599 YURTTA SULH, CİHANDA SULH SÜRECİNDE; MÜZİKTE YOZLAŞMA VE KİRLENME BAĞLAMINDA, TÜRK MÜZİK ÖĞRETMENLERİ NİN GÖREV VE SORUMLULUKLARI * ÖZEREN, Alp TÜRKİYE/ТУРЦИЯ Ülkemizde; yaklaşık beşbin devlet memuru müzik öğretmeni; en az elli bin öğretmenin üstlenmesi gereken bir görevi fedakarca üstlenmiş bulunmaktadırlar. Bu olağanüstü sorumluluk, beraberinde, her şeyden önce bir sporcu dayanıklılığıyla ve bir kuyumcu titizliğiyle çalışma zorunluluğunu getirmektedir. Müzikte yozlaşma ve kirlenme ifādesiyle; ülkemiz müziğine renklilik ve bir anlamda türsel çokseslilik sağlayan iyi örneklerin dışında kalan; yalnızca günlük ticari kazanç hedefleyen, ciddi emek ürünü olmayan çalışmalar kastedilmektedir. Cumhuriyet imizin ve Mustafa Kemal in en büyük ideallerinden, öngörülerinden biri olan ve belki de en önde gelen yurtta sulh cihanda sulh yaklaşımının işlevsel anlamda gerçekleştirilebilmesi yönünde, yaklaşık beşbin yıllık geçmişiyle Türk Müzik Kültürü, Nitelikli Türk Müziği büyük ölçüde rol oynama potansiyeline sahiptir. Bu düşünceyi açıklayabilmek doğrultusunda; Bir milleti tutsak etmek isterseniz müziğini çürütün ve Müzik ruhun gıdasıdır yaklaşımları esas alınabilir. Türk Milleti nin tarihsel derinlik, coğrafi genişlik bağlamında hiçbir zaman tutsak edilemeyişinde müziğinin ve müzik kültürünün çürütülemeyişi de önemli rol oynamıştır ve oynamaktadır. Ruh sağlığı yerinde toplum yapısını koruyabilmek için öncelikle gerekli unsur ise Mustafa Kemal in SATH-I MÜDAFAA yaklaşımıyla TOPYEKÜN NİTELİKLİ MÜZİK EĞİTİMİ olarak düşünülmelidir. Bu düşüncelerden hereketle; müzik öğretmenlerinin ve onların yetiştiriliş kalitesinin anlam ve önemi de kendiliğinden belirginleşmektedir. Bildiri aracılığıyla; konuyla ilgili mevcut ve geçmişteki durum, bilimsel verilerden yola çıkılarak değerlendirilecek olup; geleceğe yönelik çözüm odaklı, işlevsel ve gerçekçi çözüm önerileri, bilimsel veriler ışığında geliştirilmeye çalışılacaktır. Anahtar Kelimeler: Topyekün nitelikli müzik eğitimi, Yurtta Sulh, Cihanda Sulh, yozlaşma, kirlenme. Bildirinin Vizyonu: Türk Müzik Öğretmenleri nde, ne kadar değerli ve önemli olduklarına dāir gerekli bilincin oluşmasına; Türk Müzik Kültürü nün coğrafi genişliği ve tarihsel derinliğine yaraşır düzeyde, Mustafa Kemal in * Renkli resimler için bkz.: ss.973-977.
