu nun petrolünü ve doğalgazını; kim bilir belki de yakın bir zamanda bu coğrafyanın binlerce yıllık tarihini ve dünyayı besleyen Çin in konteynırlarını taşıyacaktır. 21. YÜZ YIL 10 http://www.milligazete.com.tr/haber/tarihi-ipek-yolu-yeniden-canlaniyor-200507.htm 21. YÜZYIL [73]