TÜRK AKARYAKIT DAĞITIM PĠYASASININ YAPISI Rekabet Kurulu Akaryakıt Sektör Raporu ve Uygulamaları Hakkında DüĢünceler 1
İçindekiler GĠRĠġ... 4 A. DĠKEY ANLAġMALAR NEDENĠYLE BĠR PĠYASA NE ZAMAN KAPANMIġ SAYILIR?... 5 B. AKARYAKIT PĠYASASI KAPANMIġ BĠR PĠYASA MIDIR?... 7 1. GENEL OLARAK... 7 2. AKARYAKIT PĠYASASININ YAPISAL ANALĠZĠ... 9 3. MUAFĠYETĠN GERĠ ALINMASI KARARI VERĠLEN PAZARLARLA KARġILAġTIRMA... 22 C. PĠYASANIN KAPANMASI KONUSUNDA REKABET KURULU YAKLAġIMI... 27 1.EġĠK GETĠRĠLMEDEN ÖNCE DĠKEY ANLAġMALARDA KAPAMA ETKĠSĠ YAKLAġIMI... 27 2.REKABET KURULU KARARLARINDAKĠ PĠYASA KAPAMA YAKLAġIMI... 29 2.1. PĠYASA KAPAMA ETKĠSĠ TESPĠTĠ YAPILAN RK KARARLARI... 30 2.2. KARARLARIN ORTAK ÖZELLĠKLERĠ... 33 2.2.1.Hakim Durum... 33 2.2.2.Piyasadaki Aktörlerin Çok Olması-Piyasa Yapısı... 33 2.2.3. Rekabet Etmeme Yükümlülüğü... 40 2.2.4.GiriĢ Engelleri... 46 2.2.5. Muafiyetin Geri Alınması... 48 2.2.6. Tek Marka AnlaĢmaları... 50 2.2.7. Pazar Payı Küçük Olan TeĢebbüs Özelinde Farklı YaklaĢım... 51 2.2.8. Muafiyetin Sektörden Değil TeĢebbüsten Geri Alınması... 52 2.3. REKABET KURULU NUN SEKTÖRÜN YOĞUNLAġMIġ OLMASINA KARġIN KAPAMA ETKĠSĠ BULMAYIP TEġEBBÜSE MUAFĠYET TANIDIĞI KARARLAR... 53 2.4. REKABET KURULU NUN SEKTÖRÜN YOĞUNLAġMIġ OLMASINA KARġIN YENĠ GĠRĠġLER VARSA MUAFĠYETĠ GERĠ ALMAMA KONUSUNDAKĠ YAKLAġIMI... 55 2.5.ÜRÜNÜN NĠTELĠĞĠNĠN GÖZ ÖNÜNE ALINDIĞI KARARLAR... 56 3. 2002/2 SAYILI TEBLĠĞE GÖRE KAPAMA ETKĠSĠ DEĞERLENDĠRME KRĠTERĠ 57 4. DEĞERLENDĠRME... 57 D. AVRUPA BĠRLĠĞĠ (AB) UYGULAMSINDA DĠKEY ANLAġMALARIN PĠYASAYI KAPAMA ETKĠSĠ VE ETKĠNĠN ÖLÇÜLMESĠNDE KULLANILAN KRĠTERLER... 60 2
1.GENEL OLARAK... 60 2. AB UYGULAMASINDA KÜMÜLATĠF KAPAMA ETKĠSĠ VE DEĞERLENDĠRME KRĠTERLERĠ... 65 2.1. PAZARIN YAPISI VE MEVCUT GĠRĠġ ENGELLERĠ... 67 2.2. SAĞLAYICININ PAZARDAKĠ KONUMU... 69 2.3. ANLAġMALARIN SÜRESĠ... 71 2.4. ALICILARIN SAĞLAYICILAR KARġISINDAKĠ GÜCÜ... 74 3.SONUÇ... 75 E. KAPAMA ETKĠSĠ BAKIMINDAN ABD AKARYAKIT DAĞITIM PĠYASASI... 78 1. PĠYASANIN YAPISI... 78 2.KAPAMA ETKĠSĠNE YÖNELĠK TESPĠTLER... 80 3. DEĞERLENDĠRME... 82 F. PETROL PĠYASASI MEVZUATI AÇISINDAN DEĞERLENDĠRME... 84 1. 5015 SAYILI KANUN UN AMACI... 84 2. EPDK NIN PETROL PĠYASASINDA REKABETĠN SAĞLANMASI ĠLE ĠLGĠLĠ GÖREV VE YETKĠLERĠ... 86 3. EPDK NIN DĠĞER KURUMLARLA ĠLĠġKĠSĠ... 89 3.1. GENEL OLARAK... 89 3.2.REKABET KURUMU ĠLE ĠLĠġKĠSĠ: YETKĠ SORUNU... 90 DEĞERLENDĠRME VE SONUÇLAR... 96 3
GĠRĠġ Rekabet Kurulu 05.03.2009 tarihli Pol-Pet Petrol Ürünleri Tur. Konaklama ve Din. Tes. Ltd. ġti Bölünmez Petrolcülük A.ġ. ve Barbaros Akaryakıt San. Tic. Ltd. ġti. AltınbaĢ Petrol ve Ticaret A.ġ. arasındaki uyuģmazlıklar hakkında iki karar almıģ ve bu kararlarındaki ilkelerin tüm sektöre uygulanması gerektiği yolunda da bir karar alarak bu son kararını gerekçeleri ile birlikte 12.03.2009 tarihinde Web Sitesinde ayrı bir sayfada ilan etmiģ ve aynı gün basın toplantıları yaparak bu son Duyursunu açıklamıģ ve kamu oyuna duyurmuģtur. Bu karar ve Duyurunun yarattığı hukuki durum ayrı bir bölümde, bu karar ve Duyuruya uyum sağlanması için yapılması gerekenler de baģka bir bölümde açıklanmıģtır. Burada bu Duyurunun ve kararların dayanağı olan Sektör Raporunun uzun süreli intifa anlaģmaları yolu ile piyasanın kapatıldığı yolundaki yargısı sorgulanacak, Rekabet Kurulu kararı ve Duyurusunun ekonomik ve hukuki açıdan rasyoneli ve dayanakları olup olmadığı araģtırılacak, tüm bu analizleri yaparken AB uygulamaları ve özellikle Repsol kararı, ABD uygulamaları ve Petrol Piyasası Kanunu ile Anayasal açıdan konu değerlendirilecektir. Ayrıca sektör raporunda önerilen hususlarla Rekabet Kurulu uygulamasının ne ölçüde örtüģtüğü de tespit edilecektir. 4
A. DĠKEY ANLAġMALAR NEDENĠYLE BĠR PĠYASA NE ZAMAN KAPANMIġ SAYILIR? Doktrinde, dikey anlaģmalarda yer alan rekabet etmeme yükümlülüklerinin ilgili pazarda kapama etkisi yaratabilmesi için belirli koģulların bulunması gerektiği kabul edilmektedir. Bu koģullardan ilki, aynı zamanda en önemlisi, pazarın önemli bir bölümünün rakiplere kapanmış olması koģuludur 1. Avrupa Birliği Komisyonu tarafından yayımlanan Dikey AnlaĢmalara ĠliĢkin Kılavuz 2 ( Kılavuz ) uyarınca, pazardaki kapanma oranı hesap edilirken, rekabet yasağı altında çalıģan bayilerin yanında dağıtıcı tarafından bizzat iģletilen satıģ noktalarının da dikkate alınması gerektiği belirtilmiģtir. Yine Kılavuz da, hiçbir dağıtıcının pazar payının %30 u aģmaması ve toplam kapama oranının % 40 tan fazla olmaması durumunda perakende seviyede toplu bir kapama etkisinden bahsedilemeyeceği belirtilmektedir 3. Ayrıca, ilgili pazarda tek bir sağlayıcının