Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 1 / 89
Giriş Enerji Yönetimi Tanımı Enerji Tasarrufunun Önemi İÇERİK Enerji Tüketimi İle Maliyet Analizi Arasındaki İlişki Enerji Yönetim Programının Başlatılması Üst Yönetimin Katkı ve Desteği Enerji Komitesi Enerji Yöneticisinin Görevleri Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 2 / 89
İzleme ve Hedef Oluşturma Enerji Muhasebe Sisteminin Oluşturulması İzleme ve Hedef Oluşturmanın Aşamaları Veri Toplama Sayaç Okuma Üretim İzleme Enerji Tüketim Standardının Tayini Standart Denklem Tipleri Hedef Belirleme Spesifik Enerji Tüketimi Kümülatif Toplam Değerler Rapor Yazma Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 3 / 89
Enerji Yönetimi Enerji Yönetimi kavramı ilk defa ikinci dünya savaşı sonrası bir İngiliz bilim adamı tarafından kullanılmıştır. Genelde binalar için kullanılmıştır. 1973 petrol krizinden sonra bu kavram sanayide de kullanılmaya başlamıştır. Enerji yönetimi ; Planlama, koordinasyon ve kontrol gibi birbirinden bağımsız olduklarında etkisiz kalabilecek işlevlerin bir araya gelerek oluşturdukları bir bütündür. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 4 / 89
Sanayide Enerji yönetimi ise; Ürün kalitesinden, güvenlikten veya çevresel tüm koşullardan fedakarlık etmeksizin ve üretimi azaltmaksızın enerjinin verimli kullanımı doğrultusunda yapılandırılmış ve organize edilmiş disiplinli bir çalışmadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 5 / 89
Sanayinin Enerjiyi Verimli Kullanma Gereksinimi 3 Zaman Diliminde İncelenebilir. 1973 Petrol Krizi Sonrası 1980 lerde yaşanan Teknolojik Gelişmeler 1990 larda Gelişen Enerji ve Çevre Bilinci Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 6 / 89
Enerji Yönetim Sistemi oluşturulurken Enerji Tasarrufu odak noktası olmak üzere enerji tasarrufuna katkıda bulunan 8 önemli çalışma alanı vardır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 7 / 89
Üst Yönetimin Katkı ve Desteği İzleme ve Hedef Belirleme Enerji Muhasebesi Uygulama Enerji Tasarrufu Ön Enerji Etüdü Sermaye Temini Detaylı Enerji Etüdü Eğitim Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 8 / 89
ENERJİ TASARRUFU Enerji atıklarının değerlendirilmesi, enerji verimliliğinin artırılması ve mevcut enerji kayıplarının önlenmesi yoluyla tüketilen enerji miktarının ekonomik kalkınmayı ve sosyal refahı engellemeden, kalite ve performansı düşürmeden en aza indirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 9 / 89
Enerji tasarrufu makinaları kapatmakla prosesi engellemekle veya durdurmakla yapılamayacağına göre, asıl amacı üretim olan sanayi tesislerinde enerji yönetim sistemi oluşturulmalıdır. Çünkü enerji, en düşük tüketim ile son ürünü gerçekleştirmek için iyi yönetilmeyi bekler. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 10 / 89
Bir fabrikadaki üretim maliyetleri, ham madde, işçilik, işletme ve enerji maliyetlerinin toplamını içerir. Bazı fabrikalarda enerji, basit bir şekilde toplam üretim maliyetlerine dahil edilir ve ayrı bir kalem olarak dikkate alınmaz. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 11 / 89
Enerji maliyetleri sanayi sektörünün tipine, kullanılan proseslere, ham maddelere ve imal edilen son ürüne bağlı olarak toplam üretim maliyetlerinin % 50' sinin üzerine çıkabilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 12 / 89
BAZI SANAYİ KOLLARINDA TOPLAM ÜRETİM İÇİNDEKİ ENERJİNİN YAKLAŞIK MALİYETİ Rafineri 7,5 Gıda Tekstil Metalurji 10,0 12,5 15,0 Seramik 20,0 Kağıt Gübre 25,0 25,0 Cam Çelik Alüminyum Amonyak Çimento 30,0 30,0 30,0 50,0 55,0 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 Enerji Maliyetinin % dağılımı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 13 / 89
ENERJİ TASARRUFU PROJELERİ Birçok enerji tasarrufu projesinin çok az bir masrafla veya hiç masrafsız uygulanması mümkündür. Bazı projeleri uygulamak için ise büyük miktarda sermayeye gereksinim olabilir Enerji tasarrufu için yapılabilecek yatırımlar fabrikada yapılmış olan gerekli diğer yatırımlar gibi (kapasite artırımı, proses ekipmanının modernizasyonu, yeni binalar v.s.) aynı esasa göre değerlendirilmelidir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 14 / 89