600 öngördüğü kalite düzeyinde, tüm Dünya da saygın bir konuma ulaşmasına; müzik in eşsiz gücü ile Yurtta Barış, Dünya da Barış idealine gereğince katkı sağlayabilmektir. Bildirinin Misyonu: Türk Müzik Öğretmenleri nin; Türkiye nin müzik sorunlarının incelenmesi ve çözüm önerilerinin geliştirilmesi aşamalarında bizzat yer alabileceklerini, almaları gerektiğini; aksi takdirde, temel sorunlarla bizzat cephede boğuşanların görüşleri alınmadan geliştirilecek düşünce ve önerilerin yeterince gerçekçi olamayacağını yaygın ve etkin biçimde hem akademik camiaya hem de müzik öğretmenlerine anımsatabilmektir. GİRİŞ Müzik ; Ece Temelkuran ın yaklaşımından yola çıkıldığında (Temelkuran, 2004), yani, Aptallaştırma, mankafalaştırma ve eksiltme operasyonları nın bir unsuru olmaya başladığı andan itibaren bir yozlaşma ve kirlenme den söz edilebilir: Kişisel olarak; zihin kontrol operasyonlarında kullanılmadığı sürece herhangi bir müzik türünün ya da müzik eserinin genel ve olumsuz bir değerlendirmeye tābi tutulmasını doğru bulmamaktayım. 973. sayfada, kapak resimleri sunulmuş olan kaynaklarda vurgulanan etik dışı zihin işgali faaliyetleri arasında; müzik kullanımına dair örnekler de verilmiştir (Hitler in işkence odaları vb.). Her üç kitapta verilen örnekler çok yönlü olarak değerlendirildiğinde, müzik in ve etkin birer kanaat önderi sıfatı ile müzikçiler in dolaylı olarak nasıl kullanılabileceği de kolaylıkla öngörülebilmektedir. Bugün hayatta olsalardı ve de konuşma hakkı verilseydi; belki de, Mozart, Beethoven vb. de eserlerinin günümüzdeki icra ediliş biçimini beğenmeyeceklerdi. Dolayısıyla; müzikte yozlaşma ve kirlenme başlığını kesin ve katı kalıplaşmış değerlendirmelerle açıklamaya çalışmak oldukça bilimdışı bir görüntü arzedebilecektir. Çok yaygın bir söylem olarak; günümüz pop müzik icracılarının seslendirdikleri şarkıların çoğunun birkaç günde tüketildiği ve kısa sürede unutulduğundan söz edilir. Öte yandan klasik müzik olarak adlandırılan eserlerin de, yüzyılları aşarak günümüze ulaştığı vurgulanarak güncel pop müzik eserleri iyice aşağılanır. Oysa göz önünde bulundurulması gereken en önemli unsur, günümüz kitle iletişim araçlarının Dünya yı küçük bir mahalleye çevirmiş olduğudur YURTTA SULH, CİHANDA SULH GEÇEN 3 BİN 500 YILIN, SADECE 230 YILI BARIŞ İÇİNDE YAŞANMIŞTIR (Kahraman, 2005; 21) APOLLO PROGRAMI nın ABD ye MALİYETİ, O YILLARIN DEĞERİYLE YAKLAŞIK 24 MİLYAR DOLAR; VİETNAM SAVAŞI NIN
601 MALİYETİ, YAKLAŞIK 150 MİLYAR DOLAR; ÜLKEMİZİN EN BÜYÜK PROJESİ GAP IN MALİYETİ YAKLAŞIK 20 MİLYAR DOLARDIR. (Kahraman, 2005; 12) İNSANLARI DEĞİŞTİRMEYE YARAYAN ARAÇLAR, HER GÜN BİRAZ DAHA ÇOĞALARAK ELİMİZİN ALTINDA TOPLANIYOR. BUNLARDAN, AKILLICA DA BUDALACA DA YARARLANABİLİRİZ. John B. de. C. M. Saunder/Kaliforniya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dekanı (Özkaya, 2006; 15) Yukarda verilen örnekler de Yurtta Sulh, Cihanda Sulh yaklaşımının zamansal ve mekânsal önemini, değerini gereğince hissettirmektedir. Ülkemiz müzik öğretmenleri; yıllar önce bir başka bildirimde vurgulamış olduğum gibi (Özeren, 2003); cepheye silâhsız gönderilen askerler gibidirler. Konuyla İlgili Bazı Somut