Selçuk Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Öğretiminde 30. Yõl Sempozyumu,16-18 Ekim 2002, Konya SUNULMUŞ BİLDİRİ WEB KARTOGRAFYA Necla ULUĞTEKİN 1, İ. Öztuğ BİLDİRİCİ 2 1 İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Kartografya Anabilim Dalõ, Maslak İSTANBUL, email: ulugtek@itu.edu.tr 2 Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlõk Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü Kampüs KONYA, email: bildirici@selcuk.edu.tr Özet:İlk çağlarda taş üzerine yapõlmõş haritalar kullanõlõrken günümüzde bilgisayar ekranõndaki haritalardan söz edilmektedir. Bilgisayar yazõlõmlarõ ve grafik teknolojisindeki hõzlõ gelişmeler ekran haritalarõnõn bilgi iletişiminde kullanõlmasõnõ olanaklõ kõlmõştõr. Haritalar coğrafi bilgilerin yeryüzündeki dağõlõmlarõ ve ilişkilerinin görselleştirilmesinde kullanõlan klasik iletişim aracõdõr. Bilgisayar iletişim ağõnõn da hõzõnõn giderek artmasõ statik haritalardan dinamik, animasyonlu haritalara doğru bir geçişi olanaklõ kõlmõştõr. Dinamik ya da statik ekran haritalarõ için iki temel ortam CDROM ve WWW (World Wide Web) dir. CDROM kapsadõğõ bilgi hacmi ve kullanõcõ bilgisayarõnda kullanõlmasõ nedeniyle dinamik ve animasyonlu haritalarõn kullanõmõnõ kolaylaştõrmõştõr. Bu çalõşmada mesleğimizin yeni bir alanõnõn (WWW) kavramlarõ ve bu yeni ortamõnõn yaygõnlaşmasõndaki nedenler tartõşõlacaktõr. 1. GİRİŞ Çevrenin grafik sunumu olarak nitelendirilebilecek harita, yeryüzü coğrafi obje ve ilişkilerini en iyi yansõtabilen araçtõr. Haritanõn tanõmõ da teknoloji ve içeriğinin gelişmesine bağlõ olarak değişmiştir. Günümüzdeki haritalar hem kullanõcõ hem de üreticisi açõsõndan bakõldõğõnda kablolu iletişim araçlarõ arasõnda da yer almaktadõr. Haritalar bu amaçlarla her türlü basõlõ yayõn, gazete ve atlaslarõn yanõ sõra internet ortamõnda da kullanõlmaktadõr. WWW (World Wide Web) yeryüzüne ilişkin olgularõn iletişiminde yeni ve oldukça popüler bir ortamdõr. Bu ortamõn coğrafi olarak kullanõmõnda haritalar da değişmez araçtõr. WWW; indeks oluşturabilmesi, bir çeşit çoklu ortam ve arayüz sunmasõ nedeniyle coğrafi mekanlar, fotoğraflar, ses, yazõ ve diğer haritalar ile ilişkilendirilebilmektedir. Kartografya; her türlü haritanõn tasarõmõ, üretimi ve kullanõmõ ile uğraşan bir disiplindir. Web kartografyasõnõn da kartografyadan bir farkõ yoktur. Ancak kullandõğõ ortam WWW ile sõnõrlõdõr. Bu durum kartografik anlamda bazõ tasarõm problemlerini ortaya çõkartmakla birlikte kartografik olarak yeni olanaklar da kazandõrmaktadõr. Web haritalarõ kartografya ve multimedya olanaklarõnõn birleştirilmesi ile oluşturulmaktadõr. Web ortamõ haritalarõ metafor olarak yeniden yaşamõmõza sokmuştur. Artõk haritalar yalnõzca doğal çevrenin konumunu, coğrafi dokusunu veya coğrafi uzayõ yönetmek üzere kullanõlan araç olmaktan çõkmõştõr. Haritalar coğrafi mekansal veri alt yapõsõnõn araştõrõlmasõ ve dağõtõlmasõndan başka siber uzay (cyberspace, 4 boyutlu uzayda gezinme), internet alt yapõsõnõn gösteriminde ve haritaya ilişkin internet sayfalarõnõn ulaşõmõnda kullanõlmaktadõr. WWW ortamõ bir kaç bağlantõnõn oluşturulmasõndan sonra amaçtan uzaklaşõlmasõ kolay bir ortamdõr. İşte bu ortamõn kullanõşlõ hale getirilmesi için yeni harita tasarõmlarõna (cyber map) ihtiyaç duyulmaktadõr. Bu bildirinin amacõ WWW in kartografya ve ilgili yerbilimlere sağladõğõ olanaklarõ tartõşõrken harita üretimi disiplinindeki gelişmeler, değişiklikler ve ileri aşamalarõ da ele almaktõr. 351
Web Kartografya 1.1 Web Haritalarõnõn Tipleri Web haritalarõ daha çok statik ve dinamik haritalardõr. Statik haritalarõn çoğu kullanõcõ tarafõndan yalnõzca bakõlabilen özelliktedir ve genellikle bitmap olarak WWWde yer alõrlar. Böylece Ulusal Harita Kurumlarõ eski harita serilerini arşivleyebilir ve kullanõcõlarõ ile paylaşabilir. Ancak herhangi bir klasik atlastan veya kağõt ortamdan taranarak elde edilen bu haritalar WWW ortamõ için tasarlanmadõklarõ için okunaksõzlõk, bilgi yoğunluğu, renk kalitesi vb. problemleri içerirler. Statik ve aynõ zamanda interaktif olan haritalar üzerinde bazõ alanlar aktif hale (clickable map) gelebilmektedir. Bu aktif alanlardan başka haritalara olduğu gibi fotoğraf, uydu görüntüleri veya diğer web sayfalarõna da bağlantõ olabilir. Ekranda gerçekleştirilebilen büyütme ve küçültme fonksiyonlarõ da etkileşimli fonksiyon olarak değerlendirilmektedir. İstenen tabakalarõn kapanõp açõlmasõnõ sağlayan fonksiyon, işaret ve renk değiştirebilme olanağõ da interaktif statik haritalarda kullanõlmaktadõr. Dinamik haritalarõn yalnõzca bakõlabilen türlerine çeşitli animasyonlarda rastlanmaktadõr. Web de kullanõlan çoğu dinamik haritada Web de animasyon gösterimi için kullanõlan dosya tiplerinden biri olan animasyonlu GIF kullanõlõr. Animasyonlu GIF dosyalarõ yalnõzca web tarayõcõlarõ tarafõndan kullanõlabilen küçük boyutlu dosyalardõr. Bu tip dosyalarda 256 renk kõsõtlamasõ olmasõ çizgisel haritalarda hissedilebilir bir kalite