Katar en çok eğitim yatırımı yapan ülkelerden birisidir. Başkent Doha da kurulan Eğitim Şehri bu alandaki en önemli yatırımlardan birisidir. Katar Ekonomisinin Genel Özellikleri Basic Characteristics of Qatar s Economy Harun ÖZTÜRKLER Qatar, a gas and oil rich gulf state has the second highest GDP per capita in the world. Only 15% of its population is Qatari, and the rest is the immigrants and their families coming to Qatar for work. On the other hand, Qatar has one of the highest literacy rates in the world; literacy rate is 93% for women and 95% for men. 96% of population lives in urban areas, while 4% lives in rural areas. As a result, the contributions of agricultural sector to both gross domestic product (GDP) and employment are very low. As a result of immigration, the population growth rate is very high (6.1% for 2011). Qatari economy can be considered as a mixed economy in terms of both institutional structure and the weight of public sector in the economy. Qatar managed to more than double its GDP in only 5 years between 2006 and 2010. Production and sale of natural gas and oil played a key role in this tremendous rise in GDP: natural gas and oil contributes about 50% to GDP, 85% to export revenue, and 70% to government revenue. These sizes of natural gas and oil sectors make Qatari economy vulnerable against developments in world natural gas and oil markets, which are very volatile. Industrial sector comprises three quarters of GDP, while the contributions of industrial and service sectors to employment are close to each other. Labor force participation and employment rates of women are significantly high. Qatar has the lowest unemployment rate in the world. Shares of export and import in GDP are high and the country has a large trade surplus. However, the share of manufacturing export in total expert is very low, while the share of manufacturing import in total import is very high. Income distribution in Qatar is very uneven. By using such economic indicators, this article discusses economic structure of Qatar. Keywords: Qatar, Natural Gas, Oil, Employment, Unemployment, Literacy 77
- - Giriş Katar ın 1 Eylül 1971 de İngiltere den bağımsızlığını kazanmasının üzerinden yalnızca 41 yıl geçti. Bu kısa süre içerisinde Katar geleneksel bir aşiret toplumundan modern bir devlete dönüşmek yanında, inci ve balıkçılık temelli küçük ve ilkel bir ekonomik yapıdan dünyadaki en yüksek kişi başına gelire sahip bir ekonomi yarattı. Üstelik, özellikle 1980 lerin sonraları ve 1990 ların başlarında temel gelir kaynağı olan petrol fiyatlarındaki düşüş Katar ın ciddi bir ekonomik bunalım yaşamasına sebep oldu. Bu ekonomik bunalım sonucunda Katar da Haziran 1995 de bir darbe gerçekleşti. Bu darbede Hamad bin Khalifa Al Thani babasını devirerek yeni Emir oldu. 1995 yılı ile birlikte Katar da büyük bir ekonomik ve sosyal dönüşüm de başlamış oldu. Katar ın göreli olarak kısa sayılabilecek bir sürede gösterdiği büyük gelişmenin gerisinde yatan sosyal, politik ve ekonomik faktörler ve reformlar vardır. Elbette Katar ın bugün sahip olduğu ekonomik büyüklüğün