SAYISAL GRAFİK

Transkript

1 Ulaşõlabilir GIS SAYISAL GRAFİK GIS Uygulamaları Semineri 16 Aralık 98 ANKARA

2 Ulaşõlabilir GIS Çözümleri Erol Parmakerli SAYISAL GRAFİK Coğrafi verilerin toplanmasõ ve kaydedilmesinin tarihi binlerce yõl öncesine kadar uzanõyor. Mõsõr ve Mezopotamya da bulunan ilk yazõlõ kaynaklarda mülkiyet sõnõrlarõna ait bilgilerin resmi kayõtlarõn bir parçasõ olarak yer aldõğõ tarihçiler tarafõndan bildiriliyor. Harita ve grafik gösterimlerin kullanõmõnõn yazõdan daha eski olduğu da arkeologlar tarafõndan söyleniyor. Haritacõlõk alanõnda ilk ciddi adõmlar Eski Yunan lõ coğrafyacõ filozoflar tarafõndan atõlõyor. Tarihçiler ilk coğrafya kitabõnõn Miletoslu Hekataios tarafõndan İ.Ö. 500 lerde yazõldõğõnõ söylüyorlar.yerin küre biçiminde olduğu yolunda ilk düşünceler de İ.Ö. 6. ve 5. yüzyõllarda oluşuyor. Türkiye de haritacõlõğõn tarihinin yüz yõllõk olduğu varsayõlõyor. Uzmanlar Türkiye de hesaba dayalõ modern haritacõlõğõn başlangõcõ olarak 1895 yõlõnõ alõyorlar.yüz yõl öncesine kadar, Osmanlõ topraklarõna ilişkin harita bilgileri Avrupa ülkelerinin harita subaylarõ ve yabancõ gezginler tarafõndan toplanarak değerlendiriliyor. Coğrafi verileri toplama, saklama ve işleme yöntem ve aygõtlarõ teknolojik gelişime paralel olarak zaman içinde değişiyor ve gelişiyor. Gelişim Yirminci Yüzyõlda geçmişle kõyaslanamayacak düzeyde hõzlanõyor. İlk bilgisayarlarõn ortaya çõkmaya başladõğõ 1940 lõ yõllarõn ikinci yarõsõndan sonra, coğrafi bilgilerin (information) bilgisayarla buluşmasõ için yaklaşõk yirmi yõl daha geçmesi gerekiyor. GIS in masa üstüne gelmesi de bu buluşmadan otuz yõl sonra günümüzde gerçekleşiyor. GIS in en genel tanõmlarõndan biri, Yeryüzündeki alanlara ait bilgilerin (information) toplanmasõ, saklanmasõ, analiz edilmesi ve yayõmlanmasõ için, donanõm, yazõlõm, veriler, insanlar, organizasyonlar ve kurumsal düzenlemelerden oluşan sistem olarak yapõlmakta. Elektronik Mühendisliği, Bilgisayarlar, Bilgisayar Grafik Sistemleri, Görüntü İşleme, Yazõlõm Mühendisliği, Veritabanõ Yönetim Sistemleri, Harita Mühendisliği, Havacõlõk, Uzay Bilimleri, Uzaktan Algõlama, Optik, Fotogrametri, İletişim Ortamlarõ ve benzeri değişik düzeyde bir çok alandaki teknolojik gelişimden birinci derecede etkilenen GIS, insanlõğõn binlerce yõllõk çabasõnda çok önemli bir aşamayõ vurguluyor. GIS, bir yandan insanõn doğa ile olan savaşõmõnda ve onu denetimi altõna alõp hedeflediği yönde değiştirme uğraşõnda diğer yandan toplumsal olarak kendi gelişim sürecinin karşõsõna çõkarttõğõ yeni sorunlara akõlcõ çözümler bulmak ve toplumsal gelişim yönünü belirlemek amacõnda kullanõlabilecek en etkin araçlardan biri. İvmelenen teknolojik gelişim, küçük yatõrõmlar karşõlõğõ büyük işlevsellikler elde etmeyi olanaklõ kõlmakta. Bu olanaktan en fazla yarar sağlayacak olanlar günü yakalamak gayretinde olan yatõrõm güçleri düşük az gelişmiş ülkeler. Son on yõl içindeki teknolojik gelişmenin, günümüzde kişisel bilgisayar - işistasyonu ayrõmõnõ ortadan kaldõrmasõ ve gelişen yeteneklerine karşõn sürekli düşen yazõlõm/donanõm fiyatlarõ, bir kaç yõl önce hayal bile edilemeyenleri gerçek kõlõyor. Düşük maliyetli Akõllõ Sayõsal Harita larõn ve bunlara dayalõ Coğrafi Bilgi Sistemleri nin üretim ve kullanõm kolaylõklarõ, Internet in bu sistemlerle tümleşik olarak iletişim, bilgi (information) yayõmlama ve bilgiye (information) erişim aracõ işlevlerini üstlenebilmesi, ilgili tüm birimlere daha önce varolmayan olanaklar sunuyor. Teknolojik gelişimin yazõlõm dünyasõna sunduğu araçlardan en verimli yararlanan şirketlerin başõnda Autodesk geliyor. Kendi alanõnda dünya teknoloji ve pazar liderliğini uzun yõllardõr kimseye bõrakmayan Autodesk için GIS in ayrõ bir anlamõ var. Autodesk, GIS teki amacõnõn sadece GIS profesyonellerinin gereksinimlerine yanõt vermenin çok ötesine geçtiğini, hedefinin konumsal verileri ilgilenen herkesin masasõna getirmek olduğunu tüm dünyaya duyuruyor. Bu hedefe doğru emin adõmlarla yüründüğü de Autodesk GIS ürünleri satõşõnõn her yõl katlanarak artmasõndan izlenebiliyor. Autodesk GIS ürünlerinin önemli özelliklerinin başõnda düşük maliyetli ve kolay kullanõmlõ alternatif olmalarõnõn yanõsõra diğer sistemleri tamamlayõcõ olarak da değerlendirilebilmeleri geliyor. Internet üzerinde sunulan işlevsellik ise ayrõca öne çõkõyor. SAYISAL GRAFİK i

3 SAYISAL GRAFİK Autodesk ürünlerine dayalõ GIS çözümlerini 1997 yõlõnda GIS de Yeni Olanaklar seminerleri ile İstanbul ve Ankara da duyurmuştu. Aradan geçen bir yõlda bir yandan teknolojik gelişim çözümlere yansõmaya devam ederken diğer yandan çarpõcõ uygulamalar ortaya çõkmaya başlayarak, yeni olanaklarõn ulaşõlabilir GIS çözümleri olduğu kanõtlanmõş oldu. Bu uygulamalarõn en ilgi çekicileri Internet üzerinden akõllõ harita yayõmlamayõ ve iletişimi içerenler. Günümüzde teknolojinin herkesin yararõna kullanõma sunulabiliyor olmasõ, ülkeler arasõndaki gelişmişlik farkõnõn kapatõlabilmesi için en büyük olanağõ sağlõyor. Türkiye nin bilgisayara dayalõ çözümlerin varlõğõ açõsõndan gelişmiş ülkelerden farkõ yok. Bilgi kaynaklarõna ulaşmak için gerekli olanak ve iletişim araçlarõna da sahibiz. İnsan kaynağõ açõsõndan da zengin sayõlabiliriz. Bilgi birikimi ve deneyim, ulaşõlabilir teknolojik olanaklarla ve nitelikli işgücüyle birleştirilirse, içinden çõkõlmaz gözüken bir çok yaşamsal sorunumuzun çözümünde önemli adõmlar atõlabilir. Bu konuda en önemli görev GIS in pratikteki en kritik bileşenlerini oluşturan farklõ kademe ve işlevlerdeki kurum ve kişilere düşüyor. Autodesk in ulaşõlabilir GIS çözümlerinin Türkiye için değerlendirilmesi gereken önemli bir fõrsat olduğuna inanõyoruz. ii SAYISAL GRAFİK