kaybõna neden olmaz. Ardõşõk bitmap lerin belli zaman aralõklarõnda sunumu da animasyon oluşturmaktadõr. Dünyanõn dönmesi ve hava değişiminin sunulmasõ bu türe bir örnek olarak verilebilir. Daha etkileşimli olanlarõ ise AVI, MPEG veya Quicktime formatõnda sunulmaktadõr. Ek yazõlõmlar (Plugin) aracõlõğõ ile WWW desteği olan fonksiyonlar hareketi başa, sona alma ve durdurma ile sõnõrlõdõr. Etkileşimli dinamiklik Java, JavaScript veya VRML, Quicktime VR ile yaratõlabilir. VRML özellikle üç boyutlu verinin kullanõmõnda, navigasyon yolunun tanõmlanmasõnda, yön ve yükseklik kararlarõna yardõmcõ olacak olanaklar sunmaktadõr. Böylece aktif alanlarõ olan animasyonlar da (clickable animation) üretilebilmektedir [Asche 2001, Gökçen & Uluğtekin, 2000]. Microsoft un yeni piyasaya sürdüğü VisualStudio.NET yazõlõm geliştirme ortamõ da web kartografya açõsõndan oldukça iyi olanaklar sunmaktadõr. Görselleştirme açõsõndan bakõldõğõnda animasyonlu haritalar bir çözüm olarak görülebilir. Günümüzde yeryüzü gerçekliğinin modeli gelişen teknoloji yardõmõyla 3D olarak oluşturulabilmektedir. Oldukça karmaşõk olan gerçek dünya veri tabanõ ilişkileri 3. boyut olmadan açõklanamaz. Web bu tür haritalarõn sunulmasõ için uygun bir ortamdõr. Tematik haritalar da üçüncü boyutu kullanmaktadõr. Günümüzde web de statik haritalarõn kullanõmõ fazla etkili olmamaktadõr. 1.2 Siber Uzay (Cyberspace) Internet ve benzeri bilgisayar iletişim ağlarõnõn mekansal boyutu genel olarak siber uzay veya siber coğrafya olarak isimlendirilir [URL 1]. Siber coğrafya, coğrafi görüngüler; trafik akõşõ, yeni siber uzay iletişimlerinin demografik yapõsõ, yeni dijital uzayõn algõlanmasõ ve görselleştirilmesi gibi fiziksel alt yapõ ile uğraşõr. Genellikle siber haritalarda 3D ve animasyon, farklõ projeksiyonlar ve fazla renk kullanõlmaktadõr. Görselleştirme süreci; görselleştirme hedefine ulaşma, düşünsel engelleri kaldõrma ve 352
Uluğtekin, Bildirici detaylarõ göstermek için tasarõm olmak üzere üç aşamada ele alõnmaktadõr. Ortaya konulan alternatif haritalarõn incelendiği zaman çok da sõra dõşõ olmadõklarõ görülür. Her şeye karşõn klasik kartografik kurallar halen kullanõlmaktadõr. Siber coğrafya da konum, öznitelik ve zaman gibi mekansal bileşenlerle bağlantõ kurar. İnternette hava durumu ve eş zamanlõ internet haritalarõ bu haritalara örnektir [URL 2, URL 3]. Yeni bir tür harita üretimi yerine, noktasal harita, renk tonlu harita, oransal işaretli harita ve animasyonlu harita gibi harita türlerini kullanõrlar. Burada haritalar yalnõzca siber uzayõ görselleştirmek üzere değil aynõ zamanda bir siteyi yönlendirmek üzere de kullanõrlar. WWW kullanõcõlarõnõn oldukça çabuk biçimde kayõp olmalarõnõ engellemek için kullanõcõlar hem global hem de lokal olarak haritalar ile desteklenmelidirler. Eğer harita metafor olarak kullanõlõyorsa, navigasyon mutlaka şematik bir harita ile desteklenmelidir [Kraak 2002a]. 2. KARTOGRAFİK KURAMLAR KARTOGRAFİK GÖRSELLEŞTİRME Günümüzde konusu yalnõzca harita yapõmõ olmayan kartografya, harita kullanõcõlarõ ile daha çok ilişkiye geçerek ve ürünlerini inceleyerek animasyon, multimedya ve sanal gerçeklik gibi modern görselleştirme tekniklerini kullanarak daha iyi çözümler üretmek görevini üstlenmektedir. Mekansal verinin elde edilmesindeki kartografik görselleştirme işlemi veri tabanõndan gelen verilerin harita veya harita benzeri ürünlere dönüşümüdür. Belli bir amaçtaki mekansal bilgi için mekansal verinin elde edilmesi, depolanmasõ, işlenmesi ve görselleştirilmesi gerekmektedir. Görselleştirme işlemi sõrasõnda kartografik yöntem ve teknikler kullanõlõr. Bu da optimum tasarõm, üretim ve harita kullanõmõ için bir çeşit gramer geliştirmektir. Harita üreticisi profesyonel kartograf olduğu gibi, orman haritalarõnõ uydu görüntülerinden yararlanarak hazõrlayan, ya da şehre ilişkin istatistikleri üreten, kendi disiplini içinde uzman olan bir üretici de olabilir. Bu durumda önemli olan mekansal verinin bilgi olarak grafik ortama dönüşümünü başarmaktõr. Görselleştirme amaca ve sunumun yapõlacağõ ortama bağlõdõr. Haritalar; topografik harita, ekran haritasõ, elektronik atlas haritalarõ, kentsel gelişimi gösteren bir animasyon, bir binanõn veya dağõn üç boyutlu görüntüsü veya eş-zamanlõ hava durumu gibi çeşitli biçimlerde hazõrlanarak CD-ROM, Intranet veya WWW aracõlõğõ ile sunulurlar. Kim, neyi, kime, nasõl ve en etkili yöntemle sunmalõ sorusuna cevap bulmak gerekir. Burada sunum kelimesi grafik ve semantik sunumu, ne kelimesi sunumu yapõlacak mekansal verinin nitel ve nicel karakteristiklerini, kime kelimesi harita kullanõcõsõ yaşõ ve eğitim seviyesini, nasõl kelimesi kartografik yöntem ve tekniklerin hangi ortamda neye olanak verdiğini içermektedir [Kraak 2002b]. Görselleştirmede mekansal veri tabanõnõn içeriğine bağlõ olarak büyük veya küçük ölçekli veri ile çalõşõlmasõ genelleştirme problemini ortaya çõkaracaktõr [Bildirici 2000]. Mekansal verinin topografik veya tematik amaçlõ kullanõmõ tasarõmõ değiştirecektir. Bu problem günümüzde bazõ tabakalarõn ekranda belli ölçeklerde açõlmamasõ ile çözülmeye çalõşõlmaktadõr. Tasarõm için önemli sorulardan biri verinin nitel veya nicel karakterinin sunumudur. Verinin toplanmasõnda veya harita derleme sõrasõnda kalite ve farklõ veri kaynağõ problemleri ile karşõlaşõlmaktadõr. 353