Örnekler Geçtiğimiz yıllarda; yayımlanan bir ORKESTRA dergisinde (Orkestra Dergisi, 356. Sayı), müzik tarihçisi Önder Kütahyalı nın; bir köy okulunu ziyareti esnasında okulun müzik öğretmeni tarafından kendisine aktarılmış olan bir anektoda yer verilmişti. Bu anektoda göre; bir gün, okulun müdürü müzik öğretmenini yanına çağırmış ve Öğretmenim, nasıl olsa senin dersin müzik; sınıfından birkaç güçlü kuvvetli öğrenciyi bizim eve gönder de aldığım odunları içeri taşısınlar demiş. 2007 yılı itibariyle; ülkemizin asgari müzik öğretmeni ihtiyacı yaklaşık 55 bin iken, görevdeki devlet memuru müzik öğretmeni sayısının 5 bin civarında olması, ülkemiz yetkililerinin onyıllardır müzik eğitimi ne gereken önemi vermeyişlerinin belirgin bir kanıtıdır. Konuya; Mustafa Kemal in henüz 1924 yılında Musiki Muallim Mektebi nin kurulması direktifini verişi penceresinden bakıldığında; durum, Atatürk ün vasiyetine gereğince uyulmaması anlamı dahi taşımaktadır ve bundan tek bir hükümet ya da ideolojik görüş gurubu değil; ve fakat Mustafa Kemal Atatürk ten sonra ülkeyi yönetmiş tüm kişi ve kurumlar ve devlet yetkililerini gereğince uyarmayı, yönlendirmeyi başaramamış tüm müzik eğitimi yöneticileri, tarih önünde topyekün sorumludurlar. Bozkurt Güvenç in kitabında (Güvenç, 1995), her bin Japon evinden ikiyüzünde piyano bulunduğu belirtilmektedir. Venezüella 30 yılda 400 bin çocuğa müzik eğitimi verdi. Çocuklarını sokaktan ve şiddetten uzak tutan ülkenin artık 125 gençlik, 30 yetişkin orkestrası ve dünya çapında müzisyenleri var... Güney Amerika nın çalkantılı ülkelerinden Venezüella da 30 yıldır uygulanan bir yöntem, az gelişmiş bir ülkenin gençleri ve çocuklarının, müzik yardımıyla nasıl da şiddet sarmalından kurtarılabileceğinin en mükemmel örneği. BBC, The Guardian, The Financial Times, Boston Globe gibi Batılı yayınları taradığımızda da Sistema nın başarısını teyit eden haberlerle karşılaşıyoruz. Bu başarının
602 ardında birey olmayı, paylaşmayı, sorumluluk almayı aşılayan orkestra yı merkezine alan bir eğitim anlayışı var Berlin Filarmoni Orkestrası nın İngiliz şefi Sir Simon Rattle a göre Bu, şu anda dünya üzerinde klasik müzik adına gerçekleştirilen en önemli olay. Rattle, Venezüella nın başkenti Caracas ta 850 kişilik orkestra ve koroyu yönetti. Orkestrada çalanların hepsi fakir işçi ailelerine mensup çocuklar. Hepsi Montalban Müzik Okulu öğrencisi. Aynı amaca hizmet eden Venezüella daki 90 müzik okulundan yalnızca bir tanesi bu. Fundacion del Estado para el Sistema de Orquesta Juvenil e Infantil de Venezuela (Venezüella Çocuk ve Gençlik Orkestraları Devlet Vakfı veya kısaca Fesojiv) Genel Sekreteri Xavier Moreno, Öncelikli amacımız, bu çocukların her birini profesyonel müzisyen yapmak değil, onları kurtarmak. diyor. Fesojiv e bugüne dek, ülkenin her yerinden % 90 ı olumsuz sosyo-ekonomik koşullar altında yaşayan, kimi özürlü 400 bin civarında çocuk katılmış. Venezüellalılar bu organizasyona kısaca el Orquesta veya Sistema diyorlar. Sistema, 1975 yılında ekonomist, politikacı ve aynı zamanda müzisyen olan José Antonio Abreu tarafından, fakirlik ve istikrarsızlıkla boğuşan ülkedeki sosyal sorunlara