4 SAYISAL GRAFİK'in Sunduğu GIS Çözümleri Arda Serim, Kõvõlcõm Tezan SAYISAL GRAFİK Akõllõ haritalar üretmek, GIS analizleri yapmak ve hatta bunlarõ Internet üzerinden yayõmlamak ve izlemek artõk çok kolay. SAYISAL GRAFİK, özel şirketlere ve kamu kuruluşlarõna, varlõklarõnõ ve altyapõlarõnõ yönetmek için kolay kullanõmlõ haritacõlõk ve GIS çözümleri sunuyor. Çözümlerimiz, Autodesk şirketinin AutoCAD Map, Autodesk World ve Autodesk MapGuide yazõlõmlarõna dayanmaktadõr. Bilgisayarõn sadece muhasebe uygulamalarõ için kullanõldõğõ günler artõk çok geride kaldõ. Tasarõmdan iletişime birçok alanda bilgisayar, üretim ve hizmet işeriyle uğraşan gerek kamu kuruluşlarõ, gerekse özel sektör tarafõndan yaygõn olarak kullanõlõyor. Ancak bilgisayardan daha değişik alanlarda yararlanma ve daha verimli kullanõm için, teknolojideki yeni gelişmelerden haberdar olmak ve bunlarõ uygulamalarõyla hayata geçirmek gerekiyor. GIS (Coğrafi Bilgi Sistemleri) ise, bilgisayarõn toplum yararõna kullanõlabileceği en önemli uygulamalarõn başõnda geliyor. Varolan yapõyõ yönetmek istediğinizde veya gelecek için planlama yaptõğõnõzda, bilgiye hõzlõ, hassas ve etkin şekilde ulaşacak çözümlere gereksiniminiz vardõr. Bu tür uygulamalarda veriler genellikle konumsal olduğundan, ulaşõm ve analiz için GIS araçlarõnõ kullanmanõz en doğrusu olur. Belediyeler, telekomünikasyon altyapõsõ hazõrlayan şirketler, DİE gibi istatistiki bilgiler sunan kuruluşlar, pazar araştõrma şirketleri, harita üretimi yapan bürolar, gazete gibi ürün dağõtõmõ yapan şirketler, turizm bürolarõ gibi yapõlar, konumsal veriler ile uğraşõrlar. Verileri oluşturmak, sorgulamak ve görüntülemek isterler. Bunlara ek olarak, GIS uygulamalarõnda Internet'in kullanõmõ da söz konusudur. Çözümlerin düşük maliyetli olmasõ ise, aranan bir başka koşuldur. Harita üretimi, imar durumu verme, alt yapõ planlamasõ, emlak vergilendirme, trafik analizi, kamu alanlarõnõn projelendirilmesi, telekomünikasyonda altyapõ analizi, istatistiki bilgilerin değerlendirilmesi, çevre koruma projeleri, kültür varlõklarõnõn korunmasõ, uzaktan algõlama ile yerleşimlerdeki, yeşil alanlardaki ve afet bölgelerindeki değişim takibi, karayollarõ durumlarõnõn izlenmesi ve bakõm onarõm çalõşmalarõnõn planlanmasõ, GIS'in kullanõldõğõ tipik alanlardõr. Karar destek sistemi olarak GIS'den yararlanma, hem daha hõzlõ, hem de daha sağlõklõ sonuçlar alõnmasõnõ getirir. Yazõlõmlarõmõzla, problemlerinize yaklaşõmda yeni yöntemler kullanabilecek, kullanarak en uygun kararõ verebileceksiniz. Ürünlerimiz, tek kullanõcõdan grup çalõşmasõna kadar her ölçekteki gereksinimi karşõlayacak kapasitede, hõzlõ veritabanõ erişim ve sorgulama araçlarõ, harita üretim işlevleri, analiz olanaklarõ ve özelleştirme platformu sunar. Endüstri standardõ dosya formatlarõ ile çalõşõrlar ve yine endüstri standardõ işletim sistemleri ve kullanõcõ arayüzleri kullanõrlar. Kullanõldõğõ uygulama veya disiplin ne olursa olsun, haritacõlõk ve GIS çözümlerimiz, sizlerin problemlerini çözmek, üretkenliğinizi arttõrmak, rekabet gücünüzü olumlu yönde etkilemek ve daha az masrafla sonuca ulaşmanõzõ sağlamak üzere tasarlanmõştõr. SAYISAL GRAFİK, GIS konusunda düzenlediği seminerlerde çeşitli şehirlerdeki profesyonelleri biraraya getirerek kendi çözümlerini tanõtõrken, pazardan gelen istekleri de dikkatle izlemekte ve önerdiği çözümlerin pazarõn gereksinimlerini tam olarak karşõlamasõna önem vermektedir. Bu kitapçõk SAYISAL GRAFİK tarafõndan GIS ile ilgili kişilerin Autodesk GIS ürünleri hakkõnda daha detaylõ bilgi edinebilmeleri ve sektördeki gelişmelerden haberdar olmalarõ amacõyla hazõrlanmõştõr. Kitapçõkta yer alan yazõlar: SAYISAL GRAFİK, İTÜ Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalõ ve AÜ Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlõğõ Bölümü işbirliğiyle, 16 Aralõk 1998 tarihinde Ankara Hilton Oteli'nde gerçekleştirilen Ulaşõlabilir GIS başlõğõyla GIS uygulamalarõnõ içeren seminerin bildiri özetleri, SAYISAL GRAFİK in hedef kitlesi ile olan iletişimini daha da güçlendirmek için yayõmladõğõ Sanal Gazete"de yer alan GIS ile ilgili yazõlar, Türkiye de Autodesk GIS ürünleri ile gerçekleştirilen proje örnekleri, Yurtdõşõnda Autodesk GIS ürünleri ile gerçekleştirilen proje örnekleri ve GIS üzerine akademik makalelerden oluşmaktadõr. SAYISAL GRAFİK iii

5 Ürünlere Kõsa Bakõş AutoCAD Map AutoCAD Ortamõnda Harita ve GIS bilgisi yaratma, bakõmõnõ yapma, analiz etme ve sunma çözümü AutoCAD Map, harita üreten, bakõmõnõ yapan, ve bu haritalar üzerinde analiz yapan tüm mühendisler, plancõlar ve teknik personel tarafõndan kullanõlabilecek bir yazõlõmdõr. İster hizmet üreten bir kuruluşta, isterseniz doğal kaynaklarla veya çevreyle ilgili bir kuruluşun harita grubunda olun; bir bakanlõk, bir belediye, bir telekomünikasyon şirketi, bir gaz dağõtõm organizasyonunda veya haritayla çalõşan herhangi bir kuruluşta olun, konumsal bilgi sizin için çok önemli olacaktõr. AutoCAD Map ile haritalar sayõsal hale getirilir, bakõmlarõ yapõlõr, analiz edilir, tematik haritalar oluşturulur, hassas ve kaliteli çõktõlarõ alõnõr. AutoCAD MAP, AutoCAD'in haritacõlõk ve GIS uygulamalarõ için geliştirilmiş bir versiyonudur. AutoCAD Release 14 tüm işlevlerinin yanõ sõra, GIS için güçlü işlevler içerir. Değişik formatlardan veri çevrimi ve entegrasyonu, birden fazla haritaya ulaşõm, harita düzenleme ve temizleme araçlarõ ve daha birçok özellik, AutoCAD Map'de yer alõyor: Basitleştirilmiş ve hõzlandõrõlmõş sayõsallaştõrma ile, paftadaki haritalar bilgisayara aktarõlõr. Altlõk olarak hava fotoğrafõ veya uydu görüntüsü gibi "raster" dosyalar kullanõlabilir. Harita elemanlarõ, dõş veritabanlarõ ile ilişkilendirilir. Diğer CAD ve GIS yazõlõmlarõnda ile dosya alõş verişi yapõlõr. Birden fazla çizim üzerinden sorgulama gerçekleştirilir. Topolojiler ile haritalar akõllandõrõlõr. Topoloji analizi araçlarõ ile, tasarõma destek olunur. Yüksek kaliteli sunumlar ve tematik haritalar üretilir. AutoCAD Land Development Desktop desteği ile halihazõr haritalar ve 3 boyutlu sayõsal arazi modeli kullanõlabilir. CAD Overlay ile kullanõldõğõnda, raster görüntüler işlenir ve raster/vektör çevrimi yapõlõr. Autodesk World Konumsal veri entegrasyonu, analizi ve görüntülemede güçlü bir Microsoft Masaüstü Yazõlõmõ Autodesk World, coğrafi verilere erişme, entegre etme ve yönetmede klasik GIS i açõk ve esnek bir sisteme dönüştüren ve endüstri standardõ ara yüzüyle GIS in karmaşõklõğõnõ ortadan kaldõrarak güçlü GIS işlevleri sunan bir yazõlõmdõr. Autodesk World ile GIS teknolojisine diğer yazõlõmlarõn karmaşõklõğõ olmadan ve büyük yatõrõmlar gerekmeden ulaşõlabilir. Windows 95/NT ve Microsoft Office 97 uyumlu olan Autodesk World ile CAD, GIS, raster ve nitelik verileri, tek ortamdan yönetilir ve işlenir. GIS de veri entegrasyonu engelini ortadan kaldõrarak kullanõcõlara mevcut veride format değişikliğine gerek olmadan kendi formatlarõnda kullanabilme olanağõ sunar. Açõk mimarisiyle kullanõcõlar ARC/INFO, MapInfo, Intergraph yazõlõmlarõ ve diğer kullanõmõ yaygõn olan vektör formatlarla kendi özel formatlarõnõ değiştirmeden tek bir ortamda çalõşabilirler. Ölçeklenebilir yapõsõyla işletmelere tek kullanõcõdan yüzlerce kullanõcõya kadar gereksinime göre kullanabilme olanağõ sunarak işistasyonlarõ ile sağlanan kapasiteye (gigabytlarca veri ile çalõşma, hõz) ulaşõmõ sağlar. Autodesk MapGuide Internet / intranet Ortamlarõnda Akõllõ Haritalar Autodesk MapGuide, haritalarõ ve haritalar ile ilgili bilgileri, Internet ve intranetler üzerinde yayõmlamaya yarar. MapGuide ile akõllõ haritalar, Internet/intranet ortamlarõnda kullanõlmak üzere hazõrlanõr, sunulur ve görüntülenir. Üç yazõlõmdan oluşur: MapGuide Author, çeşitli kaynak ve yazõlõmlardan alõnan haritalarõ ve bunlarla ilişkili verileri, web üzerinde yayõmlamaya hazõr duruma getirmek için kullanõlõr. Internet sunucularõ ile birlikte çalõşan MapGuide Server, hazõrlanan bu haritalarõn Internet / intranet ortamõnda yayõmlanmasõnõ sağlar. Bu haritalar, Netscape ve Microsoft un web görüntüleyicileri içersinde çalõşan ve ücretsiz dağõtõlan MapGuide Viewer ile görüntülenebilir. iv SAYISAL GRAFİK