gerisinde enerji kaynakları yönünden zenginliği yatmaktadır. Katar dünyanın en yüksek doğal gaz rezervlerine sahip üçüncü, petrol rezervlerine sahip on ikinci ülkesidir. Bugün Katar ın ekonomi politikasının temel amacını, ülkenin ekonomisini doğal gaz ve petrol sanayileri dışında sanayilere sahip, çeşitlenmiş bir ekonomik yapıya dönüştürmek oluşturmaktadır. Ancak, toplumsal reformlarda Katar ın gelişmesinde önemli bir rol oynadı. Özellikle iletişim ile ilgili reformlar ve Al-Jazeera televizyon kanalının kurulması toplumsal dönüşüme önemli bir katkı sağladı. Bu süreçteki önemli bir toplumsal gelişme yerel yönetimler ile ilgili seçimlerin uygulanmaya konması ve kadınlara bu seçimlerde seçme ve seçilme hakkının verilmesidir. Bunun yanında toplumsal dönüşümün gerisinde yatan temel faktörlerden biri eğitim alanında yapılan yatırımlardır. Katar gayrisafi yurtiçi hasılanın (GSYH) bir yüzdesi olarak en çok eğitim yatırımı yapan ülkelerden birisidir. Başkent Doha da kurulan Eğitim Şehri bu alandaki en önemli yatırımlardan birisidir. Ayrıca anaokulunda liseye eğitim zorunludur. Bu yönü Katar ı diğer Ortadoğu ülkelerinden ayıran önemli bir özelliğidir. Katar ı ekonomik ve politik yönden önemli kılan bir diğer özelliği ise, Körfez İşbirliği Konseyi ülkelerinden birisi olmasıdır. Bu çalışmanın temel amacı ise, Katar ekonomisinin temel yapısal özelliklerinin neler olduğunu kısaca tartışmaktır. Katar Ekonomisinin Temel Yapısal Özellikleri Katar ekonomisi hem kurumsal anlamda hem de kamu sektörünün ekonomide ağırlığı anlamda karma bir ekonomidir. Kurumsal anlamda, devletin ekonomik faaliyetlere ilişkin her türlü düzenlemesi ve müdahaleleri karma ekonominin bir yönünü yansıtmaktadır. Katar da hem reel sektör hem de finansal sektör katı bir düzenlemeye tabidir. Öte yandan, kamu kesiminin ekonomideki niceliksel büyüklüğü, ekonominin karma bir ekonomi olduğunun temel göstergesidir. Tablo 1, Katar da kamu kesimine ilişkin çeşitli ekonomik büyüklükleri içermektedir. 78
Tablo 1: Kamu Kesimine İlişkin Ekonomik Büyüklükler 2006 2007 2008 2009 Tablo 1 deki en önemli gösterge Katar da kamu kesimi gelirlerinin 2006-2009 döneminde ortalama olarak %40,3 olmasıdır. Bu oran tek başına Katar ekonomisini karma bir ekonomi olarak nitelememiz için yeterlidir. Küresel ekonomik krizin yaşandığı 2008 yılında Katar da kamu gelirlerinin GSYH içerisindeki payı önemli ölçüde düşmüş, ancak takip eden yıl kriz öncesi büyüklüğünü %18 aşmıştır. İncelenen dönemde kamu harcamalarının GSYH içindeki payı ise ortalama olarak %18,1 dir. Bu oran da piyasa ekonomileri ile kıyaslandığında yüksek sayılabilecek bir orandır. Öte yandan Tablo 1 bize Katar da kamu kesimi finansmanının fazla verdiğini göstermektedir. Bu durum hükümetin ekonomik ve sosyal projeler geliştirmesi ve uygulamasına olanak tanımaktadır. Ancak, faiz ödemeleri kamu harcamalarının önemli bir kısmını (ortalama olarak %4,2) oluşturmaktadır. Bu borç yükünün ortadan kaldırılması için kamu kesimi borç stokunun azaltılması önemlidir. Katar ın oldukça istikrarsız bir bölgede olmasına karşın askeri personel sayısının işgücü içerisindeki