Enerji Tasarrufu Projeleri Basit İşletme Önlemleri: Çok az bir masrafla veya hiç masrafsız olarak uygulanabilecek ve geri ödeme süresi kısa olan uygulamalardır. Tüm kaçakların onarımı Optimum yanma veriminin sağlanması ve sürdürülmesi Boruların bakımı ve ekipmanların yalıtımı Buhar kapanlarının bakımı ve onarımı Sık sık buhar kondensat geri dönüşü kontrolu Enerji tüketiminin üretimle birlikte izlenmesi Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 15 / 89
Enerji Tasarrufu Projeleri Proses İyileştirme Projeleri Genellikle geri ödeme süreleri 1-3 yıl arasında olan projelerdir. Isı Eşanjörleri Ekonomizer Kondensat dönüş sistemleri Güç faktörü düzeltilmesi Otomatik yanma kontrol sistemleri Yüksek verimli aydınlatma sistemleri Yüksek verimli motorlar Değişken hız sürücüler Soft starter uygulamaları Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 16 / 89
Enerji Tasarrufu Projeleri Büyük İkame Projeleri Geri ödeme süreleri 3 yıldan fazla olan projelerdir. Yeni kazan alınması Bileşik ısı güç santralı (kojenerasyon sistemi) kurulması Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 17 / 89
Stratejik Planlama Önlemler ve Projeler Fabrika Müdürü Kısım Müdürleri Yıllık Raporlar Aylık Raporlar ENERJİ YÖNETİMİ SİSTEMİNDE ENERJİ BİLGİ AKIŞ ŞEMASI Mühendisler Yürütme ve Değerlendirme Günlük Raporlar Teknisyen ve İşçiler İşletme ve Kontrol Fiili Bilgiler Proses Kontrol Ekipman Enerji Yönetimi 18 / 89
ENERJİ YÖNETİM PROGRAMININ BAŞLATILMASI Bir enerji yönetimi programı uygulanmaya başlanırken bir şirketin göz önüne alması gereken bazı noktalar vardır. Şirkette tüketilen enerjinin parasal değeri nedir? Enerji maliyeti toplam üretim maliyetinin yüzde kaçıdır? Şirketin enerji tüketimini ve maliyetini devamlı olarak kim gözden geçirir veya kaydeder veya değerlendirir? Şirketin büyüklüğü ne kadardır? (işçilerin sayısı, bölümler, fiziksel alanı nedir) Kaç tane değişik ürün üretilir? Kaç tane farklı enerji tüketim ekipmanı vardır? 19 / 89
ENERJİ YÖNETİM PROGRAMININ BAŞLATILMASI Şirketin organizasyon yapısı ve üretim işlemleri nasıldır, şirketin alt birimleri veya farklı sahalarındaki enerji tüketimini izlemek için ne gibi güçlükler mevcuttur? Gerek duyulan enstrümantasyon ve ilave ekipmanların maliyeti ne olabilir? Şirketteki enerjiyi izleme ve enerji verimliliğini iyileştirmede rol oynayacak en iyi pozisyonda olan kişi kimdir? Enerji tasarruf miktarı ne olabilir? Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 20 / 89
ÜST YÖNETİMİN KATKI VE DESTEĞİ Bir kuruluşta enerji tasarrufunun üst yönetim düzeyinde başlaması şarttır. Eğer kuruluşun en üst düzeydeki yetkilileri konuya gereken önemi vermezlerse, alt kademelerde yapılan çalışmaların önemi kalmaz. Üst yönetim enerji tasarrufu konusunda yönlendirici olmasa bile teşvik edici, denetleyici, zamanında ve doğru kararlar verici organ olduğundan kuruluştaki enerji sorununun temel sorumlusu durumundadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 21 / 89
ÜST YÖNETİMİN KATKI VE DESTEĞİ Üst yönetimin sorumluluğu, özellikle daha önce, enerji yönetimi organizasyonu başlatılmamış olan kuruluşlar için çok önemlidir. Bu gibi durumlarda enerji yönetimi ve denetimini başlatmak, işlerliğini, kalıcılığını, başarısını ve tüm çalışanların katkısını sağlamak gerekmektedir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 22 / 89
ENERJİ KOMİTESİ Etkin bir enerji yönetimi programı için fabrikadaki üretim, bakım ve muhasebe bölümlerinden oluşan bir enerji komitesi oluşturulmalıdır. Enerji komitesinin niteliği, mevcut yönetim yapısına, kullanılan enerjinin tip ve miktarına ve fabrikanın diğer özel faktörlerine bağlı olarak fabrikadan fabrikaya değişir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 23 / 89
ENERJİ KOMİTESİ Enerji tüketim ve üretim verileri daimi olarak komite tarafından her ay gözden geçirilmelidir. Önceki aylarla yapılan karşılaştırmaların yanı sıra önceden oluşturulan hedefler ve kabul edilen standartların karşılaştırılmaları yapılmalı, başlanmış enerji tasarrufu projeleri veya planlanan yatırımlar gözden geçirilmelidir. Son olarak, daha sonraki toplantı için amaç ve hedefler oluşturulmalıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 24 / 89
TEKSTİL FABRİKASI Fabrika Yöneticisi Enerji Koordinatörü Bakım Onarım Yöneticisi Üretim Yöneticisi Mali İşler Yöneticisi Makina Şef Mühendisi Eğirme Elektrik Şef Mühendisi Dokuma Basma Boyama 25 / 89