6 İÇİNDEKİLER Ulaşõlabilir GIS Seminerinde Yer Alan Bildiri Özetleri...1 İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri...3 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ...7 Peyzaj Planlama ve Koruma Çalõşmalarõnda Coğrafi Bilgi Sistemlerinden Yararlanma: Belek Turizm Bölgesi Örneği...15 Uzaktan Algõlama...18 Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ: "Cable TV Designer"...27 Belediyeler ve GIS...31 Karayollarõ Durum Takibi...34 Dağõtõm Ağlarõnda Araç Takibi Örneği...36 İstatistiksel Verilerin GIS ile İşlenmesi...38 GIS Üzerine Yazõlar...41 GIS Üzerine...43 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ...47 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasyonu...57 GIS: İşinizin geleceğinde nerede yer alõyor?...62 Peyzaj Mimarlõğõ, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve AutoCAD Map...64 Autodesk GIS / Haritacõlõk Ürünleri ve Uzaktan Algõlama Yazõlõmõ Er Mapper...66 Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri...69 Yõldõz Teknik Üniversitesi <BOAT> Laboratuvarõ İstanbul Tarihi Yarõmada da Kent Bilgi Sistemi Projesi...71 AutoCAD Map ile Bir Uygulama: Yõldõz Teknik Üniversitesi Bilgi Sistemi...73 AutoCAD Map ile Bir Uygulama...76 Autodesk MapGuide ile bir Uygulama...82 Internet Üzerinde GIS Uygulamalarõ...86 Tokyo Kent Bilgi Rehberi...87 SAYISAL GRAFİK v

7 Berlin Şehir Planõ Kanada Balõkçõlõk Bakanlõğõ Sitesi Oakland Kent Bilgi Sistemi Arizona Pima Bölgesi Bilgi Sistemi Prince Edward Adasõ Turizm Rehberi İngiltere Seçim Sitesi "Survey of Buying Power" Pazar Araştõrmasõ Sitesi Autodesk GIS Ürünleriyle Türkiye ve Yurtdõşõnda Gerçekleştirilen Proje Haberleri ve Duyurular SAYISAL GRAFİK ve Üniversiteler İşbirliği ile Yürütülen Proje Örnekleri Süleymaniye Bölgesi Kent Bilgi Sistemi Projesi nde SAYISAL GRAFİK YTÜ İşbirliği Sürdürülebilir Peyzaj ve Antalya-Belek Örneği Projesi AutoCAD Map İle Gerçekleştiriliyor İstabul Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri projesi AutoCAD Map ile gerçekleştirilecek ODTÜ Mimarlõk Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Atatürk Orman Çiftliği projesini AutoCAD Map ile hazõrlayacak Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Güney Afrika Seçim Öncesi Planlama Sürecinde Autodesk World Kullanõldõ Würzburg Belediyesi GIS Uygulamalarõnda Autodesk World ü seçti Belçika Demiryollarõ 391 Adet AutoCAD Map Satõn Aldõ Bir Autodesk MapGuide Uygulamasõ: "İngiltere 1997 Seçim Sitesi" Kanada Elektrik Dağõtõm Şirketi MANITOBA HYDRO Autodesk GIS Ürünlerini Seçti AutoCAD Map de Rekor Satõş: 18 Ayda in üzerinde AutoCAD Map Satõldõ ORACLE 8 Spatial Cartridge ve Autodesk GIS Autodesk Tarafõndan Yayõmlanan GIS Makaleleri Autodesk MapGuide :State-of-the-art network-centric GIS application architecture for publishing and accessing geodata Geographic Data: How to Choose and Create a Data Set for Your GIS Projects Coordinate Precision in Mapping and GIS: Why You Should Care vi SAYISAL GRAFİK