Web Kartografya Kartograflar görselleştirme için fonksiyonlar, kurallar ve alõşkanlõklar gibi çeşitli araçlarõ kullanõrlar. Fonksiyonlara örnek olarak kõyõ çizgilerinin genelleştirilmesinde kullanõlan basitleştirme algoritmalarõ verilebilir. Kurallara örnek olarak, oransal işaretlerin nicelikleri göstermek üzere kullanõlmalarõ ya da yüksekliklerin gösteriminde kullanõlan gölgeleme yöntemi için sanal õşõğõn kuzeybatõ yönünden gelmesi verilebilir. Denizlerin mavi, yüksekliği az olan alanlarõn yeşil, dağlarõn kahve rengi gösterilmesi ise alõşkanlõklar ve uzun zamandõr süre gelen kurallara örnek olarak verilebilir. Ancak tüm bu bilinenlerin kullanõlmasõ dahi istenilen sonuca ulaşõlmasõna yeterli gelmeyebilir [Kraak 2002a, Kraak & Ormeling 1996]. Yeni teknolojik gelişmeler Kartografyaya WWW gibi oldukça olumlu olanaklar sunarken, üretilen haritalarõn kalitesinin düşmesi gibi olumsuzluklarõ da yanõnda getirmektedir. Teknolojinin ilerlemesi kartografik tasarõmõn da aynõ hõzla ilerlemesini gerektirmemektedir. CBS yazõlõmlarõndaki gelişme bir çok harita üreticisini ortaya çõkartmõş, harita üretimindeki artõşa hatta kullandõğõ teknikler açõsõndan haritalarõn gelişmesine neden olmuş ancak tasarõma fazla katkõ koyamamõştõr. Web kartografyasõ da aynõ şekilde gelişmektedir. Bu dönem Morrison tarafõndan kartografyanõn demokratikleşmesi olarak tanõmlanmaktadõr [Kraak 2002b, Morrison 1997]. Bu kavramla harita kullanõcõlarõnõn elektronik teknolojiyi kullanalarak harita üzerindeki kartografik kurallar inisiyatifini ortadan kaldõrmalarõ ve her harita kullanõcõsõnõn da kartograf olabileceğine inanmalarõ, analiz ve görselleştirme uygulamalarõ sonuçlarõnõn herhangi bir doğruluk standardõna dayandõrõlmadan yapõlmasõna karşõlõk, sunumun başarõlõ olarak değerlendirilmesi anlatõlmaya çalõşõlmaktadõr. Burada vurgulananlarõn olmasõ durumunda görsel düşünce yanlõş karar verilmesine neden olacaktõr (Bkz. Bölüm 2.1). Bu sürecin doğru olarak dönüştürülmesi için; doğru coğrafi veriye ve haritaya (meta veri de dahil olmak üzere) ulaşmak için kartografya alanõnda Oddens Bookmarks gibi özel portaller geliştirilmiştir [URL 4, URL 5]. Burada amaç yersel verinin paylaşõmõnõ, kullanõcõnõn isteği doğrultusunda kaynak ve üretim süreçleri gibi bilgilere kolayca ulaşõlmasõnõ sağlamaktõr. Bu konuda da globalizm den söz etmek olanaklõdõr. Hatta Global Spatial Data Infrastructure kavramõ ile politika, standart ve prosedürlerinin üretilmesi, yer bazlõ verinin internet üzerinden dağõtõmõ ifade edilmektedir [Elzakker 2002a]. 2.1 Kartografik Görselleştirme Stratejileri Haritalarõn temel fonksiyonu mekansal verinin iletişimidir veya başka bir deyişle coğrafi gerçeklik hakkõnda bilgilenmektir. Bugün bol miktarda üretilen haritalar son ürün olarak üretilmemekte daha çok mekansal veri ile uğraşanlarõn ara ürün ü olarak üretilmektedir. Haritalar yalnõzca iletişim aracõ değil aynõ zamanda kullanõcõda düşünme sürecini amaçlayan yeni bir rolü de üstlenmektedir. Burada görsel düşünce ile herhangi bir sorgulama sonucu oluşan haritalar tanõmlanmakta, genel iletişim (public communication) ile sorgulamalara dayanan analiz sonucu oluşan ve harita özellikleri dikkate alõnarak hazõrlanan haritalar anlatõlmaktadõr [Kraak 2002a, Kraak & Ormeling 1996]. Bilgi sunma (presentation) kartografyanõn klasik ve önemli bir konusudur. Burada kartograf bilinmeyen mekansal bir veri üzerine çalõşõr ve iletişim için çok amaçlõ harita üretir. Bilgi kazanõmõ (exploration), bilinmeyen bir veri ile uğraşõlõrken o konunun 354
Uluğtekin, Bildirici uzmanõnõ gerektirir. Burada üretilen haritalar daha çok tek amaçlõ olup, uygunluğu tamamõyla uzmanõn problemi çözme biçimine bağlõdõr. Bu tür veri ile uğraşan uzmanlarõn kartografya konusunda da deneyimlerinin olmasõ gerekmektedir. Web kartografyasõnõn olanaklarõnõ irdelemek için temel soruya dönmek gerekmektedir. Neyi, nasõl, kime, kim en etkili olarak aktarõrõm. Bu sorunun cevabõnõn Bilgi kazanõmõ (exploration) açõsõndan ve web ortamõnda ne gibi farklõlõklar gösterdiğine bakõlõr: Nasõl sorusunun cevabõ hala kartografik yöntem ve teknikler ile sunulacağõdõr. Ancak bu son teknolojik gelişmelere paralel olarak animasyon, multimedya, üçüncü boyut ve görsel gerçekliği de içermelidir. Bunlara ek olarak kullanõcõ ortamõ değişmiştir. WWW yeni harita ortamõdõr. WWW ile veri tabanõ arasõndaki iletişim hyperlink aracõlõğõyla kurulduğunda haritalar; eşzamanlõ, etkileşimli ve dinamik bir ortamda bilgi kazanõmõ için en uygun araçtõr. Bu arada hangi geleneksel araçlar kullanõlmalõdõr ve görselleştirme sürecinde hangi fonksiyonlar rol