ENERJİ YÖNETİM ORGANİZASYONU Komite Başkanı İşletmeler Genel Müdür Yardımcısı Enerji Direktörü Yardımcı İşletmeler Baş Müdürü Enerji Kontrol Baş Mühendisliği Enerji Komisyonu Üyeleri (Üniteler) Daimi Üye Çelik İmalat Başmüdürü Daimi Üye Haddehaneler Başmüdürü Daimi Üye Kok Fabrikası Müdürü Daimi Üye Sıcak Haddehane Müdürü Daimi Üye Kuvvet Sant Gaz Dağ. Fab Müd. Daimi Üye Üretim Planlama Müdürü Destek Üye Laboratuvar Müdürü k Destek Üye Refrakter Müdürü Destek Üye AR-GE Müdürü Daimi Üye Yüksek Fırın ve Sinter Müdürü Daimi Üye Çelikhane ve Sürekli Döküm Md. Daimi Üye Soğuk Haddehaneler ve İkl. Tesisler Müd. Destek Üye Hadde Atelyeleri Müdürü Destek Üye Elektronik ve Hassas Aletler Bakım Md. Destek Üye Yardımcı İşletmeler Müdürü Destek Üye Bakım ve Genel Hizmetler Md. Destek Üye Etüt Planlama Müdürü 26 / 89
Enerji Yöneticisi Enerji Komitesinin doğru kararlar almasında yararlı olabilecek verileri sağlamak ve komitenin direktiflerini yerine getirmek için bir kişi veya kişilere ihtiyaç vardır. Başarılı bir enerji yönetimi programı için programı yönlendirecek yetkili bir enerji yöneticisinin atanması gerekir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 27 / 89
Enerji Yöneticisi Enerji yöneticiliğinde temel nitelik olarak teknik yeterliliğe bakılır. Genel meslek ve yönetici becerilerinin yararlı olduğu kabul edilmekle beraber enerji yöneticisi pozisyonundaki kişiler mühendis seviyesinde olmalıdır. Bu durum özellikle enerji için daha küçük bütçenin ayrıldığı ve enerji yöneticisine çok iş düştüğü küçük ve orta büyüklükteki şirketler için önemlidir. Büyük şirketlerde enerji yöneticisi yöneticilik işlerinin yanı sıra mühendislerin ve mali planlayıcıların, enerji planlama, satınalma ve kullanımı konularında çalışanların desteğini alır ve bunların çalışmalarını da koordine eder. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 28 / 89
İdeal enerji yöneticisinde bulunması gerekli özellikler: Fabrikanın üretim prosesleri ve son ürün kalitesi hakkında bilgiye, Veri toplama, analiz ve bu verileri fabrika yönetiminin gözden geçirmesi için kısa ve öz şekilde yorumlama konusunda yeteneğe, Kazanlar, fırınlar, ısı eşanjörleri, buhar sistemi ekipmanı ve soğutma sistemleri gibi enerji tüketim ekipmanlarının teknik özellikleri ve onların verimlilikleri hakkında bilgiye, Mühendislik yetenekleri; örneğin ekipman seçimi, sistemi denetleme, bakım gereklerini yerine getirme gibi özelliklere, Fabrika yönetiminden, bölüm şeflerine, bakım işçilerine kadar çeşitli seviyeler arasında iletişim kurma ve yönetimin direktiflerinin uygulanabilmesine yardımcı olabilme yeteneğine sahip olmak. 29 / 89
Enerji Yöneticisinin Görevleri I. Enerji verileri toplama ve analiz Fabrikadaki tüm enerji ve su tüketim kayıtlarını tutar. Sistematik olarak şirketteki tüm sayaç okumalarını denetler. Ek izleme imkanları için gerek duyulan ilave sayaçları ve ölçüm aletlerini belirler. Üretimle ilgili spesifik enerji tüketimi için endeksleri geliştirir ve bu endeksleri tüm önemli üretim sahaları için aylık bazda devam ettirir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 30 / 89
EnerjiYöneticisinin Görevleri II.Enerji Satınalımının Denetlenmesi Tüm aylık yakıt faturalarını gözden geçirir ve bu faturaların birbirleriyle uygunluğunu kontrol eder ve her durumda optimum tarifeyi uygular. Şirket için mali avantaj elde etmenin mümkün olduğu yerlerde yakıt değiştirme olanaklarını araştırır ve tavsiye eder. İkmal yetersizliğinde veya ikmal kesintisi halinde uygulanmak üzere muhtemel planlar geliştirir. Yıllık enerji maliyet bütçelerini hazırlamak için ilgili bölümlerle çalışır Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 31 / 89
Enerji Yöneticisinin Görevleri III. Enerji Tasarrufu İmkanlarını Değerlendirme Fabrika personeli, ekipman satıcıları ve dış danışmanlarla çalışarak enerji tasarrufu potansiyel alanları belirler ve bu alanlar için projeler geliştirir. Şirketin mali imkanları içinde karşılanması mümkün olan enerji tasarrufu projelerini değerlendirir, yönetimin de projeyi değerlendirebilmesi için gerekli mali analizleri yapar. Tasarruf projelerini uygulamak için yönetimden para desteği alır. Fabrikanın proses değişikliği veya geliştirilmesi ile ilgili olarak mümkün projeleri tekrar değerlendirir; mevcut binaların enerji verimliliğini inceler, binanın genişletilmesi veya yeni ekipman satınalımları sırasında enerji verimliliği ile ilgili hususları gözönünde bulundurur. Makina ve tesislerin verimli olarak işletilmesi için performans 32 / 89 standartları oluşturur.