8 Ulaşõlabilir GIS Seminerinde Yer Alan Bildiri Özetleri SAYISAL GRAFİK 1

9 2 SAYISAL GRAFİK

10 İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri H.Demet Aksu, Zeynep Eres İ.T.Ü. Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Ana Bilim Dalõ Bu projenin amacõ, İstanbul un kültür varlõklarõnõn envanterinin sayõsal ortamda oluşturulmasõdõr. Bilindiği gibi İstanbul un kültür ve doğa varlõğõnõn envanteri bugüne değin tam olarak yapõlmamõştõr. Bu nedenle koruma amaçlõ bir envanter çalõşmasõnõn yapõlmasõ ve bunun herkes tarafõndan ulaşõlabilir ve kullanõlabilir olmasõ büyük yarar sağlayacaktõr. Projenin içeriğini Tarihi Yarõmada daki korunmasõ gerekli her türlü kültür varlõğõ için sayõsal ortamda envanter oluşturulmasõ ve bu verilerin 1/1000 ölçekli haritalar üzerine işlenmesi oluşturmaktadõr. Veri tabanõ çalõşmalarõ Access, harita çalõşmalarõ AutoCAD Map R2 yazõlõmõnda gerçekleştirilmektedir. İlk aşamada Balat, Fener ve Zeyrek semtleriyle ilgili çalõşmalar tamamlanmõştõr. İ.T.Ü. Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalõ tarafõndan gerçekleştirilmekte olan projenin yürütücülüğünü Anabilim Dalõ Başkanõ Prof. Dr. Zeynep Ahunbay yapmakta ve çalõşmaya tüm anabilim dalõ elemanlarõ katkõda bulunmaktadõr. Projede Restorasyon Programõ yüksek lisans öğrencileri H.Demet Aksu ve Zeynep Eres çalõşmaktadõr. Proje; Devlet Planlama Teşkilatõ, İstanbul Büyük Şehir Belediyesi, İ.T.Ü. Çevre ve Şehircilik UYG-AR Merkezi ve Sayõsal Grafik San. ve Tic. Ltd. Şti. tarafõndan desteklenmektedir. Giriş: Gelişmiş ülkelerde, envanter çalõşmalarõnõn yapõlmasõna büyük önem verilmektedir. Ülkemizde de kalõcõ koruma ilkeleri ve sağlõklõ koruma uygulamalarõ için ulusal düzeyde kültür envanterinin yapõlmasõ zorunludur. Çünkü korunacak değerler tam olarak saptanmadan koruma çalõşmalarõnõn başarõya ulaşmasõ söz konusu değildir. Bu bağlamda; eldeki bilgilerin standartlaştõrõlmasõ, eksiklerin tamamlanmasõ, tüm verilerin sayõsal ortamda toplanmasõ, uluslararasõ enformasyon sistemlerine uyumunun sağlanmasõ ve arşivin uluslararasõ düzeyde kullanõlabilir kõlõnmasõ önem taşõmaktadõr. Bu çerçevede, 1986 yõlõnda UNESCO tarafõndan Dünya Mirasõ Listesi ne alõnan Tarihi İstanbul un, kültür varlõğõ açõsõndan sahip olduğu potansiyelin belgelenmesi, bilgilerin sürekli güncelleştirilmesi ve kültür varlõklarõnõn tanõtõlmasõ için böyle bir çalõşmanõn yapõlmasõ zorunludur. Bugüne kadar Kültür Bakanlõğõ nõn ilgili bölümlerince, İstanbul da bulunan mimarlõk fakülteleri, çeşitli belediyeler ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfõ gibi sivil toplum örgütlerince envanter çalõşmalarõ yapõlmõştõr. Ancak birbirinden bağõmsõz şekilde ve farklõ yöntemlerle hazõrlanmõş olmalarõ nedeniyle bu çalõşmalar güncelleştirilememekte, sonuçta potansiyeline sahip, amaca hizmet eden ortak bir arşiv oluşturulamamaktadõr. Elde tam bir veri tabanõ olmamasõ ve envanter bilgilerine kolay ulaşõlamamasõ her türlü planlamayõ güçleştirmektedir. Hõzlõ kentleşme ve değişim ortamõnda henüz tescil edilmemiş kültür varlõklarõ yok olup gitmekte, ya da geri dönüşü olmayacak uygulamalar gündeme gelmektedir. Tüm bu nedenlerle: 1) Belediyelerin, koruma kurullarõnõn, bilim adamlarõnõn ve araştõrmacõlarõn kolaylõkla yararlanabileceği bir arşivin bilgisayar ortamõnda oluşturulmasõ, mevcut bilgilerin burada depolanmasõ ve sürekli güncelleştirilmesi; İstanbul un sağlõklõ bir koruma imar planõnõn yapõlmasõ ve kültür mirasõmõzõn uzun vadede en iyi şekilde korunabilmesi açõsõndan çok önemlidir. 2) İstanbul üzerine yürütülecek bu proje, ulusal düzeyde oluşturulmasõ hedeflenen arşiv çalõşmasõnõn başlangõcõ niteliğindedir. İstanbul un kültür mirasõ ile ilgili verilerin kolayca ulaşõlabilir bir şekilde derlenmesi, Türkiye nin kültür varlõklarõnõn envanterinin hazõrlanmasõ için bir model oluşturacak ve aynõ sistem, gerekli görülen uyarlamalarla diğer tarihi yerleşmelerin belgelenmesi ve korunmasõ için kullanõlabilecektir. Projenin İçeriği: Projenin amacõ, İstanbul un her türlü toprak altõ ve toprak üstü kültür varlõğõnõn kültür envanteri çerçevesinde belgelenmesidir. Burada söz konusu olan yalnõzca anõtsal yapõlar, ya da seçilmiş sivil mimari örnekleri değildir; bir eşik taşõ, eski bir yol dokusu ve anõtsal nitelikli bir ağaç da kültür ve doğa varlõğõ olarak bu çalõşma içinde değerlendirilmektedir. Envanter çalõşmalarõ SAYISAL GRAFİK 3

11 İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri kapsamõnda yalnõz anõt fişi bilgileriyle yetinilmeyerek, kültür varlõğõyla ilgili her türlü çizim, röleve, eski ve yeni fotoğraflar gibi o kültür varlõğõnõn gerek mevcut durumunu gerekse geçmişini anlatan/gösteren her türlü belge de sayõsal ortama aktarõlacaktõr. Bu şekilde, sayõsal harita üzerinde bir kültür varlõğõyla ilgili her türlü yazõlõ ve görsel bilgiyi, ülke kodlarõna bağlanmõş olarak ve doğru ölçüleriyle elde etmek mümkün olacaktõr. Farklõ bilgiler, amaca uygun işlenmiş sayõsal harita ve veri tabanõ aracõlõğõyla karşõlaştõrõlmalõ olarak kullanõlabilecek, zaman içinde oluşan değişiklere göre güncelleştirilebilecektir. Proje sonunda derlenen bilgiler Internet aracõlõğõyla uluslararasõ bilim kuruluşlarõna ve yararlanmak isteyen araştõrmacõlarõn hizmetine sunulacaktõr. Proje Verileri ve Ekipmanõ: Bu proje oluşturulurken yararlanõlan kaynaklar: 1) İ.T.Ü. Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalõ Arşivi 2) İstanbul Büyük Şehir Belediyesi tarafõndan hazõrlanmõş olan üç boyutlu sayõsal haritalar 3) İstanbul Büyük Şehir Planlama ve İmar Müdürlüğü nce sayõsal ortamda derlenmiş olan İstanbul Kültür ve Tabiat Varlõklarõnõ Koruma Kurulu kararlarõ 4) T.C. Kültür Bakanlõğõ nõn alana ait daha önce yapõlmõş envanter çalõşmalarõ 5) İ.T.Ü. UYG.AR Merkezi Arşivi Projenin teknik donanõmõ: Pentium 133 ve 166 olmak üzere iki bilgisayar HP ScanJet 6100c görüntü tarayõcõ Canon BJC-5500 yazõcõ İleriki aşamalarda dijital fotoğraf makinasõ kullanõlacaktõr. Projede kullanõlan yazõlõmlar: Veri tabanõ çalõşmalarõ için Microsoft Access 7.0 Harita çalõşmalarõ için AutoCAD Map 2 Çizim çalõşmalarõ için AutoCAD R14 Uygulama Yöntemi: Bu çalõşma; güncel anõt fişi bilgilerinin oluşturularak veri tabanõna girilmesi ve sayõsal haritanõn projeye uygunluğu sağlanarak harita - veri tabanõ bağlantõsõnõn kurulmasõ olmak üzere iki aşamadan oluşmaktadõr. 1. Güncel anõt fişi bilgilerinin oluşturulmasõ Bu kapsamda, öncelikle İ.T.Ü. Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalõ nca çeşitli tarihlerde İstanbul un farklõ yerlerinde yapõlmõş olan anõt fişi envanter çalõşmalarõ biraraya getirilip, ilçe bazõnda ada ve parsel numaralarõna göre sõnõflandõrõlmõş; sayõsal ortamda anõt fişi tasarõmõ yapõlarak bütün bu anõt fişi bilgileri veri tabanõnda değerlendirilmiştir. Bunun ardõndan yapõlan arazi çalõşmalarõ ile hem bu fişlerdeki eksiklikler giderilmiş ve güncelleştirilmiş, hem de anõt fişi eksik olan kültür varlõklarõ belirlenerek fişleri hazõrlanmõştõr. Gerektiğinde haritadan bağõmsõz kullanõlabilmeleri; fotoğraf ve harita gibi görsel verilerle desteklenebilmeleri ve sorgulama zenginliği gibi olanaklar sunmasõ nedeniyle anõt fişi için veri tabanõ olarak Microsoft Access yazõlõmõ seçilmiştir. Projede Avrupa Konseyi tarafõndan geliştirilen ve Kültür Bakanlõğõ nca benimsenen Kültür Varlõklarõ Koruma Envanter fişleri esas alõnmõş; çalõşma kapsamõnda, istenilen bilgiye birçok yönden ulaşõlararak çeşitli sorgulamalarõn yapõlabilmesi amacõyla söz konusu anõt fişi, sayõsal ortamda elde edilebilecek bilgi çeşitliliğini sağlayabilecek şekilde yeniden düzenlenmiştir. Fişin ana şemasõ oluşturulduktan sonra analitik bilgi içeren veri kutucuklarõ çoktan seçmeli yanõt olanağõ sunacak şekilde geliştirilmiştir. Bu düzenlenmeyle fiş bilgilerinin, veri giren kişiye göre değişmeyecek şekilde standartlaşmasõ ve dolayõsõyla AutoCAD Map ortamõnda yapõlacak tematik harita çalõşmalarõnõn uygulanabilir olmasõ sağlanmõştõr. 4 SAYISAL GRAFİK