pazar payı % 30 u aģmadığı sürece, toplam kapama oranı % 40 tan fazla olsa dahi, rakiplerin sayısının fazla olduğu ve pazarda önemli giriģ engellerinin bulunmadığı bir ihtimalde toplu kapama etkisinden bahsedilemeyeceği vurgulanmıģtır 4. Doktrinde kapama etkisinin ikinci önemli koģulu olarak pazarın uzun süre rekabete kapanması dikkate alınmaktadır 5. Doğal olarak, kapama etkisinin süresi uzun oldukça pazardaki rekabet bir o kadar olumsuz etkilenecektir. Ancak rekabet yasaklarının süresi tarafların ekonomik ve hukuki menfaatlerini korumak ve rekabet üzerindeki kısıtlayıcı etkileri sınırlandırmak bakımından makul kabul edilebiliyorsa anlaģmaların kümülatif kapama etkisine önemli ölçüde katkıda bulunmadığı kabul edilmektedir 6. Bayilerin satıģ noktası kurmak için gereken yüksek maliyetleri karģılayamadığı için yatırımın dağıtıcılar tarafından 1 Bkz. Areeda, P./Kaplow, L., Antitrust Analysis, 1997, s. 769 vd.; Aslan, Ġ.Y., Dikey AnlaĢmalar, 2004, s. 150-157; Jones, A./Sufrin, B., EC Competition Law, 2007, s. 475; Karakurt Alper, Ekonomik ve Hukuki Açıdan Piyasa Kapama Etkisi, 2005, s. 18. 2 Guidelines on Vertical Restraints, 2000/C291/01, par. 99. 3 par. 149. 4 par. 149. 5 Shenefield, J.H./Stelzer I.M., The Antitrust Laws, 1998, s. 77 vd; Whish, R., Competition Law, 2005, s. 603. 6 Van Bael, I./Bellis, F., Competition Law of the European Community, 2005, s. 332. 5
yapılması ve bu yatırımın geri dönüģünün belirli bir süre geçmeden karģılanamadığı durumlar, bu tür ekonomik ve hukuki menfaatlere uygun bir örnek olarak sunulmaktadır 7. Kapama etkisinin bir diğer koģulu olarak giriş engellerinin varlığı gösterilmektedir 8. Belirli durumlarda, ilgili pazardaki ürünlerin nasıl ve/veya kim tarafından satılacağını düzenleyen kurallar, pazara yeni girmek isteyen aktörler üzerinde yasal giriģ engelleri yaratabilmektedir 9. Bu tür yasal giriģ engellerinin varlığı Ģüphesiz ki pazardaki kapama etkisini kuvvetlendirmektedir. Bunun tersinden çıkan sonuç ise, yasal giriģ engellerinin bulunmadığı durumlarda, bağlı pazar payları yüksek olsa dahi, pazarda mutlaka kapama etkisi olduğundan bahsedilemeyeceğidir 10. Örneğin, kendisine yeni bir dağıtım ağı kurmak bakımından herhangi bir engeli olmayan bir dağıtıcının kapama etkisine maruz kaldığından bahsetmek mümkün değildir 11. Ayrıca, güçlü marka bağımlılığının olmadığı ve büyüme eğilimi olan pazarlarda ekonomik giriģ engellerinden de bahsedilemeyeceği kabul edilmektedir 12. Son olarak, doktrinde bazı yazarlara göre, rekabete değil rakiplere yönelik bir değerlendirme sonucu ortaya çıkan kapama etkisi, tek baģına bir rekabet ihlali olarak değerlendirilmemelidir 13. Buna göre, giriģ engellerinin olduğu ve pazarın önemli bir bölümünün uzun süre rakiplere kapatıldığı bir piyasada dahi, kapama etkisine sebep olan aktörler fiyatları rekabetçi dengenin üzerinde belirleme serbestisine sahip olmadığı sürece, ilgili pazardaki rekabetin bozulduğu söylenemeyecektir 14. Dolayısıyla, bu görüģe göre önemli olan piyasanın ne oranda rakiplere kapandığı değil, tüketicinin bundan ne kadar etkilendiğidir. 7 Whish, s. 593. 8 Jones/Sufrin, s. 477; Van Bael/Bellis, s. 333. 9 Van Bael/Bellis, s. 333. 10 Van Bael/Bellis, s. 333. 11 Van Bael/Bellis, s. 333. 12 Van Bael/Bellis, s. 334. 13 Posner, R.A./Easterbrook, F.H., Antitrust, 1981, s. 857 vd. 14 Jacobson, J.M., Exclusive Dealing, Foreclosure and Consumer Harm, Antitrust Law Journal, Vol.70, s.311-369. 6
B. AKARYAKIT PĠYASASI KAPANMIġ BĠR PĠYASA MIDIR? Bu bölümde akaryakıt dağıtım piyasasının kapanmıģ bir piyasanın özelliklerini gösterip göstermediği incelenecektir. Bunu yaparken pazarın yapısı ve bu yapının zaman içindeki değiģimleri analiz edilecek ve Rekabet Kurulunun piyasanın kapandığına karar verdiği önceki kararlarındaki piyasa yapıları ile mukayese edilecektir. 1. GENEL OLARAK Bilindiği gibi Rekabet Kurulu 12.03.2009 tarihli Duyurusu ve 05.03.2009 tarihli Pol- Pet Petrol Ürünleri Tur. Konaklama ve Din. Tes. Ltd. ġti Bölünmez Petrolcülük A.ġ. ve Barbaros Akaryakıt San. Tic. Ltd. ġti. AltınbaĢ Petrol ve Ticaret A.