payı incelenen dönemde %80 oranında azalmıştır. Askeri harcamaların GSYH içerisindeki payında incelenen dönemde bir değişme olmamıştır. Katar da yukarıda sözünü ettiğimiz karma ekonominin ürettiği GSYH ya ilişkin büyüklükler Tablo 2 de verilmektedir. Tablo 2: Gayri Safi Yurtiçi Hâsılaya İlişkin Büyüklükler 2006 2007 2008 2009 2010 - Tablo 2 Katar ekonomisi ile ilgili birçok önemli bilgiyi yansıtmaktadır. Bunlardan ilki Katar ın 5 yıl gibi bir sürede ve global ekonomik krize rağmen GSYH nı iki kattan daha çok artırmış olmasıdır. Katar da petrol ve doğal gaz GSYH nın %50 sinden daha fazlasını, ihracat gelirlerinin yaklaşık olarak %85 ini ve hükümet gelirlerinin yaklaşık olarak %70 ini teşkil etmektedir. Bu durum Katar ekonomisinin petrol ve doğal gazın dünya piyasalarındaki fiyatlarına oldukça duyarlı olması sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle, global krizin etkisi ile 2009 yılındaki GSYH büyüme hızında bir önceki yıla göre önemli bir düşüş yaşanmıştır. Bu düşüş kişi başına gelir büyüme hızını negatif yapmış ve kişi başına gelir 2008 yılındaki 82,4 bin dolar düzeyinden 2009 yılında 79
61,1 bin dolar düzeyine gerilemiştir. Buna karşın incelenen dönemde reel GSYH büyüme hızı ortalama olarak erişilmesi oldukça güç olan bir düzeyde, %16,6 olarak gerçekleşmiştir. Bu yüksek büyüme hızı, Katar ın dünyada kişi başına gelirin en yüksek olduğu ikinci ülke olmasını sağlamıştır. Beş yıl gibi kısa bir sürede GSYH nın ikiye katlanmasını sağlayan bir büyüme hızı gerçekleştiren bir ekonominin yapısının merak konusu olması doğaldır. Bir ülke ekonomisinin yapısının en iyi göstergelerinden birisi alt sektörlerin GSYH ya yaptıkları katkıların düzeyidir. Şekil 1, Katar da 2011 yılı için alt sektörlerin GSYH a katkılarını yansıtmaktadır. Şekil 1: Alt Sektörlerin GSYH İçerisindeki Payları (2011,%). rafineciliği, amonyak üretimi, petrokimya ürünleri üretimi, gübre üretimi, çimento üretimi ve ticari gemi tamirciliğidir. Bir ülkenin ekonomik refahının temel belirleyicisi sahip olduğu üretim faktörlerinin tam ve üretken bir biçimde kullanılmasıdır. Bu üretim faktörleri içerisinde işgücünün istihdamı hem bir ekonomik hem de bir sosyal gelişmişlik göstergesidir. Şekil 2 Katar da istihdamın sektörel dağılımını yansıtmaktadır. Şekil 2: İstihdamın Alt Sektörlere Dağımı (2007,%) Hizmetler Sanayi Seri 1 45,7 51,8 Hizmetler Tarım 2,3 Sanayi Tarım 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Kaynak: United States of America, Central Intelligence Agency, The World Fact Book dan derlenen verilerden yola çıkılarak çizilmiştir: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/qa.html, Erişim Tarihi: 18.24.2012. Erişim Tarihi: 18.24.2012. Bugün gelişmiş ülkelerde tarım sektörünün GSYH içerisindeki payı %2-3 düzeyindedir. Katar da tarımın GSYH içerisindeki payı ihmal edilebilir bir düzeydedir. Temel tarımsal faaliyetler meyve ve sebze üretimi, kümes hayvancılığı, süt ve süt ürünleri üretimi, sığır eti üretimi ve balıkçılıktır. Sanayi sektörünün GSYH içerisindeki payı gelişmiş ülkelerde ortalama olarak %20 düzeyindedir. Bu oran 2011 yılı için Katar