12 İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri 2. Harita Çalõşmalarõ Bu çalõşma İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Harita Müdürlüğü nden sağlanan sayõsal haritalarõn projemizde kullanõlabilir duruma getirilmesini ve harita veri tabanõ bağlantõsõnõn sağlanabilmesi için haritalarõn işlenmesini içermektedir. İşlemlere başlamadan önce çalõşmada çõkabilecek sorunlarõn görülmesi ve buna bağlõ olarak sistemde değişiklikler gerekebileceği için öncelikle bir pilot bölge üzerinde çalõşmaya karar verilmiş ve pilot bölge olarak Balat, Fener, Zeyrek gibi elimizde yoğun envanter bilgisi bulunan bölgeler seçilmiştir. Öncelikle tüm haritalarõn formatõ (.dgn), AutoCAD Map2 yazõlõmõna uygun olan formata (.dwg) dönüştürülmüş, proje için gerekli yeni çalõşma ortamõ oluşturulmuş, pilot bölgenin haritalarõ bu ortama kaynak dosyalar olarak eklenmiştir. Projenin amacõna yönelik olarak haritada bulunmasõ gerekli nitelikler aşağõda belirtilmiştir: 1) Kültür varlõğõnõn harita üzerindeki yerine ülke kodlarõna bağlõ olarak doğru yerleştirilmesi, 2) Kültür varlõğõnõn parseldeki ve adadaki konumu ile yol ilişkisinin görülmesi, 3) Kültür varlõğõnõn çevresindeki yapõlarla ilişkisinin görülmesi, 4) Kültür varlõğõ ile ilgili her türlü görsel/yazõlõ bilginin alõnabilmesi, 5) Kültür varlõklarõyla ilgili sorgulamalarõn (malzeme özellikleri, korunmuşluk durumu, vb.) harita üzerinde istenilen bölge dahilinde yapõlabilmesi, Bu niteliklerin elde edilebilmesi için aşağõda belirtilen çalõşmalar geçekleştirilmiştir: 1) Başlangõçta sorgulamalarõn parsel üzerinden yapõlmasõ düşünülmüştür. Ancak bazen bir kültür varlõğõnõn birden fazla parsel üzerine yayõlmõş olmasõ, bazen de bir parsel üzerinde birden fazla kültür varlõğõnõn yer almasõ nedeniyle bir parsel üzerine birden fazla merkez nesne atanmasõ gerekmekte, bu da sorgulamanõn yapõlmasõnõ engellemektedir. Bu nedenle sorgulamalarõn kültür varlõğõ üzerinden yapõlmasõna karar verilmiştir. Parsel üzerinden yapõlacak araştõrmalar için de ayrõca parsel topolojisi kurulmuş ve parsellere nesne verisi içeren bloklar atanmõştõr. Bu sayede, bir parselde bulunan kültür ve doğa varlõğõ sayõsõ ve bunlarõn envanter numaralarõ parsel üzerinde görülebilecek ve ilgili envantere yönlendirme sağlanacaktõr. 2) Aynõ yerde birden fazla kültür varlõğõ olmasõnõn getirebileceği sorgulama zorluklarõnõ ortadan kaldõrmak için, kültür varlõklarõ türlerine göre (toprak altõ toprak üstü yõkõlmõş vb.) ayrõlarak, farklõ katman lara (KVTA, KVTU gibi) yerleştirilmişlerdir. 3) Dõş veri tabanõyla kültür varlõğõnõn eşlenmesinde anahtar görevi üstlenen envanter no su için attribute içeren bir blok hazõrlanmõş ve bu blok kültür varlõğõnõn kütlesi üzerine başka bir katmana yerleştirilmiştir. 4) Pilot bölgelerde topoloji oluşturabilmek için gerekli harita temizleme işlemi dahilinde yapõlmõştõr. Sorgulamalarõn kültür ve doğa varlõğõ bazõnda yapõlacak olmasõ nedeniyle poligon topolojisi oluşturulmuş ve kültür varlõğõ üzerine yerleştirilmiş olan bloklar merkez nesne olarak atanmõştõr. 5) Dõş veri tabanõ konfigürasyonu yapõlmõş, merkez nesneler ile access dosyalarõndaki veriler arasõnda bağlantõ kurulmuştur. Bu şekilde ilgili kültür ve doğa varlõğõ üzerindeki blok sorgulanarak, onunla ilgili tüm envanter bilgilerine ulaşõlabilmektedir. Ayrõca, kültür/doğa varlõklarõnõn envanter kaydõnda yer alan verilerin çeşitli nitelikteki sorgulamalarõnõn yapõlmasõna da olanak sağlanmõştõr. Böylece bir kültür/doğa varlõğõ, ya da bölge için istenilen analiz çalõşmalarõ da yapõlabilecektir. AutoCAD Map R2 İle İgili Düşüncüler: Sunduğu olanaklar nedeniyle bu proje için AutoCAD Map R2 programõ uygun görülmüştür. Özellikle anõt fişlerinin hazõrlandõğõ veri tabanõ ile harita bağlantõsõnõn sağlanmasõ ve böylece harita üzerindeki kültür varlõğõnõn envanter bilgisi ile donanmasõ özelliği beğenilmiştir. Ayrõca, bu bilgilerin sorgulamalar aracõlõğõyla çok yönlü kullanõlabilmesi projeye kullanõm zenginliği sağlamaktadõr. SAYISAL GRAFİK 5

13 İstanbul Tarihi Yarõmada Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri Sonuç: Projenin güncelleşebilir, esnek ve bilgi eklenebilir olmasõ esas alõnmõştõr. Böylece çalõşmanõn kendi konusunda yeni olmasõndan doğan bir takõm eksikler giderilebilecek, zamanla kültür/doğa varlõğõ üzerinde oluşabilecek değişiklikler ve yeni bilgiler de çalõşmaya eklenebilecektir. İstanbul da kültür ve doğa varlõğõ potansiyelinin belgelenmesi ve koruma uygulamalarõ açõsõndan önem taşõyan bu projenin tamamlanmasõnõn ülkemizin kültür envanterinin oluşturulmasõna öncü olmasõ umut edilmektedir. 6 SAYISAL GRAFİK