ġ. arasındaki uyuģmazlıklar hakkındaki kararında akaryakıt dağıtım sektörü ile ilgili olarak, piyasanın uzun süreli intifalar yüzünden kapanmıģ olduğunu, bu nedenle o güne kadar 2002/2 sayılı tebliğ kapsamında görülmeyen aksine özel hukuk sorunu olarak görülen intifa anlaģmalarının tebliğ kapsamında olduğuna karar vermiģtir. Hatta bu kararı ile intifa sözleģmelerinin geçmiģe dönük olarak 2002/2 sayılı tebliğ kapsamında olması gerektiğine, adeta kendisinin o güne kadar yanlıģ karar verdiğine, bu nedenle eski sözleģmelerin de bu karardan etkileneceğine de karar vermiģtir. Böylece alınan bu kararlarla Rekabet Kurulu geçmiģi de etkileyen bir idari iģlem yapmıģ ve intifa sözleģmelerinin de sadece bundan sonra değil geçmiģte de 2002/2 sayılı tebliğ kapsamında olduğuna (olması gerektiğine) karar vermiģtir. Böylece eski intifa sözleģmeleri de yapıldıkları tarihten itibaren beģ yıllık süreye tabi kılınmıģ beģ yıl dolunca otomatik olarak sona erdirilmesi gereken ve sona erdirilmezse ceza verilmesi gereken bir hukuki durum ortaya çıkmıģtır. Bu kararların temelinde yer alan gerekçe ise Akaryakıt Sektör Raporunda piyasanın kapanmıģ olduğu yargısına ulaģıldığı ve DanıĢtayın intifa sözleģmeleri ile bayilik sözleģmelerinin birlikte değerlendirilmesi gerektiği yönünde verdiği karar gösterilmektedir. verilmektedir: Sektör Raporunda intifalarla (Ģerh verilmiģ kira vs dahil) ilgili olarak Ģu ifadelere yer İntifa süresinin sonunda da benzer bir süreç işlediğinden, bu sözleşmelerin küçük dağıtım şirketleri ve pazara yeni girişler bakımından giriş engeli yarattığı sonucu ortaya çıkmaktadır. İntifa sözleşmelerinden kaynaklanan giriş engelleri, Türkiye'de 7
akaryakıt dağıtımının kırsal ve kentsel olmak üzere ayrışmasına, küçük dağıtım şirketlerinin kırsal kesimlerine yönelmesine yol açmaktadır. Mevcut istasyonların pazara yeni giren teģebbüslerce transfer edilerek sözleģme imzalanması neredeyse imkansız hale gelmiģ bulunmaktadır. (s.111) (vurgu tarafımızdan eklenmiştir) Sektörde intifa ve tapuya şerh edilmiş kira gibi sözleşmelerinin yaygınlığı dikkate alındığında, dağıtım/bayilik seviyesindeki dikey bütünleşme oranının %100'e yakın olduğu, bu nedenle söz konusu sözleşmelerin özel hukuk bakımından içeriği ve esasları ne olursa olsun, rekabet hukuku bakımından rekabet yasağı olarak ele alınması gerektiği; bu kapsamda dikey anlaşmalara ilişkin grup muafiyeti düzenlemelerinde ayni haklara ilişkin olarak yer verilen istisnaların kaldırılması, 5 yılı aşan rekabet yasağı ya da bu sonucu doğuran sözleşmeleri engelleyen değişikliklerin yapılması ve tebliğe belirlenecek bir geçiģ süresi çerçevesinde mevcut sözleşmelerin uyumlaştırılması gerektiği, (vurgu tarafımızdan eklenmiştir) belirtilmiģtir. (s.116) kullanmıģtır: Bu ve benzeri ifadeler sonucunda Rekabet Kurulu aldığı son kararlarında Ģu ifadeleri Rekabet Kurulu akaryakıt sektöründe intifa sözleşmelerinin muafiyetten yararlanma süresini en fazla beş yıl olarak belirledi. Bayilik sözleşmesi ile bağlantılı kredi sözleşmeleri, ekipman ve uzun süreli kira sözleşmeleri ya da uzun süreli intifa hakkı gibi şahsi ya da ayni haklar da rekabet yasağının süresini fiilen uzatacak şekilde kullanılamayacak. Hatırlanacağı üzere Rekabet Kurumu nca hazırlanan ve 2008 yılı Haziran ayında kamuoyuyla paylaşılan Akaryakıt Sektör Raporu nda, sektörde yaygın olan uzun süreli intifa ve kira sözleşmelerinin 2002/2 sayılı Dikey Anlaşmalar İlişkin Grup Muafiyeti Tebliğ'inde yer verilen rekabet yasağının süresini fiilen uzattığı ve sektörde ciddi giriģ engelli yarattığı belirtilmiģtir. (vurgu tarafımızdan eklenmiştir) Buna paralel olarak, Danıştay 13. Dairesinin 13.5.2008 tarihli kararında da; dağıtıcı ve bayi arasında imzalanan intifa sözleşmesi ile bayilik sözleşmesinin birlikte değerlendirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Danıştay ın emsal niteliğindeki bu kararı Akaryakıt Sektör Raporu nda yapılan tespitlerle örtüşmüş, Rekabet Kurulu da intifa ve kira sözleşmelerinin birlikte değerlendirilmesi yaklaşımını benimsemiştir. Bu çerçevede Rekabet Kurulu, Pol-Pet Petrol Ürünleri Tur. Konaklama ve Din. Tes. Ltd. Şti Bölünmez Petrolcülük A.Ş. ve Barbaros Akaryakıt San. Tic. Ltd. Şti. Altınbaş Petrol ve Ticaret A.Ş. arasındaki uyuşmazlıklara ilişkin dosyalarda yaptığı değerlendirme sonucu 5 Mart 2009 tarihinde aldığı kararlarla bu konudaki yaklaşımının altını bir kez daha çizdi. Rekabet Kurulu aldığı yeni kararlarda ve bunların tüm sektöre uygulanması yönündeki Duyurusunda iki temel gerekçeye dayanmıģ görünmektedir. Birincisi intifa ve benzeri hakların piyasada ciddi giriģ engeli yarattığı ve böylece piyasanın kapatıldığı yönündeki sektör raporu ve ikincisi ise bu tip intifa ve benzeri sözleģmelerin bayi sözleģmeleri ile birlikte değerlendirilmesi yönündeki DanıĢtay kararıdır. 8