da yaklaşık olarak % 73 dür. Katar da hizmet sektörünün önemli bir bileşeni olan finansal sektörün ve onun bir alt bileşeni olan bankacılık sektörünün göreli olarak gelişmiş olmasına karşın, sanayi sektörü GSYH ı yaratan temel sektördür. Sanayi sektörünün temel alt sektörleri sıvılaştırılmış doğal gaz üretimi, ham petrol üretimi ve Kaynak: Dünya Bankası Veri Tabanından derlenen verilerden yola çıkılarak çizilmiştir: http://databank.worldbank. org. Erişim Tarihi: 18.24.2012. Tarım sektörünün GSYH ya katkısı ihmal edilebilir bir düzeyde iken, istihdama katkısı %2,3 dür. Sanayi sektörü ise GSYH nın yaklaşık olarak dörtte üçünü yaratırken, istihdamın ancak yarısını yaratmaktadır. Hizmetler sektörünün istihdama katkısı ise GSYH ya olan katkınsın iki katına yakındır. Bu durumun çeşitli nedenleri vardır. Bu nedenlerden ilki bu sektörlerdeki üretim süreçlerinin farklı faktör yoğunluklarını gerektirmesidir. Teknolojik anlamda, tarım ve hizmetler sektörü emek yoğun iken, sanayi sektörü sermeye yoğun bir sektördür. Alt sektörlerin istihdama katkılarının farklılaşmasının bir diğer nedeni ise faktör verimliliklerinin farklılaşmasıdır. Tarım sektöründeki düşük verimlilik düzeyi ve gizli işsizlik olgusu, tarım sektörü istihdamını artıran unsurlardır. Katar işgücü piyasası diğer işgücü piyasalarından bir özelliği ile önemli bir faklılık gösterir. Bu özellik 2012 yılı itibariyle 1,7 milyon olan Katar nüfusunun yalınca %15 nin Katarlı olması, nüfusun kalan kısmının ise göçmen işçiler ve ailelerinden oluşmasıdır. 1 Bu durum işgücü piyasa 80
Katar dünyanın en yüksek doğal gaz rezervlerine sahip üçüncü, petrol rezervlerine sahip on ikinci ülkesidir. yapısını önemli ölçüde farklılaştırmaktadır. Bu yapının bir sonucu kamu sektörü ve özel sektör istihdamında kendisi göstermektedir. Toplam istihdamın yaklaşık olarak %80 ni özel sektör, %20 sini ise kamu sektörü gerçekleştirmektedir. Ayrıca, kamu sektörü istihdamının yaklaşık olarak %60 ı Katarlılardan, %40 ise göçmenlerden oluşmaktadır. Yani kamu sektörü istihdamında Katarlı önceliği söz konusudur. İstihdamın %0,1 kadın, %0,6 sı erkek işverenden oluşmaktadır. Dünya Bankası verilerine 2 göre, 2010 yılı itibariyle 15 yaşın üstündeki kadın nüfusun %51 i, erkek nüfusun ise %95 i istihdam edilmektedir. 15-24 yaş aralığındaki kadın nüfusun %32 si, erkek nüfusun ise %78 i istihdam edilmektedir. Katar da toplam işgücünün yalnızca %12 si kadınlardan oluşmaktadır. 15 yaşın üstündeki kadın nüfusun %52 si erkek nüfusun ise %95 i işgücüne katılmaktadır. 15 yaşın üstündeki toplam nüfusun işgücüne katılım oranı ise yaklaşık olarak %84 dür. Bu denli yüksel işgücüne katılım oranının nedeni, nüfusun %85 inin Katar a çalışmak amacıyla gelen göçmenlerden ve onların ailelerinden oluşmasıdır. Katar işsizlik oranının en düşük olduğu ülkelerden biridir. 2007 yılı itibariyle, kadın işgücünün 2,6 sı erkek işgücünün ise yalnızca %0,2 si işsizdir. Ortalama işsizlik oranı ise %0,5 dir. Makroekonomik anlamda GSYH nın yaratılması süreci, arz ve talep dengesinin ve yaşam standardının en önemli göstergelerinden ve belirleyicilerinden biri olan enflasyonun belirlenişi sürecini de içermektedir. Tablo 3, 2006-2011 dönemi için tüketici fiyat enflasyonun gelişimini yansıtmaktadır. Tablo 3: Katar da Tüketici Fiyat Enflasyonun Gelişimi (%) 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Kaynak: Dünya Bankası Veri Tabanından derlenmiştir: http://databank.worldbank.org. Erişim Tarihi: 18.24.2012. Tablo 3 den de görülebileceği gibi, ortalama olarak Katar da enflasyon oranı göreli olarak yük- 81