14 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Dr. Şükran Şahin, Alper Çabuk Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlõğõ Bölümü Özet Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), mekansal verilerin aynõ ortamda depolanmasõ, düzenlenmesi, sorgulanmasõ, analizi ve sunumu için kullanõlan sistemlerdir. Etkin bir çevre yönetim aracõ olan Çevresel Etki Değerlendirilmesi (ÇED) ise, öneri bir projeden kaynaklanan çevresel etkileri inceleyen sistematik olarak yapõlanmõş bir süreçtir. Doğal ya da sosyo-ekonomik birçok çevresel etkilerin mekansal özelliği göz önünde bulundurulduğunda, CBS çevresel etki değerlendirme sürecinin tüm aşamalarõnda kullanõlabilecek önemli bir araç olabilir. Ancak ÇED süreci içerisinde CBS kullanõmõ henüz tam olarak yerini alamamõştõr. Başlangõçta CBS nin bir yatõrõm gerektirmesi, CBS ye uygun formatlarda veri elde etme güçlükleri gibi nedenler bu kullanõmõ geciktirmektedir. Bu bildiride, ÇED çalõşmalarõnda CBS nin kullanõm olanaklarõ, avantajlarõ ve sõnõrlamalarõ tartõşõlmõştõr. Daha sonra hipotetik olarak geliştirilmiş bir alandaki karayolu ÇED çalõşmasõnda örnekleme yapõlmõştõr. Bu örneklemede bir CBS yazõlõmõ olan AutoCAD Map kullanõlmõştõr. Giriş Bugün artõk CBS birçok farklõ alanda kullanõlmaktadõr. Alan uygunluğu analizi, hizmet ve servis yönetimi, yangõn riski similasyonu, pazar analizi, kriz yönetimi, risk analizi, epidemik araştõrmalar, ulaşõm, çevre yönetimi gibi konular buna örnek olarak verilebilir. Bir CBS nin kurulabilmesi için beş ana bileşene gereksinim vardõr. Bunlar yazõlõm, donanõm, sistemi kullanacak çalõşma grubu, organizasyon ve verilerdir. Etki değerlendirmede CBS açõsõndan mekansal verinin sağlanabilmesi ve kalitesi çok önemlidir. Verinin kalitesi, sonuçlarõn değerini de ortaya koyacaktõr. CBS nin en önemli özelliği, başarõlõ mekansal analizlere ve bunlara bağlõ olarak güvenilir sonuçlarõn elde edilmesine olanak sağlamasõdõr. CBS sadece harita üretimi için kullanõlan bir araç değildir. Özellikle ÇED açõsõndan CBS nin analitik potansiyeli çok büyük değer taşõmaktadõr. ÇED içinde yer alan birçok CBS uygulamalarõ, uzunluk ve alan ölçümü, harita üretimi, zonlama ve klasik harita çakõştõrma işlemleri gibi temel birkaç CBS fonksiyonunu kullanmaktadõr. Kuşkusuz alan özelliklerinin sõnõflandõrõlmasõnda ve yer seçimi işlemlerinde kullanõlan çakõştõrma yöntemi çok uzun zamandõr kullanõlmaktadõr. Bu yöntem 1969 yõlõnda Ian McHarg tarafõndan geliştirilmiştir. Alan kapasitesinin haritalanmasõna dayalõ bu yöntem önceleri bilgisayar teknolojisi olmaksõzõn şeffaf haritalar üzerinden tarama yöntemi kullanõlarak yapõlmõştõr. Bu yöntemde alan yüksek, orta ve düşük değerlere sahip olma açõsõndan derecelendirilmektedir. Etkiler tarama yoğunluğu ile gösterilmektedir (Şahin 1998). Bu yöntem teknik ve kavramsal açõdan dezavantajlara sahiptir. Bisset e (1987) göre teknik açõdan onikiden fazla çakõştõrmada sorunlar ortaya çõkmaktadõr. Kavramsal açõdan ise McHarg yöntemi temel olarak alanõn sõnõflandõrmasõ ile ilgili olmasõ dolayõsõyla çevresel özelliklerin tanõmlanmasõ amacõna yöneliktir ve eşit ağõrlõklõ olarak ele alõnan peyzaj bileşenleri üzerine farklõ alan kullanõm tiplerinden kaynaklanan etkileri ortaya çõkarõr. Bu yöntem etkinin mekansal dağõlõmõnõ görsel olarak çok iyi belirtmesine karşõn etki olasõlõğõ ya da süresi hakkõnda çok az bilgi verebilir. İki ya da daha fazla etkinin birarada etkileşiminden ortaya çõkabilecek sinerjik etki hakkõnda bilgi vermez. Neden-sonuç ilişkisini belirtmemekte ve direk-indirek ilişkiler arasõndaki farkõ da ortaya çõkarmamaktadõr (Smith 1993). Yöntemin teknik dezavantajlarõ bilgisayar teknolojisi yardõmõyla büyük ölçüde giderilmiştir. CBS teknolojisinin kullanõmõ ile kavramsal dezavantajlar da çözülebilmektedir. Ayrõca CBS teknolojisi mekansal veriyi sayõsal formatta işlediğinden, matematiksel analizlere de olanak vermektedir. Böylece peyzaj bileşenlerinin ağõrlõk puanlamasõ da rahatlõkla yapõlabilmektedir. CBS teknolojisi çevresel etkilerin değerlendirilmesinde ve özellikle çevresel açõdan duyarlõ alanlarõn saptanmasõnda ÇED çalõşmalarõna değerli katkõlar sağlamaktadõr. SAYISAL GRAFİK 7

15 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Çevresel Etki Değerlendirmede CBS Kullanõmõ Birçok araştõrmacõ CBS nin çevresel etki değerlendirmede çok yararlõ bir araç olduğunu önermiş ve kullanõmõnõn hõzla yaygõnlaşacağõnõ tahmin etmişlerdir (João 1998). CBS, ÇED çalõşmalarõnõn aşağõda görülen tüm aşamalarõnda kullanõlabilir bir araçtõr: 1. Eleme, 2. Kapsam, 3. Projenin tanõmõ, 4. Alanõn tanõmõ, 5. Etkilerin saptanmasõ, ölçülmesi ve değerlendirilmesi, 6. Alternatiflerin karşõlaştõrõlmasõ, 7. Önlemlerin geliştirilmesi, 8. Raporun sunumu, 9. ÇED sonrasõ izleme ve denetlemedir. CBS nin ÇED çalõşmalarõnda kullanõmõ çoğunlukla karayollarõ, boru hatlarõ, konut gelişim projeleri, kõyõ ve taşkõn koruma çalõşmalarõ, barajlar, turizm yatõrõm projeleri, limanlar ve enerji hatlarõ konularõnda yoğunluk kazanmõştõr. CBS nin ÇED çalõşmalarõnda kullanõmõnõn sağlayacağõ avantajlar şunlardõr. - Daha iyi etki ölçme ve değerlendirme olanağõ sağlayan mekansal analiz ve modelleme yeteği, - Proje yer seçiminde ve alternatiflerinin karşõlaştõrõlmasõnda kolaylõk sağlamasõ, - Etki değerlendirmede alana ait yazõnsal ve sayõsal veriyi aynõ ortamda depolama, düzenleme ve kolayca güncelleştirme olanağõ sağlamasõ, - Etkin sunum tekniği ile projenin etki değerlendirme sürecine katõlan halk dahil her grup tarafõndan daha kolay anlaşõlõr hale gelmesi, - Değerlendirmede insan hatalarõnõ en aza indirerek en doğru sonuçlara kõsa zamanda ulaşõlabilmesinin sağlanmasõ. CBS nin ÇED çalõşmalarõnda kullanõmõnõn sağlayacağõ birçok avantaja karşõn henüz CBS nin kullanõmõnõn yaygõn olmamasõnõn nedenleri aşağõda sõralanmõştõr: - CBS nispeten karmaşõk bir yöntemdir. - CBS teknolojisi için yatõrõm, zaman ve yetişmiş eleman gereklidir. - CBS nin ÇED çalõşmalarõnda kullanõmõ konusunda yeterli deneyim ve doküman yoktur. - Henüz verilerin sayõsal formatta yeterince sağlanamamasõ nedeniyle CBS yi kurmada verileri bilgisayar ortamõna aktarma ve işleme uzun zaman gerektirebilmektedir. - Eğitim ve teknik destek sistemleri yeterince oluşturulmamõştõr. - CBS ye olan ilgi noksandõr. Karayolu ÇED Çalõşmalarõnda CBS Kullanõmõ Karayolu projelerinin çevresel etki değerlendirmesi çok sayõda verinin incelenmesini gerektirdiğinden oldukça karmaşõk ve güç bir çalõşmadõr. Bu durum karayolunun çizgisel yapõsõ boyunca çok farklõ karakterde doğal ve sosyo-kültürel peyzajõn içinden geçmesi ve içinden geçtiği peyzajõ ikiye bölen ya da diğer bir deyişle parçalayan bir mühendislik çalõşmasõ olmasõndan dolayõdõr. Bu nedenle gerek karayolu güzergahõ ile ilgili alternatiflerin geliştirilmesi gerekse bu alternatiflerin çevresel etki değerlendirmesi çalõşmalarõ sõrasõnda çok sayõda parametrenin birarada değerlendirilmesine olanak sağlayan CBS den yararlanmak kaçõnõlmazdõr. Aşağõda bir karayolu projesinde CBS nin kullanõm alanlarõ görülmektedir. 1. Ekolojik yönden hassas bölgelerin saptanmasõ, 2. Güzergah seçimi, 3. Güzergah seçimi alternatiflerinin karşõlaştõrõlmasõ, 4. Güzergah boyunca etki alanlarõnõn saptanmasõ (su, hava, görsel, gürültü kirliliği zonlamasõ, habitat parçalanmasõ gibi), 5. Karayolu inşaatõ ve sonrasõ etki önlemlerinin işlerliğinin izlenmesi ve denetlenmesi. 8 SAYISAL GRAFİK