2. AKARYAKIT PĠYASASININ YAPISAL ANALĠZĠ Sektör Raporunda rekabet analizinin yeterli yapılmadığını söylemek mümkündür. Özellikle asıl sorunun fiyat olduğu, dikey iliģkilerin de fiyat bağlamında incelenmesi gerektiği belirtilmiģ olmakla birlikte, bu iliģki tam olarak kurulamamıģ ve sektördeki rekabetin derecesi tam olarak tespit edilememiģtir. AĢağıdaki metinlerden de anlaģılacağı gibi, dağıtıcılar arasındaki rekabetin varlığı genel olarak kabul edilmekte, ancak bayiler arasında (pompada) rekabet olmadığı ileri sürülmektedir. Ancak intifaların süresinin 5 yıla çekilmesinin pompa fiyatlarına, yani bayiler arası rekabete nasıl, hangi mekanizma ile yansıyacağı ve etki edeceği ise açıklanmamıģtır. Raporda promosyonlardan, yıkama vs gibi rekabetçi bazı davranıģlardan üstün körü söz edilmiģ ancak bayilik düzeyindeki rekabet tam olarak analiz edilmemiģ, bu düzeyde rekabet oluģmadığı varsayımı ile hareket edilmiģtir. Oysa bu yargı bir kaç açıdan eksiktir. Birincisi birden fazla istasyonun yan yana düģtüğü pek çok yerde raporda tespit edilen rekabet unsurları yanında bayiler arasında kıyasıya yerel fiyat rekabeti yaģanmaktadır. Ġkincisi ve daha da yaygın olanı, ilan edilen pompa fiyatlarının istasyondan satılan tüm akaryakıt için geçerli olduğu ve istasyondan satılan tüm akaryakıtın bu fiyattan satıldığı varsayımının aksine, istasyonların ilan edilen maksimum satıģ fiyatından satmıģ olabilecekleri akaryakıt miktarı dağıtıcı Ģirkete göre değiģmekle birlikte sadece %30-40 kadardır. Yani bir akaryakıt istasyonu toplam alımlarının sadece bu miktarda bir kısmını ilan ettiği fiyattan satmaktadır. Geri kalan %60-70 kadar akaryakıt ise sadakat kartları yolu ile indirimli olarak, filo müģterilerine yine indirimli olarak, filonun büyüklüğü ve alıcının gücüne göre değiģen oranlarda (nakliye Ģirketleri, oto kiralama Ģirketleri, büyük Ģirketlerin araç filoları, resmi kurumların araç filoları vs gibi) satılmaktadır. Raporda promosyonların çok küçük olduğu ve rekabet üzerindeki etkisinin azımsandığı görülmektedir. Ancak bu yanıltıcıdır, bu gün sektördeki rekabet yöntemlerinden birisi ve en etkili olanı promosyonlardır. Bu nedenle dağıtım Ģirketlerinin çeģitli ürün promosyonlarına sık sık baģvurduğu görülmektedir. Görsel medyaya reklam veren sektörler içinde en büyük paylardan birisini hiç Ģüphesiz akaryakıt sektörü almaktadır. Bu durum dahi sektörde rekabetin çok boyutlu olarak varlığını göstermektedir. Tüm bunlar raporda yapılan analizlerin yetersiz ve sonuçların Ģüpheli olduğunu göstermektedir. Raporda fiyat rekabeti ile ilgili olarak Ģu ifadelere yer verilmektedir: 9
Bu noktada ürün standardizasyonun geldiği nokta da dikkate alınarak, akaryakıt sektöründeki en önemli problemin esasen fiyatlandırmaya ilişkin olduğunun vurgulanması gerekmektedir. Dolayısıyla, dikey anlaģmalardan kaynaklanan sorunların da mutlak surette sektörde kısa ve uzun dönemdeki rekabete ve netice itibariyle fiyata etkisine bakılarak değerlendirilmesi gerektiği düģünülmektedir. (vurgu tarafımızdan eklenmiştir) Ancak burada yine vurgulanması gereken husus, tüketici tercihlerinde bugün itibariyle fiyat unsurunun çok önemli bir rol oynamamasıdır. Akaryakıt satışında düzenlenen kampanyalara bakıldığında da, fiyat konusunda esasen bayilerin değil dağıtım Ģirketlerinin rekabet ettiği görülmektedir. Az sayıdaki bazı kampanyalarda ise bayiler de verilen hediyelerin maliyetine belli ölçülerde iştirak edebilmekle birlikte; fiyat rekabeti bakımından tüketicilere belirli hediyelerin verilmesinin ötesinde 5015 sayılı Kanun'la getirilen serbestiden beklenen sonuçların alınamadığı açıktır. (s93) (vurgu tarafımızdan eklenmiģtir) Dağıtım Ģirketlerinin rekabet ettikleri açıkça belirtilmektedir. Buna rağmen Rekabet Kurulu kararları ile Sektör Raporu arasında bu noktada bir çeliģki ortaya çıkmaktadır. Rekabet Kurulu kararında ceza tehdidi altında olan doğrudan dağıtım Ģirketleridir, rekabeti onların kısıtladığı varsayılmaktadır. Rapordaki ifadeler ise aģağıdaki gibidir: Bu noktada, tüketici tercihlerinde rol oynayan ve yukarıda değinilen 2 ana unsur da dikkate alındığında, intifa ve kira gibi yöntemlerle sözleşme sürelerinin fiilen uzatılması konusuna ilişkin daha gerçekçi bir değerlendirme yapılması mümkündür. Teşebbüsler netice itibarıyla toplam satış hasılatının arttırılmasını hedeflediklerinden, fiyat rekabetinin zayıf olduğu bir durumda rekabet, satış tonajına odaklanmaktadır. (s.94) Bayiler açısından belirli bir satış tonajını yakalamanın yolu, büyük dağıtım şirketlerinden biriyle sözleşme imzalamak, dağıtım şirketleri açısından ise işlek noktalardaki istasyonlarla uzun süreli bayilik anlaşmaları yapabilmek şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bir başka ifadeyle, büyük dağıtıcıların sahip oldukları ticari imaj, bayilerin sahip oldukları cazip satış noktalarının avantajı ile birleşmekte ve intifa sözleşmeleri oluşmaktadır. Bu