sektir. Global kriz dolayısıyla düşen kişi başına gelir ve toplam talebin etkisi ile 2009 ve 2010 yıllarında enflasyon oranının negatif olmasına karşın, 2011 yıllı ile birlikte enflasyon yeniden yükselişe geçmiştir. Bir ülkenin ekonomik yapısının önemli bir diğer göstergesi dış alemle olan ekonomik ilişkilerinin düzeyi ve bileşenleridir. Tablo 4 2006-2009 yılları için Katar ın dış ticaretine ilişkin temel büyükleri yansıtmaktadır. Tablo 4: Katar ın Dış Ticaretine İlişkin Büyüklükler 2006 2007 2008 2009 İncelenen dönemde Katar ın ihracatının GSYH içerisindeki payı ortalama olarak %55 iken, ithalatının GSYH içerisindeki payı %32 dir. Bu rakamların iki anlamı vardır. İlki katar ekonomisinin dışa açık bir ekonomi olduğu ikincisi ise yüksek oranları dış ticaret fazlasına sahip olduğudur. Ancak, incelenen dönemde ihracatın GSYH içersindeki payında önemli ölçüde bir düşüş gözlemlenmektedir. Bu düşüş bu dönemde ortaya çıkan global ekonomik krizin doğal gaz ve petrole yönelik talebi daraltması ile açıklanabilir. Ancak Tablo 4 Katar ın dış ticaretindeki önemli bir olumsuz durumu da yansıtmaktadır. GSYH nın olduğu gibi, ihracat geliri de büyük ölçüde doğal gaz ve petrole dayalıdır. Katar ithalatı içerisinde imalat sanayi ürünlerinin payı ortalama olarak %87 iken, ihracat içerisinde imalat sanayi ürünleri ihracatının payı ortalama olarak sadece %6,4 dür. Katar ın petrol rezervlerinin mevcut üretim düzeyi ile 20 yılı ve doğal gaz rezervlerinin 100 yılı aşkın bir süre yeteceği hesaplanmaktadır. Nüfusunun büyüklüğü de dikkate alındığında Katar ın bu kaynaklarının mevcut ekonomik refah düzeyini daha uzun süre devam ettirebileceğini ileri sürebiliriz. Buna karşın, daha modern bir ekonomik yapı oluşturulmasına yönelik ekonomi politikalarının işe ekonominin üretim yapısını çeşitlendirmek ile başlaması gerekmektedir. Bir ekonominin üretim kapasitesini genişletmesi, modernize etmesi ve çeşitlendirmesi yeni yatırımlar yapmasına bağlıdır. Özellikle modernizasyon yatırımları ekonominin teknolojik düzeyini yükseltmek için bir gerekliliktir. Katar da imalat sanayi ürünleri ihracatı içersinde ileri teknoloji ürünleri ihracatının 2006-2010 dönemi için ortalama düzeyi %0,1 in altındadır. Yeni yatırımların yapılması aynı zamanda artan ülke nüfusuna istihdam yaratabilmek için de bir zorunluluktur. Yatırımların sürdürülebilirliği ise daha çok yurtiçi tasarruflar ile finanse edilmesine bağlıdır. Tablo 5 Katar da yatırımlar ve tasarruflara ilişkin temel büyüklükleri yansıtmaktadır. Tablo 5: Katar ın Yatırım ve Tasarruflarına İlişkin Büyüklükler 2006 2007 2008 2009 82