16 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Ülkemizde karayolu projeleri için zorunlu olan ÇED çalõşmalarõ, yukarõda sõralanan konulardan güzergah seçimini kapsamamaktadõr. Karayolu güzergahõ ile ilgili alternatifler ÇED e başlamadan önce ilgili kurum tarafõndan belirlenmektedir. Ancak ÇED in en önemli aşamalarõndan birisi olan Alternatiflerin Karşõlaştõrõlmasõ çalõşmalarõnda, karayolu güzergahõ seçimi sõrasõnda yapõlan çalõşmalarõn göz önünde bulundurulmasõ gerektirdiğinden, bu çalõşma ÇED sürecinin içine alõnmõştõr. Gerçekte ÇED çalõşmalarõ daha güzergah seçimi sõrasõnda başlamalõdõr. Ancak ülkemizde bu sorun henüz çözümlenememiştir ve bu nedenle ÇED çalõşmalarõ sõrasõnda alternatiflerin karşõlaştõrõlmasõ yeterince ve gerektiği gibi yapõlamamaktadõr. Gelişmiş ülke modellerinde karayolu projelerinin güzergah seçimi aşamasõnõn da ÇED çalõşmalarõ kapsamõnda olduğu göz önünde bulundurularak, burada bu aşamaya da yer verilmiştir. Diğer taraftan ekolojik yönden hassas bölgelerin saptanmasõ, yine güzergah seçiminde değerlendirilmesi zorunlu önemli bir aşamayõ oluşturmasõ ve ayrõca ÇED yönetmeliği kapsamõnda Peyzaj Değeri Yüksek Alanlarõn saptanmasõ ile Yeni Peyzaj Öğelerinin Oluşturulmasõ aşamalarõnda kullanõlacak verileri oluşturduğundan burada yer verilmiştir. Karayolu ÇED projelerinde CBS den yararlanma olanaklarõ hipotetik olarak oluşturulmuş örnek bir alanda uygulanmõştõr. Bu örnekte daha önce sõralanan karayollarõ projelerinde CBS uygulama alanlarõnda ilk üçü gerçekleştirilmiştir. Harita 1 de hipotetik karayolu inşaatõ yapõlacak alan, Harita 2 de ise bu alanõn arazi modeli görülmektedir. Aşama 1: Ekolojik yönden hassas bölgelerin saptanmasõ: Hipotetik örnekte bu alanlarõn saptanmasõnda tarõmsal peyzaj ve bitki örtüsü esas alõnmõştõr. Ekolojik yönden hassas bölgelerin saptanmasõnda farklõ bir alanda daha farklõ kriterler (erozyon riski, sedimentasyon, yüzey geçirimliliği vd) belirleyici olabilir. Bu amaçla geliştirilmiş ve uygulanmõş birçok ekolojik yaklaşõm bulunmaktadõr. Hipotetik olarak geliştirilen örnekte tarõmsal peyzaj açõsõndan hassas bölgelerin saptanmasõnda arazi verimliliği değerlendirilmiş ve bu açõdan çok yüksek verime sahip alanlar (örneğin I. ve II. sõnõf araziler) 1. Derece, orta derecede verime sahip alanlar ise (örneğin III. sõnõf araziler) 2. Derece hassas alanlar olarak belirlenmiştir (Harita 3.1). Bitki örtüsü açõsõndan ise 1. Derecede hassasiyete sahip alanlar sõk orman örtüsü olan alanlarken 2. Derecede hassas alanlar daha az sõklõk gösteren (örneğin % kapalõlõk derecesi) alanlardõr (Harita 3.2). Diğer taraftan gerçek alanlarda çalõşõrken hassas bölgelerin saptanmasõnda daha fazla parametrenin değerlendirilmesi gereklidir. Çünkü doğal peyzaj kendisini oluşturan bileşenlerin karşõlõklõ etkileşimi sonucu oluşan dinamik bir ortamdõr. Örneğin bitki örtüsü açõsõndan hassas bölgelerin dolayõsõyla peyzaj değeri yüksek alanlarõn saptanmasõnda orman örtüsü karakteri ile birlikte bir orman örtüsünün gelişimini belirleyici eğim, anakaya, iklim vb ilgili tüm peyzaj bileşenlerinin de göz önünde bulundurulmasõ gereklidir. Yine tarõmsal peyzaj açõsõndan yüksek değere sahip alanlarõn saptanmasõnda, arazi kullanõm yetenek sõnõflarõnõn diğer toprak özellikleriyle (toprak derinliği, taşlõlõğõ, organik madde içeriği, vd) çakõştõrõlmasõ yoluyla daha doğru sonuçlar elde edilecektir. Aşama 2: Güzergah seçimi: Bir karayolu güzergahõ seçiminde çok sayõda kriter değerlendirmeye alõnõr. Bu çalõşmadaki basitleştirilmiş hipotetik örnekte aşağõdaki kriterler güzergah seçiminde kullanõlmõştõr. - Eğim: %5 den düşük eğime sahip alanlar (Harita 4) - Bakõ: Güney bakarlõ alanlar (Harita 5) - Kõrsal yerleşim alanlarõna uzaklõk (en az): 250 m - Akarsu kõyõsõna uzaklõk (en az): 200 m - Kent merkezine uzaklõk : En fazla 10 km, en az 5km - Ekolojik hassasiyet: Hipotetik alanda 1. Derecede hassas bölgeler karayolu güzergahõ açõsõndan öncelikli koruma alanlarõnõ ortaya çõkarõrken 2. Derecedeki bölgeler zorunlu durumlarda güzergah seçimi sõrasõnda daha az etkilenecek alanlarõ oluşturmaktadõr (Harita 3.3). Bu kriterlere göre öncelikle her bir kriter için karayolu yerleşimine uygun alanlar, yazõlõm olarak AutoCAD Map in kullanõldõğõ CBS ortamõnda ayrõ ayrõ belirlenmiştir. Karayolundan kõrsal yerleşim alanlarõna, akarsu kõyõsõna ve kent merkezine uzaklõklar buffer analizi yapõlarak elde edilmiştir. Daha sonra bu alanlar çakõştõrõlarak karayolu güzergah seçiminde öncelikle SAYISAL GRAFİK 9