neşter vurmak için kurulmuş. Abreu Caracas taki garajda 11 gençle bu işe başlamış. Venezüella hükümeti, her yıl 25-30 milyon dolar ayırıyor. Abreu, mucizevi bir şekilde, ülkede birbiri ardına gelen yedi hükümeti, Sistema ya fon ayrılması için ikna etmiş. Program o denli başarılı ki iktidara gelen hiçbir hükümet Sistema yı bir kenara itmeyi göze alamıyor. İnsanlarının % 75 i fakirlik sınırında yaşayan, kişi başına düşen milli geliri 3 bin 500 doların altında olan 25 milyon nüfuslu Venezüella da tam 125 gençlik orkestrası, 57 çocuk orkestrası ve yetişkinlerden kurulu 30 profesyonel senfoni orkestrası bulunuyor! (Bali, 08/04/2006) Kiliselerde dört sesli olarak seslendirilen bestelenmiş dualar sayesinde; her kesimden, her yaştan, her kültür ve gelir grubundan bireyin doğal müzik donanımı gelişebilmekte bu durum da, müzik öğretmeninin işini bir hayli kolaylaştırmaktadır. (Bkz.: s.974) Ülkemiz koşullarına gelince; Artık dayanılmaz noktaya ulaşmış bir gürültü kirliliği yaşanmaktadır (okul vb. kamu kuruluşlarının bozuk ses düzenleri; çoğu zaman bilinçsizce seslendirilmekte olan ezan; seçim zamanlarında partilerin ve adayların bilinçsiz müzikli propagandaları vb.). Müzik ruhun gıdası olduğuna göre; gürültü kirliliği, ruhsal açıdan, her şeyden önce bozuk gıda ya eşdeğerdir. Bu kirliliğin engellenmemesi ile de toplumsal düzeyde bir ruhsal gıda zehirlenmesi sonucu kaçınılmazdır. Ruhsal gıda zehirlenmesinin yaygınlaştığı bir toplumda, her türlü davranış kirliliği kaçınılmaz olacaktır (yerlere çöp atılması, trafik kurallarına uyulmaması, sürekli küfürlü konuşulması, başta dayak olmak üzere her türlü şiddetin egemenliği vb.). Bu paragrafta vurgulanan unsurlara dair bazı dökümanlar, bildiri aracılığıyla paylaşılabilir (Bkz.: ss. 974-977).
603 Türk müzik öğretmenlerinin öncelikle odaklanmaları gereken unsur, yurtta sulh yaklaşımı olmalıdır ki içte sağlanan huzur beraberinde olası bir Dünya barışı na gerçekten katkı sağlayabilsin. Müzik öğretmenleri açısından oldukça ironik bir bağlantı kurulabilir. Yapılan incelemelere göre, Hüseyni makamı barış ve huzur duyguları vermektedir. Türk Müziği nin temel makamı olarak da Hüseyni makamı öngörüldüğüne göre; genlerimizde var olan öz müziğimizin Türk müzik öğretmenlerince Türk Çocukları na gereğince aktarılabilmesi, hem müzikte yozlaşmaya hem de gittikçe yaygınlaşmakta olan her türlü şiddet e karşı işlevsel bir önlem olabilecektir. SONUÇLAR Müzik; doğru ellerde, doğru kullanım ile bir ilaç a, yanlış ellerde bir silâh a dönüşebilir. Müzik Öğretmenleri; toplumsal yaşamda rastlanan her türlü gürültü nün karşısında en etkili ve yetkili doğal bilirkişi konumundadırlar. Diğer tüm öğretmenler gibi Türk Müzik Öğretmenleri için de temel sorun, devlet bütçesinden eğitime ayrılan payın uygar dünya standartlarının son derece gerisinde bulunmasıdır. Türk Müzik Öğretmenleri, teknolojiden gereğince yararlanmamaktadırlar. Türk Müzik Öğretmenlerinin homojen bir yapısı oluşturulamamıştır. Müzikçi, resimci, bedenci yaklaşımı; müzik öğretmenlerinde metal yorgunluğu yaklaşımıyla, kayda değer bir aşağılık kompleksi oluşturmuş bulunmaktadır. Türk Medyası, Türk Müzik Öğretmenleri nin