EnerjiYöneticisinin Görevleri IV.Enerji Tasarrufu Projelerinin Denetlenmesi İşletme iyileştirmeleri ile sağlanacak enerji tasarrufu için ekipman bakım-onarım, operatör eğitim programı gibi bazı programları başlatır. Yatırım gerektiren enerji tasarrufu projelerinin ekipman şartnameleri, ihale duyurusu, tekliflerin değerlenlendirilmesi, malzemelerin siparişi, montajı dahil olmak üzere tüm projelerinin yürütülmesini denetler. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 33 / 89
EnerjiYöneticisinin Görevleri V. İletişim ve Halkla İlişkiler Spesifik enerji tüketiminin yanı sıra enerji maliyeti ve tüketimini özetleyen aylık raporları yönetime vermek üzere hazırlar. Enerji yönetimi programına katılan tüm üretim ve destek bölümleriyle iletişim kurar. Programa katılan tüm işçileri teşvik etmek için şirket içerisinde bir bilinçlendirme programı geliştirir. Çalışmalarla elde edilen tasarruflar ve parasal karşılıkları konusunda çalışanları haberdar eder. Basın bildirileri, konferanslara konuşmacı olarak katılma, yarışmalara ve ödül programlarına katılma gibi çalışmalarla enerji tasarrufu konusunda fabrika yönetiminin ilgisini çekerek desteğini sağlar. 34 / 89
Enerji Muhasebesi Enerji muhasebesi, kuruluşun toplam enerji tüketiminin sistematik olarak kaydedilmesini içerir. Bu veriler aylık elektrik faturalarından veya düzenli yakıt faturalarından bulunabilir.tüm tüketim verilerinin bir yerden organize edilmesi için bir kişi veya kişiler görevlendirilmelidir. Aylık tüketimlere paralel olarak aylık üretim verileri de düzenli olarak takip edilmelidir. Enerji ve üretim verilerinin yan yana getirilmesi izleme analiz prosesinin başlangıcıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 35 / 89
Enerji Muhasebesi Enerji muhasebesi, izleme ve hedef oluşturma ile başlar, enerji izlemenin ayrıntılarının tanımlanması ve enerji verimliliğinin değerlendirilmesi için enerji tüketiminin ve enerji verilerinin analiz yöntemlerinin belirlenmesi, zamanla enerji verimliliğindeki değişimin izlenmesi ve verimliliğin iyileştirilmesi için hedeflerin tayini çalışmaları ile sürdürülür. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 36 / 89
İzleme ve Hedef Oluşturma Bu sistem, bazı fabrikalarda yapıldığı gibi sadece enerji tüketim bilgilerinin tablolanması işleminden farklı olarak, fabrikanın enerji tüketim bilgilerinin üretim ve benzeri bilgileri ile birlikte değerlendirilerek enerji tüketim verimliliğinin izlenmesini kapsamaktadır. Bu şekilde kuruluşun enerjiyi daha verimli şekilde kullanması sağlanır. Yine bu sistem içinde, yöneticinin enerji maliyetini kontrol edebilmesi için tesisin çeşitli bölümlerindeki enerji performansı hakkında bilgiye ihtiyacı vardır. Bu bilgiler ve gerekiyorsa ölçümler belirli zamanlarda alınarak değerlendirilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 37 / 89
İzleme ve Hedef Oluşturma Küçük bir fabrikada enerjiden sorumlu bir merkez yeterli olabilir. Ancak büyük işletmelerde birkaç enerji muhasebe merkezi oluşturularak, her bir merkezin başına o alandaki işletmeden sorumlu bir şahıs tayin edilmelidir. Bu merkezler, kazan dairesinde veya fabrikanın üretimle ilgili spesifik herhangi bir yerinde olabilir. Bu bölümlerin belirlenmesinin en önemli nedeni, her bir bölümün enerji verimliliklerinin tespit edilerek bazı bölümlerin gereksiz enerji tüketimlerinin diğer bölümlere yansıtılmamasıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 38 / 89
İzleme ve Hedef Oluşturma Bütün bölümler tüketilen enerji ve gerçekleştirilen üretimle ilgili bilgileri enerji yöneticisine gönderecektir. Enerji Yöneticisi bu bölümlerde tüketilen enerjinin izlenmesinden sorumludur. Enerji tüketiminin o bölümden sorumlu olan kişilere bağlanması izleme ve hedef oluşturma sisteminin anahtarıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 39 / 89
İZLEME ve HEDEF OLUŞTURMANIN PRENSİPLERİ ENERJİ MUHASEBE SİSTEMİ ENERJİ VERİLER ÜRETİM VERİLERİ PERFORMANS DEĞERLENDİRME MERKEZİ RAPOR YÖNETİCİ ÜRÜN ENERJİ DIŞ ETKİLER STANDARD HEDEF PROJE LER ESKİ VERİLER Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 40 / 89
ÖLÇME Ölçmek bilmek, bilmek yönetmektir. Sayılabilir olanı say, ölçülebilir olanı ölç, Sayılamayanı sayılabilir hale getir, ölçülemeyeni ölçülebilir hale getir GALİLE Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 41 / 89
BİR ŞEYİ ÖLÇEBİLDİĞİNİZ VE ONU SAYILARLA İFADE EDEBİLDİĞİNİZ TAKTİRDE BU KONUDA BİRŞEYLER BİLİYORSUNUZ DEMEKTİR. AMA BİRŞEYİ ÖLÇEMEZSENİZ VE ONU SAYILARLA İFADE EDEMEZSENİZ O ZAMAN BİLGİNİZ YETERSİZ DEMEKTİR. LORD KELVİN Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 42 / 89