yolla intifa sözleşmelerinin kurulması neticesinde, gerek bayi gerekse dağıtım şirketi belirli bir satış tonajını garanti altına almış olmaktadır. Bu durum, gerek bayilerin gerekse dağıtım şirketlerinin fiyat rekabetine girme yönündeki eğilimlerini de zayıflatmaktadır. (s.94) Bu son paragraflar açıkça bu Ģekilde yapılan sözleģmelerin bir rasyonelinin bulunduğunu da göstermektedir. Tarafların etkin çalıģabilmesi açısından bu iliģkilerin gerekli olduğu kabul edilmektedir. Öte yandan bu iliģki tarzının Ģimdiye kadar sektörde çeģitli etkinliklere sebep olduğu olumlu pek çok etki yarattığı da kabul edilmektedir. Esasen tüm bunların Rekabet Kurulu kararında muafiyet analizinde dikkate alınması gerekirdi. Buna göre: 10
Petrol sektörü tarihsel olarak dikey bütünleşik bir yapı içerisinde örgütlenmiş olup, bugüne kadar yapılan değerlendirmelerde böyle bir yapı çerçevesinde faaliyet göstermesindeki operasyonel avantajlara özellikle dikkat çekilmiştir. Nitekim ürün standardizasyonunun sağlanması ve arz güvenliğinin oluşturulması gibi konularda akaryakıt sektörünün diğer birçok sektörün ilerisinde yer aldığı söylenebilir. Ancak yukarıda yer verilen değerlendirmeler ışığında, bu üstünlüklerine rağmen petrol ürünleri sektörünün fiyatlandırma bakımından rekabetçi bir yapıya kavuģturulduğu sonucuna ulaģmak mümkün değildir. Bu durumda, akaryakıt sektöründe gelinen noktada; bir taraftan belli ölçülerde dikey bütünleşmeye müsaade edilirken, diğer taraftan belirli kademeler arasındaki ticari ilişkilerin esnekliğinden faydalanılarak teşebbüslerin arasında rekabet yaratmanın yolları aranmaya başlanmıştır. (s.88) (vurgu tarafımızdan eklenmiģtir) Yukarıda da belirtildiği gibi dikey iliģkilerde perakende fiyatlarla rekabet arasında doğrudan bir bağlantı kurulması gerektiği belirtilmiģ ancak bunun nasıl olacağı açıklanmamıģ, adeta intifaların kapatıcı etkisinin sınırlanması ile perakende düzeyinde fiyat rekabetinin oluģacağı gibi bir durum ima edilmiģtir. 1 Ocak 2005 tarihinden itibaren serbest fiyatlandırmaya geçilmiş olmasına karşın akaryakıt sektöründe fiyat rekabetinin oluşmamasının altında, gerek perakende satış aşaması gerekse dikey sözleşmelere ilişkin olarak değinilen bu hususların yattığı düşünülmektedir. Bu nedenle, fiyatlandırmaya ilişkin diğer tedbirlerin yanı sıra, intifa ve kira gibi sözleşmeler kullanılarak bayilik sözleşmelerine ilişkin 5 yıllık sınırlamanın fiilen ortadan kaldırılmasına engel olacak bir yasal düzenlemeye ihtiyaç bulunmaktadır. (s.96) (vurgu tarafımızdan eklenmiģtir) Görüldüğü gibi Raporda konunun yani intifalar sorununun yasal bir düzenleme ile çözümlenmesi gerektiği belirtilmektedir. Rekabet Kurulu ise iki adet bireysel iģlem niteliğindeki karar ve bu karardaki ilkeleri tüm sektöre uygulayacağını ilan ettiği atipik düzenleyici iģlem ile sorunu çözmeye çalıģmaktadır. Dolayısıyla, Türkiye bakımından yapılacak değerlendirmede, pazar koşullarına bakılarak daha etkili bir uygulama geliştirilebileceği görülmektedir. Bir başka ifadeyle; bayilik, intifa ve diğer sınırlı ayni hak sözleşmeleri gibi unsurların rekabet yasağı ekseninde ele alınması yerinde görülmekte, ancak bu dikey sözleģmelerin her birinin ayrı ayrı incelenmesi ve uluslar arası geliģmeler sonucunda Türkiye akaryakıt ürünleri sektöründe ortaya çıkan yapı da dikkate alınarak bir değerlendirme yapılması gerektiği düşünülmektedir. (s.97) (vurgu tarafımızdan eklenmiģtir) 11
Görüldüğü gibi Sektör Raporunda dikey anlaģmaların ayrı ayrı incelenmesi gerektiği belirtilmektedir. Rekabet Kurulu ise toptancı yaklaģımda bulunmuģtur. Rekabet Kurulu önüne gelen somut sözleģmenin piyasanın kapanmasına olan katkısını incelememiģ, soruģturma konusu dağıtım Ģirketlerinin (ki en küçük Ģirketlerdir) tüm sözleģmelerinin piyasanın kapanması üzerindeki etki ve katkısını incelememiģ, aksine tüm piyasanın aynı Ģekilde sözleģmeler yaptığından bahisle tüm sektördeki anlaģmaların tamamını tek kalemde incelemiģtir. Bu noktada da Raporla Karar ve Duyuru arasında önemli bir yaklaģım farklılığı çıkmaktadır. Her iki grafikten de görüldüğü üzere dağıtım pazarında birkaç küçük dağıtım şirketi dışında pazar payını arttırabilen yeni teşebbüs bulunmamakta ve sektördeki rekabet az sayıdaki büyük teģebbüsler arasında gerçekleģmektedir. (s.114) (vurguyu biz ekledik) Özelleştirme sonrasında POAŞ'ın bazı verimsiz bayilikleri tasfiye etmesiyle küçülme sürecine girdiği ve kırsaldaki pazar payının bir kısmını yeni girenlere terk ettiği, dağıtım genelinde ise Opet'e karşı pazar payı kaybettiği; ancak bu genel gelişmeler dışında, küçük teşebbüslerin pazar paylarında