alacaktõr sorularõnõn sorulmasõ gerekecektir. Kim sorusunun cevabõ harita üreticisidir ve çoğunlukla yerbilimcidir. Ne sorusunun cevabõ iyi bilinen veya bilinen veri tabanõ takõmõ değildir. Meta verinin de sunumu olanaklõdõr. Kime sorusunun cevabõ önceki dönemlerden daha kolaydõr. İyi tanõmlanmõş bir kullanõcõ grubuna, kartograf rolünü almõş ( kim sorusunun cevabõ) bir uzman yer bilimci tarafõndan sunuş yapõlmaktadõr. Nasõl etkili sorusunun cevabõ etkili bir grafik kullanõlmasõna ve yerbilimcinin açõklamak istediği bilgiyi açõk bir şekilde anlatõşõna bağlõdõr. Her ne kadar bilgi sunma ve bilgi kazanõmõ ortamlarõnda temel benzerlikler olsa da bu ortamlar arasõnda temel ayõrõmlar da vardõr. Mekansal verinin araştõrõlarak sunulmasõ farklõ tip verinin farklõ kaynaklardan elde edilmesidir. Eğilim, gerekli (supply-driven) olan bilgiyi sunan kartografyadan isteğe bağlõ bilgi sunan (demand-driven) yaklaşõma doğru hõzla gitmektedir. Kartograflar önümüzdeki günlerde, araç geliştirmek, mekansal verinin erişimi, etkinlik konularõnda yoğunlaşmalõdõr. Kullanõcõya çeşitli amaç, ölçek ve kombinasyonda bulunan veriyi sunacak şekilde araçlar yaratmasõ veya geliştirmesi gerekmektedir. Görsel mekansal bilginin kazanõmõ brushing olarak da tanõmlanmaktadõr. Bu kavram harita üzerinde bir objenin seçilmesiyle veri tabanõndaki verinin veya tersinin daha belirgin bir hale gelmesidir. Bu hangi objenin seçildiğine bağlõ olarak isim alõr: Harita üzerinden yapõlan seçim coğrafi seçim (geographic brushing), diyagram veya tablodan öznitelik seçimi (attribute or statistical brushing), zaman çizgisi üzerinden seçim ise zamansal seçimdir (temporal brushing). Böylece kullanõcõ coğrafi objelerin konumlarõ, karakteristikleri ve zamana ilişkin bilgilerini alabilir. En iyi erişim kullanõcõnõn kendi organizasyon yapõsõnda hazõrladõğõ sistemde olacaktõr [Kraak 2002b]. 2.2 Kartografik İşaret Sistemi Hangi grafik olanaklarõn kullanõlacağõ ya bilginin doğasõna göre ya da kartografik bilgi analizi sonucu belirlenir. Bilginin haritadaki sunumu için doğru işaretlerin seçimi kartografõn bilgi birikimi ile ilişkilidir. Tüm görsel değişkenler kullanõlarak oluşturulan işaretler ile verinin doğasõ iletilmeye çalõşõlõr. Semiologie Graphique kitabõnõn yazarõ Bertin aynõ amaçlõ bir harita tasarõmõ için on kartograf kartografik kurallarõ uygulasa, hepsinin çözümü on farklõ harita olur demiştir [Bertin 1983, Kraak 2002c]. 355
Web Kartografya Verinin karakteristik özelliği nitel veya nicel olacaktõr. İkisinin arasõnda bir yerde sõralõ (ordered) veri bulunmaktadõr. Bu tür veri sõnõflandõrmasõnda yalnõzca basit hiyerarşi kullanõlmõştõr. Nitel veri yalnõzca adlandõrmalõ (nominal scale) olarak sõnõflandõrõlõr. Nicel veri aralõklõ (interval scale) veya oransal (ratio scale) olarak sõnõflandõrõlõr. Mutlak sõfõr biliniyorsa veri oransal olarak ölçeklendirilir. Aksi durumda aralõklõ sõnõflandõrma kullanõlõr [Kraak & Ormeling1996]. Bir haritada noktasal, çizgisel ve alansal işaretler ile yazõlar bulunmaktadõr. İşaretler Bertin tarafõndan tanõmlanmõş görsel değişkenler (konum, büyüklük, beyazlõk değeri, doku, renk, yöneltme, biçim) kullanõlarak elde edilir. Her görsel değişkenin ayrõ bir algõlanõş özelliği bulunmaktadõr. Web harita tasarõmõnda, klasik tasarõmda sõklõkla alansal işaretler için kullanõlan yön, büyüklük ve beyazlõk derecesi ile elde edilen dokunun kullanõlmasõ tavsiye edilmemektedir. Bunun yerine şeffaflõk ve gölge gibi iki yeni görsel değişken kullanõlmaktadõr. Tematik haritalar adlandõrmalõ bilgi için renkli harita (chorochromatic map) veya mozaik harita olarak adlandõrõlan haritalarõ kullanõr. Oransal işaretli haritalar (proportional point symbol or graduated symbol map) hem nitel hem de nicel verinin sunumunda kullanõlõrlar. İşaret büyüklüğü nicel veriyi gösterirken, renk yalnõzca niteldir. Renk tonlu haritalar (choropleth map) adlandõrmalõ, aralõklõ, göreceli nicel veri için kullanõlõrken, eş değer eğrili (isoline map) haritalar daha çok yüksekliklerin ve sõcaklõk verilerinin sunulmasõnda kullanõlõr [Bertin 1983, Ed 2001, Kraak 2002c] Harita başlõğõ ve işaret tablosu haritanõn konusunun anlaşõlmasõnõ sağlar. Grafik ölçek ve geometrik pafta ağõnõn olmadõğõ durumlarda kuzey oku yönlendirmeyi sağlar. Harita projeksiyonu ve bibliyografik bilgi gereklidir. Bibliyografik bilgi haritanõn ne zaman üretildiği, verisinin nasõl ve ne zaman toplandõğõ, haritayõ üreten kurum veya kişi hakkõndaki bilgidir. Tüm bu bilgiler harita hakkõnda genel bir kanõ uyandõrõr. Bu bilgiler veri tabanõna ilişkin meta veri ile de desteklenir. Bir kağõt harita bu elemanlarõ içerirken bir ekran haritasõ bu kadar bilgiyi yer sorunu nedeniyle gösteremez. Ancak bu bilgiler interaktif olarak veri tabanõndan alõnabilir. İşaret tablosu ve harita başlõğõ tamamõyla isteğe bağlõ olarak tasarlanõr. İletişimi iyi bir harita oluşturmak demek bol bol renk kullanmak değildir. Burada anahtar kelime kontrast tõr. Harita üzerindeki tüm bilgiler aynõ önem derecesinde değildir. Bu duruma görsel hiyerarşi veya zemin-işaret ilişkisi denilmektedir ve haritada dikkat edilmesi gereken tasarõm kurallarõndandõr. 