VERİ TOPLAMA İzleme ve Hedef Oluşturma sistemine başlamadan önce veri toplama periyoduna ihtiyaç vardır. Burada amaç, standart ve hedeflerin belirleneceği verilerin toplanmasıdır. Bunun için, her bir bölümde istatistik analiz yapabilmek için 10-20 set veri alınmalıdır. Veri Toplamaya başlamadan önce aşağıdaki noktaları belirlemek gerekir. Sayaç okumaları sırasında nelere dikkat edilecektir? Sayaç okumalarından kim sorumlu olacaktır? Sayaç okumaları ne zaman yapılacaktır? İzleme periyodu esnasında hangi üretim verileri kaydedilmelidir? Hangi diğer değişkenler ve nasıl izlenecektir? Herhangi bir sayaç okuma veya üretim kayıt formu hazırlanacak mı, yoksa mevcut formlar mı kullanılacak veya adapte edilecektir? Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 43 / 89
SAYAÇ OKUMA Sayaç okumaları hazırlanmış formlara kaydedilmelidir. Okuma zamanları standart üretim periyotları ile mevcut muhasebe usullerine uygun olmalıdır. Üretim ve tüketim verileri aynı zamanda alınmalıdır. Aynı zaman periyodunda alınmayan değerler grafik üzerinde sapmalara neden olur. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 44 / 89
Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 45 / 89
Üretim ( ton / ay ) Tüketim (GCal / ay ) 2003 Yılı Üretim - Toplam Enerji Tüketiminin Aylara Göre Dağılımı 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Aylar 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Seramik Toplam Enerji Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 46 / 89
İZLEME Enerji tüketimi, bir çok faktöre bağlı olarak haftadan haftaya veya aydan aya değişebilir. Bunlar, Spesifik Değişkenler Kontrol Edilebilir Değişkenler olmak üzere ikiye ayrılır. Spesifik Değişkenler; fabrikanın bir bölümünün üretim miktarına göre enerji ihtiyacını belirler. Enerji ihtiyacını hesaplamak için kullanılan standart denklemlerde bu değişkenler kullanılır. Kontrol edilebilir değişkenler ise; işletme uygulamaları, sistem kontrolü, üretim planlaması ve bakım standardı gibi enerji tüketimini en aza indirebilmek için yönetim tarafından planlanan değişkenlerdir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 47 / 89
İZLEME Her bir bölümün proses bilgilerini ayrıntılı olarak olarak anlamak önemlidir. Bunun için zaman zaman ilgili üretim personeli ile bilgi alışverişinde bulunulmalıdır. Bir bölümün enerji tüketimini etkileyen parametreler aşağıda liste halinde verilmiştir. Ortam sıcaklığı Çalışma sıcaklığı Ürün tipi Çalışma saatleri Makina hızı Üretim miktarı Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 48 / 89
ENERJİ TÜKETİM STANDARDININ TAYİNİ Yeterli veriler toplandıktan sonra o bölümün enerji tüketimi ile igili standart doğrusu belirlenebilir. Daha sonra belirlenen standart uygun işletme koşulları altında enerji gereksinimini hesaplamakta kullanılabilir. Bu, enerji gereksimininin spesifik değişkenlere (üretim, hava koşulları vs.) bağlı olduğunu gösteren bir doğru denklemidir. ENERJİ = a + bp Burada: a, b sabitler P çalışma yapılan bölümün spesifik değişkenidir. Standart denklem son verilere en iyi uyan doğru denklemidir. Bu, incelenen bölümün geçerli olan enerji tüketim performansıdır. İH sırasında amaç bu performansı tutturmak ve iyileştirmektir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 49 / 89
Bir çok işletmede enerji miktarı üretimle lineer olarak değişir. Aylık üretime karşılık aylık bazda tüketilen enerjiyi gösteren grafik çizilerek bu iki değer arasındaki lineer ilişki görülebilir. Denklem = a + bp Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 50 / 89
STANDART DENKLEM TİPLERİ TİP 1: E = a + bp Enerji tüketimi bir tek spesifik değişkene P (üretim)'ye bağlıdır. Bu doğru denkleminde a sabiti üretimle ilgili olmayan enerji miktarıdır. Bina ısıtma, basınçlı hava, aydınlatma gibi üretimin kesildiği zaman bile devrede olacak sistemlerin harcadığı enerji üretimle ilgili olmayan enerji tüketimidir. "b sabiti spesifik değişkenin herbir birim artışına karşılık gelen enerji tüketim artışıdır, ve doğrunun eğimidir. 1. tip denklem P' nin üretim miktarını gösterdiği haller için geçerlidir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 51 / 89
Enerji Tüketimi, Gcal 1,4 1,2 1 0,8 0,6 Üretime bağlı enerji tüketimi 0,4 0,2 Üretime bağlı olmayan enerji tüketimi 0 0 50 100 150 200 250 300 Üretim, ton/ay Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 52 / 89
Toplam Enerji Tüketimi ( GCal / ay ) 2004 Yılı Üretim - Toplam Enerji Tüketimi Grafiği 35.000 32.500 30.000 27.500 25.000 22.500 20.000 17.500 15.000 12.500 10.000 7.500 5.000 2.500 0 y = 1,2819x + 3016,9 R² = 0,8914 Üretim ( ton / ay ) Toplam Enerji Trend Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 53 / 89
Toplam Enerji Tüketimi ( GCal / ay ) 2003 Yılı Üretim - Toplam Enerji Tüketimi Grafiği 22.000 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 y = 0.8309x + 8833.5 R 2 = 0.6969 Üretim ( ton / ay ) Toplam Enerji Trend Doğrusal (Toplam Enerji) Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 54 / 89
2003 Yılı Üretim - Toplam Enerji Tüketimi Grafiği 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Toplam Enerji Tüketimi ( GCal / ay ) 14.000 y = 0.206x + 10489 R 2 = 0.0103 Üretim ( ton / ay ) Toplam Enerji Trend Doğrusal (Toplam Enerji) Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 55 / 89