önemli bir değişikliğin ortaya çıkmadığı görülmektedir. (s114) Rapor'un yazım tarihi itibariyle EPDK tarafından lisans verilmiş kırkyedi dağıtım şirketi bulunmasına rağmen, sadece beş teşebbüsün pazarın yaklaşık %90'ına hakim olduğu ve bu durumun uzunca bir süredir değişmeden devam ettiği; dolayısıyla, rekabet hukuku bakımından akaryakıt ürünleri sektöründeki en önemli sorunun mevcut oligopolistik pazar yapısı olduğu ve kalıcı bir rekabetin tesis edilebilmesi için bu yapının mutlak suretle değişmesi gerektiği, sektörde rekabetin geliştirilmesi bakımından alınması önerilen önlemlerin de bu açıdan değerlendirilmesi gerektiği; (s115) Sektörde intifa ve tapuya şerh edilmiş kira gibi sözleşmelerinin yaygınlığı dikkate alındığında, dağıtım/bayilik seviyesindeki dikey bütünleşme oranının %100'e yakın olduğu, bu nedenle söz konusu sözleşmelerin özel hukuk bakımından içeriği ve esasları ne olursa olsun, rekabet hukuku bakımından rekabet yasağı olarak ele alınması gerektiği; bu kapsamda dikey anlaşmalara ilişkin grup muafiyeti düzenlemelerinde ayni haklara ilişkin olarak yer verilen istisnaların kaldırılması, 5 yılı aşan rekabet yasağı ya da bu sonucu doğuran sözleşmeleri engelleyen değişikliklerin yapılması ve tebliğe belirlenecek bir geçiģ süresi çerçevesinde mevcut sözleşmelerin uyumlaştırılması gerektiği, Rapor ile Rekabet Kurulu uygulaması arasında bir geçiģ süresi verilmemiģ olması bakımından da fark vardır. Raporda açıkça bir geçiģ süresi verilmesinden bahsedilmektedir. Yani yapılacak düzenlemenin geçmiģe değil, geleceğe etkili olması gerektiği vurgulanmaktadır. Oysa Rekabet Kurulu beģ yıldan daha da geriye etki eden bir karar almıģ ve böylece geçiģ süresi de öngörmemiģtir. 12
Rapordaki pazar yapısına iliģkin yorumlar ise gerçek durumla örtüģmemektedir. Yorumlar yanlıdır. Pek çok sektörde yapılmıģ olan yorumlarla uyumlu değildir. Adeta düzenleme önermek amacıyla yazılmıģ gibi görünmektedir. Küçük Ģirketlerin getirdiği dinamizm azımsanmıģ, giriģler yokmuģ gibi bir intiba verilmiģ, giren Ģirketlerin büyüyemediği, pazarın adeta uzun yıllardan beri durağan olduğu izlenimi verilmiģtir. EPDK VERĠLERĠNE GÖRE 1994-2004 PAZAR PAYLARI Toplam motorinler (ton) 1994 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 Petrol Ofisi 55,73% 46,44% 41,58% 39,66% 33,19% 28,87% 36,97% 37,20% 36,51% Turcas 7,72% 8,41% 8,20% 7,84% 8,73% 7,96% 7,07% 7,30% 6,66% TabaĢ 0,93% 1,92% 2,01% 1,59% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Mobil 10,02% 10,67% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Shell 10,07% 11,23% 10,72% 11,37% 11,04% 12,12% 12,56% 14,79% 14,28% BP 5,05% 6,46% 17,43% 17,20% 15,23% 17,01% 13,38% 13,47% 12,47% Total 4,42% 5,00% 6,59% 3,54% 6,48% 6,49% 5,36% 7,50% 8,58% Selyak 1,68% 2,35% 3,46% 3,86% 3,95% 4,92% 3,93% 0,00% 0,00% Opet 3,47% 5,92% 4,96% 6,79% 10,21% 10,57% 10,10% 7,87% 7,92% Tu-Ta 0,91% 1,21% 0,24% 0,52% 0,79% 1,16% 0,27% 0,09% 0,08% Petline 0,00% 0,40% 0,66% 0,72% 2,91% 3,01% 2,77% 1,29% 1,19% Turkuaz 0,00% 0,00% 3,38% 3,66% 2,71% 2,29% 1,99% 1,61% 1,52% Aytemiz 0,00% 0,00% 0,77% 3,27% 3,53% 3,52% 3,42% 4,30% 3,96% Bölünmez 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 1,24% 2,10% 1,70% 1,50% 2,94% Kar-Pet/Enerji 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,04% 0,96% 1,03% AltınbaĢ 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,09% 1,70% 2,33% Delta 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,35% 0,18% 0,23% Türk oil 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,04% 0,10% Full Gs Petrol 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,07% 0,04% Siyam Petrol 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,13% 0,15% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 13
Yukarıdaki tablo bize Ģunları söylemektedir: 1. Akaryakıt dağıtım piyasasında 1994 yılında sadece 10 Ģirket faaliyet gösterirken, 2004 yılında bu sayı 20 Ģirkete yükselmiģtir. AĢağıdaki tablolardan da görüleceği üzere 2008 yılında 45 lisanslı dağıtım Ģirketinden 36 adet aktif dağıtım Ģirketi bulunmaktadır. 2009 itibariyle ise lisanslı dağıtım Ģirketi sayısı 51 olmuģtur. Bu yapılan birinci tespite göre sektöre yeni Ģirket giriģlerinin eskiden beri var olduğu ve giriģlerin halen devam ettiği açıkça anlaģılmaktadır. Sektör, giriģler kadar çıkıģlara da açıktır, nitekim bir kaç firmanın da çıkıģ yaptığı görülmektedir. Örneğin; TabaĢ, Mobil ve Selyak Ģirketleri farklı tarihlerde piyasadan çıkmıģlardır. 