2.3 Web Haritalarõnõn Tasarõmõ Harita tasarõmõ; yapõlan analizin karakteristiklerine bağlõ olarak haritanõn amacõ bazõnda algõlama düzeyi, harita içeriği, harita işaretlerinin bütünü, standartlarõ, ölçeği ve doğruluk derecesi gibi faktörleri içerir. Bu faktörlerin çoğu birbiri ile ilişkili ve birbirlerini etkiler. Tüm harita işinde estetik, üretim maliyeti ve zaman belirleyici bir rol oynar. Ekranda tasarlanacak bir harita için kağõt üzerindeki tasarõm ile karşõlaştõrõldõğõnda etkileşim, animasyon ve multimedya (ses, video, yazõ) gibi özel olanaklar ortaya çõkmaktadõr. Hatta kağõt üzerinde olanaklõ olmayan grafik tasarõm ve işaretler ekranda oluşturulabilir. Ancak web in özellikleri nedeni ile bazõ kõsõtlamalar oluşmaktadõr. Haritanõn dosya büyüklüğü başka bir bilgisayara yüklenme süresini 356
Uluğtekin, Bildirici etkilediği için haritada fazlasõyla genelleştirme yapõlmak zorundadõr. Ancak vektör formatõ kullanõldõğõnda oldukça fazla bilgi aktarõmõ söz konusudur. Web harita içeriklerinin azaltõlmasõ için: Haritanõn amacõna bağlõ olarak ana hatlarõ ile içerik oluşturulur, aktif noktalar yaratõlarak veya kursör yardõmõ ile ana bilgiler eklenir. Temel harita bilgilerini (genellikle topografik) içeren harita ve hatta bu içeriğe film, tablo ve ses gibi ek bilgiler açõlan ek menüler yardõmõyla isteğe bağlõ olarak eklenir. Haritanõn destekleyici içeriği olan harita kenar bilgileri, işaret tablosu, pafta ağõ, açõklayõcõ resimler, grafikler ve istenince açõlan mönüler ise kullanõcõnõn direkt olarak ihtiyacõ olmayan ama istenince ulaşõlabilen bilgilerdir. Harita içeriği tamamen ölçeğe bağlõdõr. Ekran ölçeğinin çok fazla küçültülmesi bilgilerin okunaklõlõklarõnõ düşürürken, ölçeğin çok fazla büyütülmesi de kullanõcõnõn yönlenmesini yitirmesine neden olur. Web kartografyada kullanõlan üç tür ekran ölçeklendirmesi vardõr [Worm 2002, URL6]: Statik lineer ölçeklendirme; ekran ölçek faktörü ile harita içeriği değişmez. Yalnõzca istenen alan büyük görülebilir. Statik basamaklõ ölçeklendirme; her bir harita belli bir ölçek veya ölçek aralõğõ için tasarlanmõştõr. Ne tür bir ölçeklendirme seçildiğine bakõlarak kullanõlmasõ gereken haritalar seçilir. Büyüteç etkisi yaratan bir görüntünün ekranda dolaşmasõ ve altõnda daha büyük ölçekte çizilmiş bir haritayõ göstermesi gibi teknikler de bu gruba girer. Dinamik ölçeklendirme de harita içeriği ile ölçek arasõnda direkt bir ilişki vardõr. Veri tabanõ ile ilişki içindedir ve hatta kartografik işaretleri de tamamen ölçeğe bağlõ olarak değiştirir. Küçük ölçekte noktasal olarak gösterilen bir şehir işaretinin büyük ölçekte alansal bir işaret ile gösterilmesi gibi. Bu durumda bilginin sunulacağõ (default ) ölçek belirlemelidir. Bu ölçek istenilen harita içeriğini ve doğruluğu belirleyecektir. Ekran haritalarõnda da kağõt haritalarda olduğu gibi mekansal bilgi için gerekli konumsal doğruluğun bilinmesi gerekir. Diğer haritalarda olduğu gibi konumsal doğruluğa ek olarak semantik doğruluk hakkõndaki bilgi de çok önemlidir. Semantik doğruluk işaretleştirilecek, sunulacak veri ve harita kullanõmõ ile ilişkilidir. Harita işaretlerinin semantik doğruluğu grafik değişkenlerin seçimine ve çeşitli kombinasyonlarõna bağlõdõr. Kağõda görece web haritasõna bakõş süresinin kõsa ve ekran çözünürlüğünün az olmasõ, harita dosya boyutunun ve dolayõsõ ile harita büyüklüğünün küçük olmasõ için bilgi içeriğinin az tutulmak istenmesi, bu haritalarõn kullanõmõnda kõsõtlõlõk yaratõr. Bu nedenlerle oldukça basit, kullanõcõnõn alõşkõn olduğu, açõklama istemeyen işaretler kullanõlmalõdõr. Mavinin su bilgisi, yeşilin orman ve ekin için kullanõlmasõ örnek olarak verilebilir. Ancak bazõ durumlarda işaret tablosunun kullanõlmasõ bir zorunluluktur. Web ortamõndaki işaret tablolarõ; küçültülmüş olarak harita alanõnõn dõşõnda, kullanõcõnõn harita objesini seçtiğinde ortaya çõkan açõklamalar biçiminde (ancak tüm objelerin aktifleşebilir olmasõ gerekir) veya kullanõcõnõn özel bir harita elemanõnõ seçmesi ile ilgili harita tabakasõnõn seçilebilmesi biçiminde planlanõr. 357