TİP 2 : E=a+bP1+cP2+dP3+... Bu denklemde enerji tüketimi birden fazla spesifik değişkene bağlıdır. Bu spesifik değişkenler P1,P2,P3... üretim miktarı,hava koşulları, çalışma saatleri vs gibi çeşitli değişkenler veya aynı bölümde üretilen çeşitli tip ürünler olabilir. a sabiti yine bütün spesifik değişkenlerin sıfır olduğu koşullarda oluşan, üretime bağlı olmayan enerji tüketimidir. b,c,d... sabitlerinin değerleri, ilgili değişkenlerin önemine bağlıdır. Bu tür standart denklem grafik olarak gösterilemez ve birçok değişken karıştığı için izahı da zordur. Bu nedenle çok zorunlu hallerde kullanılması ve değişken sayısının mümkünse üçten az sayıda olması önerilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 56 / 89
Enerji Enerji Enerji Enerji............ Üretim Üretim......... Üretim Üretim Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 57 / 89
Enerji Enerji Enerji Enerji.................... Üretim Üretim............ Üretim Üretim Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 58 / 89
HEDEF BELİRLEME Hedeflerin Amacı Her bir bölüm için standart belirlenirken aynı anda hedefte belirlenmelidir. Bu hedef standartla aynı formda bir denklemdir. O bölümün performansındaki iyileştirmeyi tanımlar. Hedef belirlemenin rolü verimliliğin iyileştirilmesi için gerekli motivasyonu sağlamaktır. Gerçekci hedefler dikkatlice seçilerek ve alınan sonuçlara göre zaman zaman gözden geçirilerek, gelişme ve yeni çalışmalar için motivasyon sağlanır. Her bir izleme periyodu içinde gerçek üretim değerleri veya diğer spesifik değişkenler kullanarak hedefler belirlendikçe, bu hedeften sapan iyi ve kötü performans değerleri ortaya çıkar. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 59 / 89
HEDEF BELİRLEME 1- En İyi Geçmiş Performansa Dayalı Enerji tüketiminin üretime karşı grafiği belli bir alan içinde dağılan bir takım noktaları oluşturacaktır. Bu değerlerin incelenmesi ve aralarındaki ilişkinin bulunması sonucu elde edilen doğru, standart doğru olarak isimlendirilir. Bu standart doğrunun altında kalan alan ve değerler en iyi verime sahip olan tüketimleri göstermektedir. Eğer standart doğrunun altında kalan noktalar yeniden değerlendirmeye alınıp aralarındaki ilişki bulunarak regresyon analizi ile yeni bir doğru çizilirse bu bize hedef doğrusunu verir. Grafikte bu çizim gösterilmiştir. Şayet hedef denklemi elle hesap edilecekse teorik olarak daha fazla regresyon analizi yapmak gerekecektir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 60 / 89
Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 61 / 89
2- Basit Yüzde İndirimi Hedef, hesaplanan standarta nazaran belirli bir indirim örneğin % 10 indirim yapılarak belirlenebilir. Bu sistem bir önceki metotla belirlenen hedefin uygun bulunmadığı hallerde geçerlidir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 62 / 89
HEDEF BELİRLEME 3- Beklenen Performans Bazen bölüm hakkında yeterli bilgilerin bulunması halinde hedef belirlemesi, elde edilmesi mümkün performansa göre yapılabilir. Bu bir bölüm için spesifik iyileştirme tedbirleri planlandığında veya proses hakkında ayrıntılı bilgi bulunduğu hallerde uygulanır. Bu halde hedef, standart metot kullanılarak hesap edilemez. Tecrübeye ve standart eşitliğin şekline göre belirlenmelidir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 63 / 89
Örneğin, bir bölümdeki üretime bağlı olmayan enerji miktarının düşürülmesi için plan yapılmalıdır. E= a+bp şeklindeki denklemde a'nın değeri düşürülmeye çalışılır. Burada a üretime bağlı olmayan enerji miktarıdır. Böylece spesifik değişkenin değeri ne olursa olsun hedef enerji tüketimi daima standarttan sabit bir miktar daha az olur. Bu da hedef için standart doğrusuna parelel bir doğru verir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 64 / 89
Enerji Tüketimi, Gcal 3500 3000 2500 2000 STANDART HEDEF 1500 1000 500 0 0 200 400 600 800 Üretim, ton/ay Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 65 / 89
SPESİFİK ENERJİ TÜKETİMİ Spesifik enerji tüketimi ( SET ), birim ürün başına kullanılan enerji olarak tanımlanır. Örneğin bir fabrikada spesifik değişken, (üretim) ton ile tarif ediliyorsa Spesifik Enerji Tüketimi = Enerji Tüketimi / Üretim kcal / ton = kcal / ton Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 66 / 89
Performansın değerlendirilmesi, beklenen enerji kullanımı ile gerçek enerji tüketim değerlerinin düzenli olarak karşılaştırmakla yapılır. Bunu değerlendirmek için SET değerlerini kullanabiliriz. Bunlar özellikle çeşitli işletme koşullarının fabrika üretim performanslarına etkisini izleme açısından önemlidir. SET değerinin büyümesi kötü performansa enerji tüketiminin gereksiz yere artmasına işaret eder. Rapor Dökümanları üzerinde gerçek, standart ve hedef SET'ler verilir. Bunlar sırasıyla gerçek, standart ve hedef enerji alınarak ve bunlar spesifik değişkenin gerçek değerine bölünerek hesap edilirler. Standart ve hedef enerji tüketimleri her bir bölüm için bulunan denklemler kullanılarak hesap edilirler. SET'ler için kullanılan birimler anlamlı olmalı ve raporu okuyanlarca bilinen cinsten olmalıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 67 / 89