işini; bilerek ya da bilmeyerek, ne yazık ki aşırı derecede zorlaştırmakta ve gereğince işlevselleşebilmelerini neredeyse olanaksızlaştırmaktadır. Türk Müzik Öğretmenleri; genel anlamda, ne denli büyük bir müzik kültürü mirasının emanetçileri olduklarının bilincinde değildirler. Türk Müzik Öğretmenleri; gerek Türk Müzik Kültürü gerekse Türk Müzik Eğitimi nin ne denli büyük tehdit altında bulunduğunun gereğince bilincinde değildirler. Bürokrasi yi bir canavar gibi algılamakta ve ondan ciddi anlamda ürkmektedirler. Örgütlenmenin gereği ve önemini henüz yeterince hissedememekte, hatta bu yönde adeta bazı görünmez güçler tarafından öğrenilmiş güçsüzlüğe sürüklenmektedirler.
604 Türkiye Cumhuriyeti üzerinde geliştirilen her türlü iç ve dış tehdit planlarına karşı kamuoyunu bilinçlendirme yönünde önemli bir potansiyel güce sahiptirler. Mustafa Kemal Atatürk ün öngördüğü ve Musiki Muallim Mektebi, Musiki Kurumları Genel Müdürlüğü vb. kurumlarla vurgulanmış bulunan TÜRKİYE CUMHURİYETİ MÜZİK EĞİTİMİ POLİTİKASI temeli üzerine; aynı sağlamlık düzeyinde bir bina, sonraki kadrolarca İNŞĀ EDİLEMEMİŞTİR. Köy Enstitülerinin, Atatürk Devrimleri ne ihānet edilircesine kapatılması, her alanda olduğu gibi; Türkiye Cumhuriyeti Müzik Eğitimi alanında da son derece olumsuz sonuçlara neden olmuş bulunmaktadır. ÖNERİLER Mevcut müzik öğretmeni sayısı; ihtiyacın yüzde onundan dahi daha az olduğuna göre, müzik okullarında okuyan öğrencilerin tümünde, gelecekte en azından, potansiyel birer müzik uzman öğreticisi olabileceklerine dair gerekli bilinç, ilgili tüm kişi ve kurumlarca tereddütsüz biçimde oluşturulmalı; konuyla ilgili gerekli donanımın yani müzik cahili bir topluma azami ölçüde müzik öğretebilmek, müzik bilinci uyandırabilmek doğrultusunda uygun ve doğru davranışları sağlayıcı temel unsur olarak da, 2003 yılında Sakarya Üniversitesi nde Türkiye de ilk defa bir lisans programında başlatıp öğretim görevliliğini üstlenmiş olduğum MÜZİK ve HALKLA İLİŞKİLER gibi derslerin çeşitliliği ve yaygınlığı sağlanmalıdır. Söz konusu ders, aynı zamanda İTÜ de bir sanatta yeterlik projesi olarak tarafımca hazırlanmış ve sonuçlanmış bulunmaktadır. Proje bağlamında da İTÜ de öğretim elemanı olmayan birine ait kabul edilmiş ilk projedir. Bu projeyi aynı zamanda bir müzik öğretmeni sıfatıyla gerçekleştiriyor olmam; bildirim süresince vurgulamaya çalıştığım hususlara dair örnek bir olay, bir veri tabanı, bireysel savunma çalışması olarak da değerlendirilebilir. Müzik Öğretmenlerinin sistem içinde genellikle en altta algılanışlarını azaltmak yönünde, bakanlıkça daha çok sayıda müzik müfettişi istihdam edilmelidir. Özellikle müzik öğretmenlerinin teknoloji kullanımı ivedilikle teşvik edilmelidir. Ülkemiz ihtiyaçlarına yönelik gerçekçi bir Türk Müzik Öğretmeni tipolojisi geliştirilmeli ve ilgili kurumların eğitim yapıları en kısa sürede bu tipolojinin gereklerini yerine getirebilmelidir. Türk Müziği bölümlerinde okuyanların enstrüman çalabilme becerilerinin geliştirilmesi; Batı Müziği bölümlerinde okuyanların, gereğince Türk Müziği bilgi ve donanımı edinmesi, bu konudaki başlıca ve öncelikli çalışmalar olarak vurgulanabilir.