Web Kartografya 2.3.1 Web Haritalarõ için Kartografik İşaret Tasarõmõ Noktasal İşaretler: Resimsel, geometrik ve alfa nümerik olmak üzere üç kategoride incelenir. Kompleks noktasal işaret üretmek olanaklõ değildir. İşaret tablosu gerektirmemesi ve kolay anlaşõlabilmesi nedeniyle daha çok resimsel işaretler kullanõlõr. Buradaki ana problem de oldukça az piksel ile bir işaretin karakteristiklerini ortaya koymaktõr. Okunaklõlõklarõnõ artõrmak için kağõt haritadakilerden daha büyük tasarlanmaktadõrlar. Daha çok nitel bilginin sunumunda kullanõlõr. Üretimlerinin uzun olmasõ nedeniyle hazõr kütüphanelerden yararlanõlmaktadõr, ancak çoğu büyük olmalarõ ve kompleks olmalarõ nedeniyle kartografik olarak uygun olmayan işaretlerdir. Geometrik (veya abstract) işaretler mutlaka işaret tablosunda açõklanmalõdõr. Bir çok web tasarõm yazõlõmõ bu basit geometrik şekilleri üretme aracõna sahiptir. Büyüklükleri ile oynanarak niceliksel bilgilerin gösteriminde, şekil ve renk değişkeni ile nitel ayõrõmlar da yaparak kullanõlabilir. Harfler veya rakamlar özellikle web haritalarõnda çok kullanõlmaktadõr ancak harita üzerinde açõklanmalarõ gereklidir. Çizgisel İşaretler: Topografik haritalarda yol, yükseklik, tren yolu vb. gösteriminde, tematik haritalarda jeolojik fay hatlarõ, ortalama sõcaklõk vb. gösteriminde kullanõlõr. Kartograflar çok ince ve fazla eğimli çizgisel işaretler oluştururken yön ve doku gibi grafik değişkenleri kullanmayõ pek tercih etmezler. Animasyonlu çizgisel işaretler trafik akõşõnõ göstermek üzere kullanõlõr. Alansal İşaretler: Alan bazlõ bilgiler için kullanõlõr. Grafik değişkenlerden renk, doku, biçim, yön kullanõlarak tasarlanõr. Bir çok yazõlõm alan içini doldurma (tarama) aracõnõ içerir. Ancak bunlarõn bilinçsiz kullanõmõ semantik yanlõşlõklara ve harita dosya boyutunun büyümesine neden olur. 2.3.2 Web Haritalarõnda Renk Harita tasarõmcõsõ, web kullanõcõlarõnõn ortalama renk konfigürasyonunu göz önüne almalõdõr. Bilgisayarda renk oluşumu, kullanõlan ekran kartõ ve monitöre bağlõ olup, donanõm kalitesine göre önemli derecede renk farklõlõklarõ ile karşõlaşõlmaktadõr. İşletim sistemlerince kullanõlan renk modelleri 16, 256 ve 16 milyon renk modeli olmak üzere değişik çözünürlüklerdedir. Monitörde renk oluşumu fiziksel olarak toplayõcõ renklerin karõşõmõ ile oluştuğundan, 16 milyon renk modeli de RGB olarak da adlandõrõlan renk karõşõmõ ile oluşturulmuştur. 16 milyon renk kõrmõzõ (R), yeşil (G) ve mavi (B) nin 256 değişik tonunun kombinasyonu ile oluşur. Şüphesiz insan gözü bu renklerin tümünü algõlayamaz. Web tarayõcõlarõnda veri aktarõmõnda kolaylõk sağlamasõ açõsõndan sõkõştõrõlmõş resim dosyalarõ kullanõlõr. İki dosya formatõ çok yaygõn olarak kullanõlõr. 256 renk destekleyen GIF formatõ web de çizgisel haritalarõn sunumun için çoğu kez yeterlidir. GIF formatõnõn animasyonlu (animated GIF) biçimi de olup, dinamik harita sunumunda yaygõn olarak kullanõlmaktadõr. 16 milyon renk desteği olan JPEG formatõ, daha çok uydu görüntüleri gibi fotografik görüntüler için uygundur. Harita tasarõmcõsõ günümüzde her web kullanõcõsõnõn renkli bir monitörü olduğunu ve kullandõğõ web tarayõcõsõnõn 600x800 piksel ekran boyutlarõnda 16 milyon renk 358
Uluğtekin, Bildirici görüntüleyebildiğini rahatlõkla kabul edebilir. Web sitelerinin ziyaretçi istatistiklerini inceleyen yazõlõmlar kullanõlarak, site ziyaretçilerinin renk ve ekran boyutu istatistikleri de incelenerek tasarõm açõsõndan sağlõklõ bilgiler elde edilebilir. 2.3.3 Web Haritalarõnda Yazõ ve Fontlar Üzerinde açõklama yazõlarõ olmayan bir harita düşünülemez. En azõndan coğrafi yer isimleri, yükseklik değerleri vb. yazõlõ bilgiler diğer grafik işaretlerin yanõnda yer almalõdõr. Web de sunulacak haritalar raster formatõna çevrileceği için büyük harflerde yazõ yüksekliği en az 10 piksel, PC lerde minimum yazõ boyutu 7 punto (Macintosh için 9 punto) olmalõdõr. Daha küçük yazõlar okunaksõzdõr. Doğal ve doğal olmayan objelerin ayõrõmõ italik ve dik yazõ ile yapõlabilir. Ancak ekranda doğal objelerin akõşõ yönünde italik yazõlmalarõ iyi sonuç vermemektedir. Bu konuda dikkatli olunmalõdõr. Yazõda gölge kullanõlmasõ hem okunaklõlõğõ bozmakta hem de dosya boyutunu büyütmektedir. Ancak uydu görüntüleri üzerindeki yazõlarda maske kullanõlmasõ haritanõn okunaklõlõğõnõ artõrõr. Harita yazõsõnõn çok fazla olmasõ durumunda istenildiğinde açõlõp/kapatõlabilen yazõ tabakasõ kullanõlmalõdõr. Harita yazõlarõnda ve küçük boyutlu yer isimlerinin yazõmõnda Sans-serif (örneğin Arial) tavsiye edilirken paragraf yazõlarõnda serif (örneğin Times New Roman) tavsiye edilmektedir [Kraak 2002c, Worm 2002]. 3. HARİTA KULLANIMI Harita kullanõmõ (map use) kavramõ ile harita kullanõcõsõ (map user) kavramõ arasõnda çelişki bulunmaktadõr. Kullanõcõlar gereksinim duyduklarõ bilgiye ulaşmak için haritalarõ kullanõrlar. Harita üreticisi de harita üretmek için harita kullanõr. Web ortamõnõn avantajlarõ ulaşõlabilirlik ve güncellik olarak verilebilir. Klasik kartografyanõn güncelleme problemi bulunmaktadõr. WWW, kullanõcõsõna hem coğrafi hem de kartografik bilgininin güncellenmesi desteğini sunar. Yağmur tahmini siteleri, trafik sõkõşõklõğõ bilgileri vb. kendilerini belli aralõklarla yenileyen sitelerdir [URL 3, URL 7]. Turist bilgileri ve topografya bilgilerinin bu kadar sõk olarak güncellenmesi gerekmez. Ancak doğal afetlerle uğraşan kullanõcõlarõn aniden güncel bilgilere ihtiyacõ doğmaktadõr. Harita kullanõmõnõn amaçlarõ; bilgi elde etmek, analiz, sentez yapmak ve sunmaktõr [Elzakker 2002b]. 3.1 Web Haritalarõnõn Kullanõcõlarõ Bu kadar yaygõnlaşmasõna rağmen Internet kullanõcõsõnõn az olmasõ, potansiyel kullanõcõlar için web haritalarõnõn amacõnõ belirlemeyi ve yeni web araçlarõnõ üretmeyi engellememektedir. Kullanõcõlarõn eğitim seviyeleri ve etkileşimli araç kullanõm yetenekleri aynõ değildir. Fransa ve Almanyada göreceli olarak internet kullanõcõlarõ sayõsõnõn az olmasõna Alman ulusal atlasõnõn yalnõzca basõlõ ve elektronik versiyonunun bulunmasõ ve WWWde olmamasõ örnek olarak verilebilir. Başka bir sebep olarak da İngilizce nin baskõn bir dil olmasõ gösterilebilir. Çin, WWWde ürettiği haritalar ile en çok kullanan ülkeler arasõnda ilk on sõralamasõna girmektedir. Sayõsal rakamlara bakõldõğõnda web, haritalar 359