Spesifik enerji tüketimleri üretim düzeyine bağlı olarak önemli değişiklikler gösterirler. SET = E P = a + bp P = a P + b Bu denklemde görüldüğü gibi üretim çok yüksek olduğunda a/p çok küçük olur ve SET 'in değeri b'ye yaklaşır. Fakat üretim düşük olursa P küçüleceği için üretime bağlı olmayan enerji tüketimi "a" çok önemli olur ve SET hızla artar. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 68 / 89
Spesifik Enerji Tüketimi ( GCal / ton ) 2003 Yılı Spesifik Enerji Tüketimi Grafiği 40 35 30 25 20 Spesifik Enerji Tüketimi Trend Eğrisi 15 10 5 0 Üretim ( ton / ay ) Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 69 / 89
Eğrinin altında kalan noktalar, enerji kullanımındaki verimliliğin iyileştirildiğini göstermektedir. Burada hedef bu eğriyi aşağıya çekmektir. 70 / 89
Bazen düzgün bir SET eğrisi çizmek zor olabilir. Bu nedenle 1/SET 'i grafiğe geçirmek faydalı olabilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 71 / 89
Üretime bağlı olmayan enerji tüketimi yüksek ise;üretim artışı ile spesifik enerji tüketimini düşürmek mümkündür. Ama üretime bağlı olmayan enerji miktarı kullanılan ekipmanların kapasitelerine, mevcut işletme koşullarına bağlı olduğundan bunlarda yapabileceğiniz fazla birşey yoksa sabit kalacaktır. Bu nedenle ancak üretimin artması ile spesifik enerji tüketimi azaltılabilir. İkinci bir yolda enerji tasarrufu sağlayacak tedbirlerin alınması,izolasyonların tamamlanması,atık ısının değerlendirilmesi, yanma kontrolleri vb. gibi kısacası enerji kullanımındaki verimliliğin artırılması ile mümkündür. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 72 / 89
SPESİFİK KÜMÜLATİF ENERJİ TOPLAM TÜKETİMİ DEĞERLER Başka bir değerlendirme metodu olarak, Kümülatif Toplam Değerler (CUSUM) grafiğinin çizilmesi de bir tesisin durumunun görülebilmesi için uygun olmaktadır. Bu grafik incelendiğinde, eğimi negatif olan değerler ve negatif bölgede kalan alanlar tesisin iyi bir performansa sahip olduğu zamanları, pozitif olanlar ise kötüleşme olan zamanları göstermektedir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 73 / 89
2005 2006 Örnek bir fabrikadan alınan, 2005 ve 2006 yıllarına ait enerji tüketimi değerlerine dayanılarak hazırlanan Kümülatif Toplam Değerler Grafiği incelendiğinde, 2005 yılı Ocak-Mayıs ayları arası değerlerde eğimin pozitif, ayrıca bu değerlerin pozitif bölgede oldukları görülmektedir ki bunlar verimin iyi olmadığı ayları göstermektedir. Mayıs ayından sonra değerler ve eğim aşağıya dönmekte, verimde iyileşme görülmekte ve bu durum Kasım ayına kadar devam etmektedir. Sonra eğimde yükselme ve verimde kötüleşme başlamaktadır. 15 aya ait verilerin değerlendirilmesiyle elde edilen bu tür bir grafiğin daha çok değer kullanılarak hazırlanması detaylı bir değerlendirme yapmaya imkan vereceği için daha uygun olacaktır. 74 / 89
15 aya ait değerler kullanılarak hazırlanan bu tür bir grafiğin, örneğin haftalık değerler gibi daha çok değer kullanılarak hazırlanması, detaylı bir değerlendirme yapmaya imkan vereceği için daha uygun olacaktır. Örnek aldığımız bu fabrikada değerler haftalık alınıp değerlendirilmektedir. 104 haftalık değerler için hazırlanan grafik aşağıda verilmiştir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 75 / 89
SPESİFİK RAPOR ENERJİ YAZMA TÜKETİMİ İzleme ve Hedef Oluşturma sisteminin en önemli görevi üst yönetime güvenilir ve etkili bilgi sunma olmalıdır. Enerji maliyetleri kontrol edilecekse sistemin çalışmasından sorumlu olanlar nerede ve ne zaman müdahelenin gerekli olduğunu bilmek zorundadırlar. Yönetime verilen raporların kolayca anlaşılabilmesi için bilgiler açık ve özet bir şekilde sunulmalıdır. Belirlenen izleme periyodundan en iyi şekilde yararlanmak için, bu bilgiler zamanında ve uygun aralıklarla verilmelidir. Bu nedenle bir rapor yazma formatı belirlenmelidir. Bu format ilk standartlar ve hedefler alındıktan hemen sonra oluşturulmalıdır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 76 / 89
SPESİFİK RAPOR ENERJİ YAZMANIN TÜKETİMİ AMAÇLARI Gerçek enerji tüketimi, üretim verileri ve ilgili değişkenler hakkında bilgi sağlar. Bu da diğer muhasebe işlemleri için de faydalı olabilir. Enerji performansının "standart" tan daha iyi veya daha kötü olduğunu gösterir. Standart değerlerden sapmanın önemini enerji tüketim veya maliyet rakamları ile göstererek müdahale yerlerindeki öncelikleri saptar. Enerji maliyetlerini kontrol edenlere bu bilgileri vererek harekete geçmelerini sağlar. Performansları direkt olarak göstermesi için raporlar tablo veya grafiklerle sunulmalıdır. Sonuçlar öyle gösterilmelidir ki müdahalenin gerektiği yerler derhal belli olmalıdır. 77 / 89
SPESİFİK ENERJİ VERİMLİLİĞİ ENERJİ TÜKETİMİ ETÜTLERİ Enerji tasarrufu için bir şirketin enerji verimliliğini değerlendirmesine, enerji tasarrufu odaklarının belirlenmesine ve projeleri yürütmek için plan yapılmasına yardım etmek üzere bazı teknik çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar Enerji Verimliliği Etüt Çalışmalarıdır. Bu çalışmalar Devlet kuruluşları, Enerji Verimliliği danışmanlık Şirketleri veya detaylı olmamak koşulu ile kendi personeli tarafından yapılabilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 78 / 89