605 Milli Eğitim Bakanlığı nca; müzik öğretmenlerinde yerleşik bir hal almış, kemikleşmiş olan özgüven eksikliğini giderici çalışmalar yapılmalıdır. Bu yönde yapılan bakanlık dışı çalışmalara gereğince destek verilmelidir. Müzik öğretmenleri; doğal bilirkişilik vasıflarından yola çıkarak, emin oldukları konularda medya nın yanlışlarını düzeltmek (bazı kişilerin keyfi biçimde imparator, kraliçe, maestro, diva, güneş vb. ilan edilişleri gibi ) doğrultusunda tek başlarına ya da birlikte hareket ederek gerekli müdaheleleri yapmakta gecikmemeli ve konunun takipçisi olmalıdırlar. Türk Müzik Öğretmenleri; Türk Müzik Kültürü nün birinci derecede yasal mirasçısı olduklarının bilinciyle hareket edebilmek için çaba harcamalı; Türk Müzik Eğitimi ve Kültürü üzerinde geliştirilmeye çalışılan emperyalist planlara karşı duruşlarını korumak için en azından çaba harcamalıdırlar. Süregelen bilimsel, kültürel, sanatsal kurtuluş savaşı, psikolojik harp döneminde en azından son güçlerine değin mücadele etmeyi tercih etmelidirler. Türk Müzik Öğretmenleri; diğer tüm disiplin öğretmenleriyle sağlıklı iletişim kurma yönünde girişimci taraf olabilmeli ve sahip oldukları doğal sempati kanalıyla, tehlikenin büyüklüğünü onlara da anlatabilmelidirler. Aynı mantık ile, müzik öğretmenleri; bürokratik işlemler konusunda kavgacı ve sorun odaklı yaklaşımlar yerine çözüm odaklı olabildiklerinde bürokratik işlemlerin de daha kolay yürüdüğünü görebileceklerdir. İstanbul Müzik Öğretmenleri Sempozyumu (www.muzikcisem.org) bu düşüncenin son derece net bir kanıtıdır. Örgütlenme kavramından ürkmemeli ve fakat örgütlenme çalışmalarını da bir gazeteci objektifliği ile gerçekleştirebilmeli kişisel ve grupsal menfaatleri meslek örgütü nün menfaatlerinin önüne taşımayı akıllarından dahi geçirmemelidirler. Varolan müzikal bilgi, birikim, donanım ve üretimlerini paylaştıkları kitleler üzerinde oluşan doğal kanaat önderliği pozisyonlarını; soğukkanlı ve bilinçli bir şekilde kitlenin durum u algılayabilmesi yönünde kullanabilecek derecede özverili olmalıdırlar. Müzik öğretmenleri; sanatsal ve düşünsel potansiyelleri ile, öğrenilmiş güçsüzlük ten kısa sürede sıyrılabilme gücüne sahiptirler. Bu potansiyelleri doğrultusunda; birlikte hareket ederek, Türkiye Cumhuriyeti hükümetleri bünyesinde aktif ve etkin biçimde yer alabilme çabası harcamalı ve işlevsel, Atatürk ün öngörmüş/uygulamış olduğu TÜRKİYE CUMHURİYETİ MÜZİK EĞİTİMİ POLİTİKASI nın gereğince, yeniden hayat bulması çalışmalarında da bizzat rol almaktan / rol almayı istemekten çekinmemelidirler. Çünkü bu konu; müzikten anlamayan bürokratlara emanet edilemeyecek kadar kritik ve stratejik bir konudur.