Web Kartografya ve kullanõcõlarõ için en ideal ortamdõr. Ancak üreticiler için ürün ücretinin ne olacağõ, bilgi güvenliği ve telif haklarõnõn nasõl korunacağõ, çoğaltma koşullarõnõn nasõl olacağõ gibi bir çok problemi de yanõnda getirmektedir [Elzakker 2002b]. Bazõ haritalarõn ücretsiz olmasõna karşõn, FTP (File Transfer Protocol) ile yalnõzca üyelerine hizmet sunan organizasyonlar da bulunmaktadõr [URL 8]. Veri/bilginin ücretsiz olmasõnõn bir çok nedeni vardõr. WWW ticari kaygõlarla başlamamõştõr. Araştõrmacõlar arasõnda bilginin paylaşõmõ ve değişimi hedeflenmiştir. Web haritalarõ ücretsiz dağõtõlõrken web sitesi birçok ticari reklam almaktadõr. Ayrõca yazõlõm firmalarõ, yazõlõmlarõnda kullanõlabilmesi ve tanõtõm amacõ ile çeşitli mekansal verileri kullanõcõya ücretsiz ulaştõrmaktadõr. Kağõt ve CD haritalarõn reklamõ için de internette ücretsiz haritalar yer almaktadõr. Kullanõcõnõn bu durumdan karlõ çõktõğõ bir gerçektir. Ancak ücretsiz elde edilen verilerin kalitesi ve doğruluğunun araştõrmasõ da gerekmektedir. Bu durum WWW in bir sakõncasõ olarak değerlendirilmelidir. 3.2 Web Harita Kullanõmõnda Problem ve Limitler Ekran alanõnõn darlõğõ, üzerinden ölçü alõnamamasõ problemleri büyütme ve küçültme fonksiyonlarõnõn yardõmõ ile giderilmeye (Bkz. Bölüm 2.3) çalõşõlsa da ekran ve renk çözünürlüğü hala sõnõrlõ sayõda detayõn görülmesine olanak tanõmaktadõr. Bu durumda hala kağõt altlõk daha avantajlõ bir ortamdõr. Günümüzde web haritalarõnõn etkin kullanõmõ için gerekli olan kullanõcõ istekleri ve karakteristikleri konusundaki bilgi yeterli değildir. Web haritalarõnõn tasarõm kalitesi problemlidir. Herkes istediği gibi haritalarõ tasarlar, oluşturur ve web ortamõnda dağõtabilir. Ancak web den elde edilen geometrik verinin doğruluğu tartõşmalõdõr. Bu durum gerekli kartografik bilgi veya birikime sahip olmayan kişilerce üretilen haritalarõn, verimlilik ve etkinliklerinin düşük olmasõ sonucunu doğurur. Bunun yanõnda sonuç harita üzerindeki kontrolün kaybedilmesi problemi de ortaya çõkar. Çeşitli platformlarda (LCD veya çeşitli büyüklükte CRT) çeşitli formatlarla (GIF, JPEG, PDF) ve çeşitli donanõmlarda alõnan web haritalarõnõn görüntüleri aynõ olmamaktadõr. Kartografik tasarõmõn etkinliği farklõ ortamlarda görüntülenecek tasarõmõn nasõl olmasõ üzerine düşünülmesi ile artõrõlabilir. Kullanõcõ kendisine göre kontrast, çözünürlük, renk dengesi ayarlayacaktõr. WWW kullanõcõsõna, güncellik ve ulaşõlabilirlik olmak üzere iki temel avantaj sunmaktadõr. Ancak sitelerin güncel tutulmamasõ nedeniyle bu avantaj her zaman sağlanamaz. Günümüzde hala erişim hõzõ sõnõrlõdõr. Web haritalarõnõn ve yersel verinin bulunmasõ, dil (coğrafi isimlerin yanlõş yazõlmasõ), her birine ulaşõm (bugün var yarõn yok), ücretleri (ücretsiz olanlarõn kalite problemi), internet erişimi (hala pahalõ olmasõ) ve veri transfer hõzõ web haritalarõnõn kullanõmõnda ortaya çõkan diğer kõsõtlamalardõr. Her ne kadar birçok kimse teknik olduğuna inansa da erişim hõzõ problemi daha çok ekonomiktir. Web haritalarõnõn dosya büyüklüğüne bağlõ olarak yükleme süresi uzamaktadõr. Bu sürenin kullanõcõnõn tahammül sõnõrõnõn kõsa olmasõ nedeniyle kõsõtlõ tutulmasõ zorunluluktur. Bu nedenle de web haritalarõnõn özel olarak tasarlanmasõ gerekir [Kraak 2002a]. Önümüzdeki günlerde mobile (wireless) Internet kullanõlacaktõr. Günümüzde uydulardan internet hizmeti gibi çeşitli çözümler üretilmektedir. İnternete cep telefonlarõndan erişim diz üstü ya da cep bilgisayarlarõ ile bütünleşecek, internette mobil 360
Uluğtekin, Bildirici cihazlar artacaktõr. İsveç te bir özel firma MOGID (MObile GeoInformation on Demand) projesi ile PALM boyutundaki PTAs (Personal Travel Assistants) veya PICs (Personal Intelligent Communicators) üzerinde GPS ile coğrafi veri ve haritalarõ bir araya getirerek kullanõcõlarõn hizmetine sunmayõ hedeflemektedir. Bu durumda teknolojik gelişmeler kullanõlan donanõmlarõ küçülttükçe tasarõm yapõlacak alanõn daralmasõ yeni bir problemi ortaya çõkmaktadõr. Elzakker [2002] e göre Web Kartografya yakõnda yerini WAP Kartografya ya bõrakacaktõr. Aslõnda WAP bir ara teknoloji olup, burada anlatõlmak istenen oldukça küçük ekranõ olan mobil cihazlar (gelişmiş ekranlarõ olan cep telefonlarõ, PALM cihazlarõ) için harita tasarõmõ probleminin vurgulanmasõdõr. 