SPESİFİK ENERJİ VERİMLİLİĞİ ENERJİ TÜKETİMİ ETÜTLERİ Enerji Verimliliği Etüt Çalışması ön enerji etüdü, detaylı enerji etüdü olmak üzere iki aşamada yapılabilir. Ön enerji etüdü(öee) esas olarak veri toplama işidir. Bu etüt sırasında yalnızca fabrikadaki mevcut bilgiler kullanılır. ve bazı basit ölçümler alınabilir. ÖEE sırasında açıkca görülebilen, enerjinin boşa harcandığı kaynaklar, kötü yalıtım, buhar, su, yakıt sızıntıları ve verimli çalışmayan ekipmanlar belirlenir. ÖEE sonunda enerji tasarrufuna katkıda bulunabilecek bakımla ilgili tavsiyeler de yer alabilir. Detaylı Etüt çalışmasına ihtiyaç olup olmadığına karar verilir. 79 / 89
SPESİFİK ENERJİ VERİMLİLİĞİ ENERJİ TÜKETİMİ ETÜTLERİ Detaylı Enerji Etüdü fabrikalarda proseslerin ve büyük enerji tüketen ekipmanların ölçümler alarak incelenmesidir. Bu çalışmayı farklı sistemlerin detaylı enerji analizleri takip eder. Genelde ÖEE den sonra yapıldığı gibi bağımsız olarak da yapılabilir. Tasarruf potansiyelini tespit etmek ve enerji tüketimini ölçmek için etüt yapacak kuruluşun yeterli miktarda taşınabilir ölçüm cihazına sahip olması gerekir. Bu cihazlar yönetmelik duyurumuzda bulunmaktadır. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 80 / 89
SPESİFİK ENERJİ VERİMLİLİĞİ ENERJİ TÜKETİMİ ETÜTLERİ Detaylı Enerji Etüdü 8 önemli adımı içermektedir Bunlar; DEE çalışmasının zamanlanması ve etüt yapılcak birimlerin belirlenmesi Standart Veri toplama formları kullanılarak fabrikaya ait temel enerji tüketim ve üretim verilerin toplanması Enerji tüketimi ve verimliliği ile ilgili tüm verileri bulmak için fabrikada test çalışması ve ölçümlerin yapılması Fabrika içindeki önemli ekipman ve prosesler için enerji dengesi ve verimliliklerin hesaplanması Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 81 / 89
SPESİFİK ENERJİ VERİMLİLİĞİ ENERJİ TÜKETİMİ ETÜTLERİ Verimliliği iyileştirecek veya enerji tasarrufu sağlayacak basit işletme tedbirlerinin ve periyodik bakımların belirlenmesi, enerji tasarrufu olanaklarının tesbit edilmesi Sermaye yatırımı gerektiren odakların belirlenmesi; değiştirilecek, kalitesi yükseltilecek veya ilave edilecek ekipmanların belirtilmesi. Ayrıca tasarruf edilecek enerjinin parasal karşılığı ve yatırım masraflarının hesaplanması Önemlilik dereceleri, yöntemleri, maliyetleri ve çalışma programlarını kapsayan açık bir uygulama planının hazırlanması Yönetime verilmek üzere DEE bulguları, tavsiyeleri ve uygulama planının özetleyen bir rapor hazırlanması Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 82 / 89
SPESİFİK ENERJİ UYGULAMA TÜKETİMİ Enerji etüdü tavsiyelerinin uygulaması etüde bizzat iştirak eden ve uygulama faaliyet planı hazırlayan enerji yöneticisinin sorumluğundadır. Bunun için önce düşük maliyetli bakım ve basit işletme tedbirleri uygulanmalıdır. Daha yüksek maliyetli yatırım isteyen önlemler, kesin ekipman şartnamelerini tespit etmek ve mali cazibeyi ayrıntılarıyla belirlemek için detaylı fizibilite çalışması yapmak gerekmektedir. Enerji yöneticisinin görevi, dış danışmanlarla birlikte çalışarak projeleri değerlendirmek ve üst yönetimin sürekli desteğini sağlamak için projeleri kontrol etmektir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 83 / 89
SPESİFİK ENERJİ EĞİTİM TÜKETİMİ Personelin eğitimi enerji tasarrufu bilincinin oluşturulmasında ve bilginin iletilmesinde de önemli bir vasıtadır. Enerji Yönetiminin bir parçası olarak ve çalışanların eğitimi ile ilgili olarak iki konuya önem verilmelidir. Teknolojide yeni beceriler geliştirmek için eğitim Enerji tüketiminin azaltılması hususunda yeni davranışların benimsenmesi için eğitim Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 84 / 89
ÇALIŞANLARIN MOTİVASYONU VE SPESİFİK ENERJİ TÜKETİMİ BİLİÇLENDİRME Personelin enerji tasarrufu programlarının nedenlerini, sorumluluklardaki ve yararlardaki kendi paylarını anlamalıdır. Bu konuların personele aktarılmasını sağlamak için işin ilan edilmesi ve devam sırasında teşvik edilmesi önemlidir. Posterler ve ilan tahtaları ile enerji tasarrufu çalışmaları ilan edilmelidir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 85 / 89
Bir Üretim Prosesi ile karşılaştırıldığında oldukca basit uygulanabilir bir yöntem olması nedeniyle Enerji Yönetimi her işletme için kaçınılmaz bir fırsat olarak karşımıza çıkmaktadır. Belli bir bir programa bağlı olmadan yürütülen çalışmalarda basit işletme tedbirleriyle bazı kuruluşlarda %10 a varan oranlarda enerji tasarrufu sağlanabilmektedir. Geniş kapsamlı Enerji yönetim programlarının uygulanması ile çalışmalara süreklilik kazandırıldığı gibi tasarruf oranı %25 i aşabilir. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 86 / 89
Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü 87 / 89