- Tablo 5 den de görülebileceği gibi, Katar ın gayrisafi sabit sermeye yatırımlarının GSYH içerisindeki payı giderek artmaktadır ve bu oran Türkiye deki oranın iki katına yakındır. Daha önemlisi Katar da yurtiçi tasarrufların GSYH içersideki payı ortalama olarak yaklaşık %60 tır. Bu oran Türkiye deki yurtiçi tasarruf oranın yaklaşık dört katıdır. Katar bu fonları hem ekonomisinin çeşitlenmesi ve teknoloji düzeyinin yükseltilmesi sağlayacak yatırımlarda kullanabilir hem de sosyal gelişmişlik düzeyini artıracak projeler hayata geçirebilir. Bunun yanında, bu fonlar bölgedeki ve dünyanın geri kanlındaki yoksul insanların refahlarını yükseltecek projelere de aktarılabilir. Katar ın dünyanın en yüksek kişi başına gelire sahip ikinci ülkesi olmasına karşın, gelir dağılımı önemli ölçüde bozuktur. 2007 yılı itibariyle nüfusun en yüksek gelire sahip %20 lik diliminin GSYH dan aldığı pay %52 iken, en düşük %20 nin aldığı pay %3,9 dur. Yüksek tasarruf düzeyinin olanaklı kıldığı fonlar ivedilikle bu gelir dağılımı adaletsizliğini azaltacak projelerde kullanılmalıdır. Sonuç Katar dünyanın en yüksek kişi başına gelire sahip ikinci ülkesidir. Nüfusunun yanlıca %15 i Katarlı olan, geri kalanının çalışmak için gelen göçmen işçiler ve ailelerinden oluşan ülke, aynı zamanda dünyadaki en yüksek okuma yazma oranlarından birine sahiptir; kadınların okuma yazma oranı %93, erkeklerin okuma yazma oranı ise %95 dir. Ülke nüfusunun %96 sı kentsel bölgelerde yaşarken, yalnızca %4 ü kırsal bölgelerde yaşamaktadır. Bu nedenle de tarım kesiminin hem GSYH hem de istihdam içerisindeki payları ihmal edilebilir düzeydedir. Katar a yönelik işgücü göçü nedeniyle oldukça yüksek bir nüfus artışı (2011 yılı için %6.1) söz konusudur. Katar ekonomisi kurumsal ve devletin payı anlamında karma bir ekonomidir. Katar ekonomisi 2006-2010 döneminde GSYH sını iki katından çok artırmıştır. Bu gelişmede doğal gaz ve petrol üretimi ve satışı anahtar rol oynamıştır: Doğal gaz ve petrol gelirleri GSYH nın yaklaşık yarısını, ihracat gelirlerinin %85 ini ve devlet gelirlerinin yaklaşık olarak %70 ni oluşturmaktadır. Bu durum Katar ekonomisini dünya ekonomisindeki gelişmelere, özellikle dünya doğal gaz ve petrol piyasalarındaki gelişmelere oldukça duyarlı bir hale getirmektedir. GSYH nın yaklaşık olarak dörtte üçü sanayi sektöründe yaratılırken, sanayi ve hizmetler sektörlerinin istihdama katkıları bir birilerine yakındır. Katar da hem kadınların hem de erkeklerin işgücüne katılım oranları hem de istihdam oranları oldukça yüksektir. Katar dünyanın en düşük işsiz oranına sahip ülkelerinden birisidir. Katar da ihracatın ve ithalatın GSYH içerisindeki payları göreli olarak yüksek olup, ülke önemi bir düzeyde dış ticaret fazlasına sahiptir. Ancak imalat sanayi ihracatının toplam ihracat içerisindeki payı oldukça düşük, imalat sanayi ithalatının toplam ithalat içerisindeki payı ise oldukça yüksektir. Öte yandan, Katar da gelir dağılımı önemli ölçüde adaletsizdir. O DİPNOTLAR 1 Katar İstatistik Kurumu Veri Tabanı, http://www.qsa.gov.qa/eng/index.htm, Erişim Tarihi: 18.24.2012. 2 Dünya Bankası Veri Tabanı, http://databank.worldbank.org. Erişim Tarihi: 18.24.2012. 83