2. Bu tablo bize pazarın rekabet açısından dinamik bir pazar olduğunu da göstermektedir. Nitekim pazarda durağan bir yapı bulunmamaktadır. Pazar payları sürekli değiģim göstermekte, özellikle büyük Ģirketlerin küçüklere pay kaptırdıkları anlaģılmaktadır. Örneğin POAġ %55,73 den 36,51 e; Turcas %7,72 den 6,66 ya; Tu-Ta %0,91 den 0,08 e düģmüģtür. Bazı Ģirketlerin de pazar payları artmıģtır. Örneğin Shell, %10,07 den 14,28 e; BP %5,05 den 12,47 ye; Total %4,47 den 8,58 e; Opet %3,47 den 7,92 ye, Petline %0 dan 1,19 a; Aytemiz %0 dan 3,36 ya; Bölünmez %0 dan 2.94 e; AltınbaĢ %0 dan 2.33 e yükselmiģlerdir. Bu durumda 2004 yılına kadar piyasaya hem yeni giriģlerin olduğunu, hem yeni girenlerin hem de mevcutların büyüyebildiğini, etkin olmayan bazı teģebbüslerin de pazar payı kaybettiğini görüyoruz. 3. Bu tablo bize sadece yabancı firmaların değil, yerli güçlü firmaların da sektöre girebildiğini ve etkin çalıģmaları halinde büyüyebildiklerini göstermektedir. Örneğin Opet, Aytemiz, Petline, Bölünmez ve AltınbaĢ Ģirketleri yerli akaryakıt dağıtım Ģirketleridir. Piyasaya sıfırdan girip uluslar arası Ģirketlerin arasında önemli paylara ulaģmayı baģarmıģlardır. Özellikle Opet in büyümesinde TüpraĢ özelleģtirmesinin hiç bir payı bulunmamaktadır, TüpraĢ daha sonraki bir dönemde özelleģtirilmiģtir. Bu dönem aģağıda incelenecektir. Ancak Opet in 1992 yılında piyasaya girmesinden sonraki hareketini aģağıdaki tablo çok açık bir Ģekilde göstermektedir. 14
PETDER VERĠLERĠNE GÖRE 2003-2008 PAZAR PAYLARI TOPLAM MOTORĠNLER 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 AKPET+LUKOIL 3,84% 3,69% 3,21% 3,38% 3,93% 3,84% 3,38% ALPET 0,00% 2,24% 1,98% 2,64% 2,98% 2,67% 2,69% BP 13,63% 12,99% 12,93% 13,92% 14,35% 13,13% 12,75% DELTA 0,17% 0,22% 0,27% 0,34% 0,54% 0,35% 0,27% M OIL 1,42% 1,66% 1,71% 1,42% 1,79% 1,44% 1,44% OPET 10,31% 11,67% 12,80% 14,56% 15,29% 15,03% 16,83% PETLINE 1,23% 1,09% 1,01% 0,94% 0,93% 0,74% 0,56% POAġ 35,97% 35,66% 34,87% 33,59% 29,86% 28,37% 28,48% SHELL 14,46% 13,63% 13,53% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% SHELL & TURCAS 0,00% 0,00% 0,00% 18,75% 20,20% 20,29% 19,70% TOTAL 7,11% 8,04% 7,59% 6,66% 6,59% 5,52% 5,50% TURCAS 6,91% 6,33% 6,21% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% TURKUAZ 0,00% 0,00% 0,00% 1,08% 1,23% 1,11% 1,17% DĠĞER DAĞITICILAR 4,95% 2,77% 3,88% 2,72% 2,32% 7,52% 7,22% 15
PETDER Verileri Toplam Motorinler Pazar Payları 40,00% 35,00% 30,00% 25,00% 20,00% 15,00% 10,00% 5,00% 0,00% 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 AKPET+LUKOIL ALPET BP DELTA M OIL OPET PETLINE POAŞ SHELL SHELL & TURCAS TOTAL TURCAS TURKUAZ DİĞER DAĞITICILAR 2003-2009 yıllarında 11 Ģirketin pazar paylarını gösteren yukarıdaki tablo ve grafik incelendiğinde bize Ģunları söylemektedir: 1. Birinci tespit on bir Ģirketten iki tanesi devirler yolu ile piyasadan çıkmıģtır, yani piyadan çıkıģlar devam etmektedir. 2. Yapılması gereken ikinci genel tespit en büyük 11 Ģirket, yeni girenlere ve/veya ilk onbire giremeyen, yani daha küçük olan Ģirketlere pazar payı kaptırmaya devam etmektedirler. Nitekim diğer kaleminin aldığı pay %4,95 iken %7,22 olmuģtur. Yani piyasaya yeni giriģler vardır ve bu girenler ya da küçük olanlar piyasadan pay almaya devam etmektedirler. 3. Opet in durumu da dikkate değerdir. Opet 1994 yılından bu güne kadar istikrarlı bir Ģekilde pazar payını büyüterek sektör liderleri arasına girmiģ bulunmaktadır. 2004 yılından sonraki büyüme içinde TüpraĢ ın özelleģtirilmesinin ve Opet ile aynı grupta olmasının etkisi düģünülebilirse de, daha önceki büyüme performansı ile sonraki performansı arasında önemli bir fark görünmemektedir. Yani Opet 1994 yılından bu güne kadar yakaladığı baģarıyı aynen sürdürmüģtür. 4. Piyasaya sıfırdan giriģler yanında devir suretiyle yeni giriģler ve devir yolu ile büyüme sonucu doğuran olaylar da olmuģtur. Dünya petrol devlerinden olan Lukoil Akpet i 16
devralarak piyasaya devir yolu ile ve önemli bir pazar payı ile girmiģ bulunmaktadır. Bu durumda Lukoil in dünyadaki performansına paralel olarak pazar payını hızlı bir Ģekilde arttıracağı beklenebilir. Bunun dıģında Shell, Turcas ı devralarak büyümeyi tercih etmiģ ancak bir miktar pay kaybetmiģ görünmektedir. Piyasaya sıfırdan giren Alpet ve Turkuaz sırasıyla 2,69 ve 1,17 gibi pazar paylarına ulaģmıģlardır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi Diğer kaleminin payı artmaktadır, bu bize Turkuaz ve Alpet dıģında da giriģler ve büyüyenler olduğunu göstermektedir. 