4. SONUÇ Mekansal verinin dinamik ve interaktif sunumunu, bir biriyle ilişkili (2-3D) haritalar ve teknolojiler yardõmõ ile gerçekleştirmesi nedeniyle WWW tercih edilmektedir. Oldukça hõzlõ bir ortam olmasõna karşõn bilginin aktarõlmasõ uzun sürerse kullanõcõnõn dikkati dağõlmaktadõr. Bilginin sürekli güncel tutulmasõ gerekirken bir aylõk güncelleme süresi bile yetersiz kalmaktadõr. Kartografik içerikli sitelerden en önemlileri hava durumu, trafik durumu, navigasyon ve konum bulma siteleri zamana karşõ en hassas sitelerdendir ve sürekli güncellenmelidir. Web haritalarõ hem mekan hem de öznitelik değişikliğini zamana göre vermektedir. Zamana bağlõ (temporal) animasyon mekan ve öznitelik değişikliklerini zaman faktörüne bağlõ olarak gösterirken, zamana bağlõ olmayan (non-temporal) animasyonda zaman, mekan ve öznitelik sabitken aynõ veri farklõ bir grafik bakõş açõsõ ile sunulmaktadõr. Örnek olarak, VRML uygulamalarõ -model içinde yürüme veya uçma olanağõ- verilebilir. VRML in GeoVRML olarak genişlemesinin sebebi; daha çok yer bilimlerinin aktif olan yanlarõ ile bilgisayar grafik dünyasõ içinde fazla yer almayan koordinat sistemleri, yeryüzünün sunumu ve detay düzeyi (genelleştirme) konularõnõn kesişmesini sağlamaktõr. Bu yaklaşõm animasyon, üç boyutlu sunum, tüm diyagram ve grafikler gibi bir çok ileri interaktif görselleştirme tekniğinin birbiriyle ilişkiye geçmesini sağlamaktadõr. Günümüzün veri söylemi gelecekte yerini basit haritalara bõrakacaktõr. İnternetteki coğrafi veri ve haritalarõn yükleme ücretleri, güvenlik ve öznellik gibi konular acil çözüm bulunmasõ gereken sorunlar olacaktõr. OpenGIS daha çok farklõ yazõlõm ve verinin bir arada kullanõlmasõ üzerine çalõşmaktadõr ve bu grubun altõnda web haritalarõ grubu oluşturulmuştur. Web haritalarõnõn eğitici bir rolü vardõr. WWW geleceğin yersel referanslõ (geospatial) veri ve haritalarõnõn yayõnlandõğõ ortam olacaktõr. Günümüzdeki kõsõtlamalar çözülürken insan isteğine bağlõ olarak yeni kõsõtlamalar ortaya çõkacaktõr ve WWW kartografyaya yenilenme uyarõlarõ vermeye devam edecektir. Dinamik interaktif çok boyutlu haritalar yeni olanaklar olarak var olan kartografik teorilerin içinde yerlerini alacaktõr. 361
Web Kartografya 5. TEŞEKKÜR VE ANMA Bu çalõşma Allan Brown ve J. Menno Kraak õn editörlüğünü yürüttüğü Web Cartography [2002] kitabõ esas alõnarak derlenmiştir. Bu çalõşmanõn yapõldõğõ günlerde kaybettiğimiz hocamõz Allan Brown u kartografyaya yaptõğõ katkõlar nedeniyle sevgi ve saygõyla anõyoruz. 6. KAYNAKLAR Asche, H., 2001, Kartographische Informationsverarbeitung in Datennetzen Prinzipien, Produkte, Perspektiven. Web.Mapping 1 Raumbezogene Information und Kommunikation im Internet, C. Herrmann & H. Asche (Hrsg.), Herbert Wichmann Verlag, Heidelberg, s. 3-17. Bertin, J., 1983, Semiology of Graphics: Diagrams, Networks, Maps. Traslated by William J. Berg, University of Wisconsin Press, USA. Bildirici, İ.Ö., 2000, 1:1000-1:25000 ölçek aralõğõnda Bina ve Yol Objelerinin Sayõsal Ortamda Kartografik Genelleştirmesi. Doktora Tezi (İTÜ), İstanbul. Ed Madej, 2001, Cartographic Design Using ArcView GIS. OnWord Press, Canada. Elzakker, Corne P.J.M. van, 2002a, Trends in Cartography. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands. Taylor&Francis, London and New York. Elzakker, Corne P.J.M. van, 2002b, Users of maps on the Web. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands. Taylor&Francis, London and New York. Gökçen, Ö.F. ; Uluğtekin, N., 2001, Kartografik Animasyonlar. 8. Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayõ, s.440-450, Ankara. Kraak, Menno-Jan, 2002a, Settings and Needs for Web Cartography. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands.Taylor&Francis, London and New York. pp.1-8. Kraak, Menno-Jan, 2002b, Trends in Cartography. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands.Taylor&Francis, London and New York. pp. 9-20. Kraak, Menno-Jan, 2002c, Cartographic Principles. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands.Taylor&Francis, London and New York. pp. 53-72. Kraak, Menno-Jan; Ormeling, Ferjan, J., 1996, Cartography: Visualisation of Spatial Data. Longman. England. Morrison, J.L., 1997, Topographic Mapping for the Twenty First Century. In Framework of the World, edited by Rhind, D., (Cambridge: Geoinformation International), pp. 14-27 362
Uluğtekin, Bildirici Worm, Jeroen van den, 2002, Web Map Design in practice. Web Cartography:Developments and Prospects. edited. by M-J. Kraak & A. Brown. ITC Division of Geoinformatics, Cartography and Visualisation, Enschede, The Netherlands.Taylor&Francis, London and New York. pp. 87-108. URL 1: http://www.cybergeography.org/atlas/census.html URL 2: http://weather.yaho.com URL 3: http://weerkamer.nl URL 4 http://oddens.geog.uu.nl/index.html URL 5 http://monarch.gsu.edu/jcrampton/maps URL 6: http://www.bookinturkey.com URL 7: http://www.traffic.uni-duisburg.de URL 8: http://geogratis.cgdi.gc.ca 363