606 Türkiye Cumhuriyeti ndeki tüm müzik öğretmenlerine; bir hizmetiçi eğitim çalışması aracılığıyla, köy enstitülerindeki müzik eğitimi çalışmaları anlatılmalı, izletilmeli hatta deneysel olarak uygulatılmalıdır. Böylece; Mustafa Kemal in en büyük ideallerinden biri, aynı zamanda tüm dünyanın örnek almış olduğu köy enstitüleri projesinin ruhu müziksel anlamda canlandırılabilecek, geleceğe yönelik işlevsel fikirlerin oluşumuna ve gelişimine katkı sağlanmış olacaktır. KAYNAKÇA Azar, Nurcihan (19/25 Aralık 2004). Bize Neler Oluyor/Ruh Sağlığında Kırmızı Alarm. Nokta Dergisi. Sayı: 1120. s. 7. Bali, Serhan (08/04/2006). Hayatları Müzikle Değişti, Radikal Gazetesi İnternet Baskısı, Haber No: 183744. Bardakçı, Murat (17 Şubat 1996). Deliliğin Devası Müzikte. Hürriyet Gazetesi. Gaziantep Rehberlik ve Araştırma Merkezi (GARAM), Araştırma Sonuçları. Gedikli, Erdem (2003). Müzik Eğitimi, Bursa: Ezgi Kitabevi. Güvenç, Bozkurt (1995). Kültür ve Eğitim. Ankara: Gündoğan Yayınları. Hürriyet Gazetesi, Ezan Huzur Vermeli. Yeter Söz Milletin Köşesi. Hürriyet Gazetesi, Güzel ve Uyumlu Ezan Okuma Ortada Kaldı. İzgören, Ahmet Şerif(2006). Eşikaltı Büyücüleri. Ankara: Elma Yayınevi. Kahraman, Recep(2005). Bunları Biliyor musunuz. İstanbul: Venüs Yayınları. Kumkale, Tahir (2006). Beynimizi Kimler ve Nasıl Yönetiyorlar. İstanbul: Pegasus Yayınları. Kurtkan, Amiran. Türk Milletinin Manevi Değerleri. Ankara: MEB Yayınları. Kütahyalı, Önder (Kasım 2004). Bir Panelin Düşündürdükleri. Orkestra Dergisi, 356. Sayı, s. 8, İstanbul. Milliyet Gazetesi (29 Eylül 2003). Müzik, Öğrencileri Kuzu Gibi Yaptı. Monk, William Henry (1889). Hymns (comp.and arr.). London: William Clowes and Sons Ltd. Özeren, Alp (4-5 Aralık 2003). İstiklâl Marşı na Dair Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Müzik Araştırmaları ve Folklor Derlemeleri Sempozyumu. İstanbul Teknik Üniversitesi, Düzenleyen: Yrd. Doç. Dr. Göktan AY.
607 Özkaya, Ömer (2006). CIA Belgeleriyle Zihin Kontrol Operasyonları. Pegasus Yayınları, İstanbul. Taşkıran, Tezer. Türk Ahlâkının İlkeleri. Ankara: MEB Yayınları. Temelkuran, Ece (19 Temmuz 2004). İlkelliğin Zaferi. Milliyet Gazetesi www.muzikcisem.org.
608