5. Bu tablo yukarıdaki kanımızı teyit etmektedir. Sektörün gayet dinamik olduğu açıkça görülmektedir. Zaman zaman pay kaybeden Ģirketlerden bazıları paylarını geri almakta, bazıları genel trend olarak küçülmeye devam etmekte, bazıları ise yükselttikleri paylarının bir kısmını kaybetmektedirler. Bu tamamen etkin faaliyet gösterenlerin pazarda büyümeye devam edeceğini, gevģeyerek etkinlikten sapanların ise paylarını koruyamayacaklarını gösteren dinamik bir pazarı iģaret eden pazar yapısıdır. 2008 Yılı EPDK Verileri Benzin Türleri (ton) Motorin Türleri (ton) PO 24,80% 28,17% Shell 29,67% 18,28% Opet 16,69% 15,64% BP 14,66% 12,93% Total 5,68% 5,63% Akpet 1,96% 3,28% Alpet 1,41% 2,81% Moil 1,13% 1,62% Turkuaz 0,47% 1,24% Enerji 0,34% 0,91% Teco 0,20% 0,85% Balpet 0,26% 0,80% Lukoil 0,20% 0,79% Petline 0,42% 0,78% Kadooğlu 0,22% 0,77% Termo 0,22% 0,74% Star 0,18% 0,63% Eropet 0,09% 0,59% Best 0,13% 0,55% Erk 0,26% 0,51% Siyam 0,14% 0,50% Npet 0,17% 0,49% Euroil 0,18% 0,39% 17
TPPD 0,14% 0,27% Delta 0,11% 0,26% BirleĢik 0,06% 0,26% Damla 0,11% 0,14% Denge 0,00% 0,04% Pasifik 0,02% 0,03% GS 0,00% 0,02% MMG 0,01% 0,02% Goldser 0,01% 0,02% Türkoil 0,01% 0,02% Apet 0,00% 0,01% Güvengaz 0,00% 0,01% Ġnteroil 0,00% 0,01% Dabak 0,00% 0,01% Karahan 0,00% 0,00% Marpet 0,00% 0,00% Çevrem 0,00% 0,00% Epet 0,00% 0,00% Gören 0,00% 0,00% Gürpet 0,00% 0,00% HabaĢ 0,00% 0,00% Mabanaft 0,00% 0,00% Petroteknik 0,00% 0,00% 100,00% 100,00% BP EPDK Verileri 2008 Yılı Toplam Motorin Pazar 13% Opet Payları 16% Total 6% Shell 18% Akpet 3% Alpet Moil 3% Turkuaz 2% Enerji Teco 1% Balpet 1% Lukoil 1% Kadooğlu Petline 1% 1% Termo Star 1% 1% Best Eropet 1% Erk1% 1% 1% Npet Siyam Delta TPPD Euroil 1% MMG Türkoil İnteroil Dabak Karahan Marpet Epet Habaş Mabanaft GS Goldser Apet Güvengaz Çevrem Gören Gürpet Petroteknik Denge Pasifik Damla Birleşik 1% 0% 0% 0% 0% PO 28% 18
Bu tablo bize sektöre giriģlerin devam ettiğini göstermektedir. Sektörün genel yapısı itibariyle geniģ oligopolistik bir yapıda olduğunu söyleyebiliriz. Ancak yukarıdaki yorumlarımızla birlikte bakıldığında sektöre girenler/çıkanlar, paylarını arttıranlar/düģürenler bulunmaktadır. Özellikle yeni girenlerin pay alabildikleri, küçük olanların zaman içinde büyüyebildikleri ve devirler yoluyla da yeni giriģlerin olduğu açıktır. Bu durumda pazarda bir Ģekilde rekabetin varlığını kabul etmek gerekmektedir. Benzinde ilk dört firmanın pazar payları toplamı %85,82; motorinde ise %74,92, yani ortalama yaklaģık %80 civarındadır. HHI rakamları ise motorinde 1634, benzinde ise 2033 dür. Ortalama 1830 civarında çıkmaktadır. Bu rakamlar her ne kadar yoğunlaģmıģ bir pazarı iģaret etmekte ise de HHI yoğunlaģma oranlarının ortalamasının, arada iniģ çıkıģlar olsa da uzun vadede sürekli düģmekte olması, yeni giriģlerin etkili olduğunu göstermektedir. Burada Ģunu da belirtmek gerekir ki, rekabetin var sayılabilmesi için aranan pazar yapısı tam rekabetçi pazar yapısı değildir. ĠĢleyebilir bir rekabetin olması mümkün olan bir pazar yapısı yeterlidir. Bu itibarla, örneğin üç Ģirket (dar oligopol) olmasına karģın GSM sektöründe rekabetin bulunmadığı söylenemez. Dolayısıyla geniģ oligopol diyebileceğimiz bir pazar yapısı iģleyebilir bir rekabetin varlığı için yeterlidir. Esasen sektör, 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu nun gölgesinde ve onun getirdiği sınırlamaların kıskacında olarak bu dinamizmi yakalamıģ görünmektedir. Kanundan kaynaklanan pek çok sınırlama kaldırılırsa, zaten yapısal hiç bir rekabet sorunu kalmayacak gibi görünmektedir. 19
PİGM Verileri Toplam Motorinler Pazar Payları 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% 20,00% 10,00% 0,00% 1994 1995 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 Petrol Ofisi Turcas Tabaş Mobil Shell BP Total Selyak Opet Tu-Ta Petline Turkuaz Aytemiz Bölünmez Kar-Pet/Enerji Altınbaş Delta Türk oil Full Gs Petrol Siyam Petrol Büyük Ģirketlerin pazar paylarının zaman içindeki değiģimlerine bakarsak 1994 den 2001 krizine kadar PO nun pazar payının azalması sözkonusudur. Buna karģılık hemen bütün firmaların pazar paylarında az da olsa artıģlar kaydedilmiģtir. Fakat 2001 krizinden sonra PO nun pazar payı kayıpları sona ermiģ; büyükler arasında Shell hariç diğer firmalara göre PO pazar payını bir miktar toparlamıģtır. Ama öyle anlaģılıyor ki 2001 krizinden sonraki pazar koģulları hızla değiģmiģ ve piyasaya giriģlerde artıģlar yaģanmaya baģlamıģtir. Nitekim aģağıdaki grafikte de açıkça görülebileceği gibi 2000 yılına kadar piyasaya giriģler devam etmiģtir ama krizden sonra giriģlerde artıģ olduğu da açıktır. Dolayısıyla piyasa durağan ve olgun bir piyasa değil aksine sürekli olarak giriģ çıkıģların yaģandığı dinamik ve rekabetin yüksek olduğu bir piyasa özelliği göstermektedir. Bu trend halen de devam etmektedir. 20