17 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ kullanõlabilecek alanlar elde edilmiştir. Bu alanlar dikkate alõnarak güzergah alternatifleri oluşturulmuştur (Harita 6). Aşama 3: Alternatiflerin karşõlaştõrõlmasõ: Bu amaçla karayolunun istimlak sõnõrõnõ oluşturan birinci derecede etki alanlarõ esas alõnmõştõr. Bu alan yolun merkez hattõndan her iki yönde 50 m uzunluğu olan bir koridordur. Toplam 100 m genişliğindeki bu alanda tüm alternatifler tarõmsal arazi varlõğõ kaybõ ve ekolojik yönden hassas alanlarõn işgali açõsõndan karşõlaştõrõlarak en az etkiye sahip olan alternatif bulunur. Alternatiflerin karşõlaştõrmasõnda mekansal olarak ifade edilebilen tüm parametreler CBS ortamõnda kullanõlabilir. Sonuç Coğrafi Bilgi Sistemlerinin önemli kullanõm alanlarõndan biri de Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) çalõşmalarõdõr. Öneri bir projenin olasõ çevresel etkilerini değerlendirerek projenin onayõ ya da reddi ile ilgili olarak karar verici mekanizma tarafõndan kullanõlabilecek verileri üretmeyi amaçlayan ÇED çalõşmalarõ tüm dünyada giderek artan önemde ve yasal olarak uygulanan yaygõn bir çevre yönetim aracõdõr. Bu bildiride, ÇED çalõşmalarõnda CBS kullanõm olanaklarõ hipotetik bir örnek alan üzerinde uygulanmõştõr. Bu örnekte özellikle karayolu güzergahõ alternatiflerinin oluşturulmasõ, ekolojik yönden hassas alanlarõn saptanmasõ ve alternatiflerin karşõlaştõrõlmasõ çalõşmalarõnda CBS den yararlanma üzerine haritalar üretilmiştir. Bunun yanõsõra bir ÇED çalõşmasõndaki hava, su (yer altõ ve yüzey sularõ), toprak ve gürültü kirliliği modellemesinde kullanõlacak yazõlõmlar CBS ile entegre edilebilir. Böylece etki önlemede yine CBS yardõmõ ile bu kirlilik alanlarõnda önem açõsõndan dereceli zonlamalar yapõlarak etki önleme stratejileri oluşturulabilir. Benzer şekilde, yeni karayolu projelerinin yaban yaşamõ habitatlarõ üzerine olasõ mekansal etkilerin değerlendirilmesinde CBS nin uzaktan algõlama teknolojisi ile entegrasyonu yapõlmaktadõr. Diğer taraftan ÇED çalõşmalarõnda herhangi bir projeden kaynaklanabilecek ekonomik etkilerin mekansal dağõlõmõna ilişkin hesaplamalar da giderek artan bir ilgiye sahiptir. Ekonomik etkilerin bu coğrafi dağõlõmõ Bölgesel Girdi-Çõktõ Analizi ve Bölgeler-arasõ Etkileşimi, CBS ve çeşitli toplum seviyelerinin lokal çarpan değerlerinin hesaplanmasõ ile yapõlmaktadõr. CBS nin giderek artan kullanõm olanaklarõ, bu sistemlerin ekonomik etki değerlendirmesinde kullanõmõ konusunda artan bir ilgiye neden olmaktadõr. Hong Kong da yeni bir kentsel gelişim projesinde, iş türü, lokasyonu ve bu işte çalõşacak kişilerin yerleşeceği konut alanlarõnõn alan içindeki dağõlõmõnõ hesaplamada, belirli bir ekonomik model CBS ile entegre edilerek kullanõlmõştõr (Leistritz 1998) Son olarak, CBS veri güncelleştirme, proje faaliyete başladõktan sonra tahmin edilen etki parametrelerinin ölçülmesi ve tahmin edilen değerlerle karşõlaştõrõlmasõ açõsõndan da kolaylõk sağlayan bir araçtõr. Kaynaklar João, E. M., Use of Geographic Information Systems in Impact Assessment. Environmental Methods Review: Retooling Impact Assessment for the New Century, AEPI, USA. Leistritz, F. L., Economic and Fiscal Impact Assessment. Environmental Methods Review: Retooling Impact Assessment for the New Century, AEPI, USA. Smith, G. L., Impact Assessment & Sustainable Resource Management. Longman Group Limited, UK. Şahin, Ş., Çevresel Etki Değerlendirmesi Yöntem ve Teknikleri. ÇED Raporu Hazõrlama ve Değerlendirme Semineri Ders Notlarõ, Türkiye Ormancõlar Derneği Yayõnõ, Ankara. 10 SAYISAL GRAFİK

18 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Haritalar Harita 1 Harita 2 SAYISAL GRAFİK 11

19 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Harita 3.1 Harita SAYISAL GRAFİK

20 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Harita 3.3 Harita 4 SAYISAL GRAFİK 13

21 Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Çevresel Etki Değerlendirilmesinde Kullanõmõ Harita 5 Harita 6 14 SAYISAL GRAFİK

22 Peyzaj Planlama ve Koruma Çalõşmalarõnda Coğrafi Bilgi Sistemlerinden Yararlanma: Belek Turizm Bölgesi Örneği Peyzaj Planlama ve Koruma Çalõşmalarõnda Coğrafi Bilgi Sistemlerinden Yararlanma: Belek Turizm Bölgesi Örneği Prof.Dr.Murat E.Yazgan, Dr.Elmas Erdoğan Ar.Gör.Alper Çabuk, Ar.Gör.Talat Ekşioğlu AU Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlõğõ Bölümü Hemen her yöresi doğal, tarihi ve kültürel değerler ile dolu olan ülkemiz doğrudan ya da dolaylõ olarak her geçen gün çevre kaynaklarõ açõsõndan biraz daha fazla zararlanmaya uğramaktadõr. Çevre kirliliği sonucu çevresel kaynaklarõn tahribinin yanõsõra, düzensiz yapõlaşma, yanlõş alan kullanõmõ gibi etmenler de Anadolu'nun biyolojik zenginliklerini ve ekolojik dengeyi tehlike altõna sokmaktadõr. Üç yanõ denizlerle çevirili olan ülkemizde de kõyõlar bu denge içinde hem 'etkileyen' hem de 'etkilenen' bir konumda, hava, su ve toprak kaynaklarõnõn buluştuğu değeri ölçülemeyecek ekolojik zenginliktedir. Kõyõlarõn ekolojik denge üzerindeki bu hassas konumlarõ uluslararasõ çevre sözleşmelerinin bir çoğuna da damgasõnõ vurmakta, özellikle Akdeniz'in korunmasõ için bazõ eylem programlarõ geliştirilmektedir. Benzer niteliklere sahip Belek, Antalya ili Serik ilçesinin bir bölümünü kapsayan, diğer kõyõ yerleşmelerine oranla daha az yapõlaşmanõn izlendiği, kumsallarõ deniz kaplumbağalarõnõn yumurtlama ve üreme alanõ olan, kumul sistemlerine sahip bir yöredir. Antalya ili sõnõrlarõ içinde toplam 135 km 2 lik bir alanda, 9 köy ve çoğunluğu birinci ve ikinci Sõnõf tarõm arazisi olan Belek bölgesi sahip olduğu doğal, ekolojik ve kültürel değerlerin çevre kirlenmesi ve bozulmasõna karşõ korunmasõ ve gelecek nesillere aktarõlmasõnõn güvence altõna alõnmasõ amacõyla ve 2872 sayõlõ Çevre Kanunu'nun 9. Maddesine dayanarak tarih ve sayõlõ Resmi Gazetede yayõmlanan ve 90/1117 sayõlõ Bakanlar Kurulu kararõ ile Özel Çevre Koruma Bölgesi olarak ilan edilmiştir. Ancak, yörede hõzla gelişen turizm yatõrõmlarõ kõsa dönem kar amacõna yönelik olarak önemli çevresel ve sosyal tehtidler oluşturmakta, vejetasyon azalmakta, kum hareketleri oluşmakta, doğal kaynaklar zarar görmekte, kaplumbağa üreme alanlarõ yok olmaktadõr. Bu araştõrmada gerek literatür gerekse arazi-etüd çalõşmalarõ kapsamõnda yörenin tarihsel gelişimi irdelenmiş, doğal, kültürel ve ekolojik özellikleri ile sosyo-kültürel verileri ortaya konmuş, bölgedeki turizm yapõlaşma alanlarõ ile golf alanlarõ değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme gerçekleştirilirken bilgisayar destekli tasarõm, coğrafi bilgi sistemleri ve multimedya olanaklarõ ile bilgisayar ortamõnda sayõsal arazi modeli, fotogerçekçi görüntüler ve alanõn görsel olarak algõlanmasõnõ kolaylaştõran arazi modeli üzerinde yapõlmõş uçuş simülasyonlarõ oluşturulmuştur. Genel çerçevede alanõn mevcut durumu saptandõktan sonra çevresel sürdürülebilirlik ve turizm kavramlarõ ortaya konmuş, Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi - Turizm Yatõrõm Alanõ için AutoCAD Map R2 ve 3D Studio MAX R2 yazõlõmõndan yararlanõlarak öneri alan kullanõm deseni çõkarõlarak alanõn sürdürülebilirliği için koruma plan kararlarõ ve öneri alan kullanõmlarõ, yönetsel çerçeve belirlenmiştir. Araştõrma, literatür çalõşmasõ, arazi çalõşmalarõ ve büro çalõşmalarõ olak üzere üç aşamalõ olarak gerçekleştirilmiştir. Literatür çalõşmasõ yörenin tarihçesi, doğal ve kültürel geçmişi, özgün durumunun saptanmasõ ve alanõn turizm öncesi durumunun belirlenmesine yönelik olarak gerçekleştirilmiştir. Bu bilgi ve veriler gerek yerinde yapõlan çalõşmalar sõrasõnda ilgili kurum ve kuruluşlar ile görüşülürken, gerekse merkezdeki çalõşmalarda ve kütüphane araştõrmalarõ sonucunda elde edilmiş ve derlenmiştir. Bunlarõn yanõsõra, çevre duyarlõ planlama, kõyõsal planlama ve sürdürülebilir turizm - çevre çalõşmalarõ ile ilgili ulusal ve uluslararasõ araştõrma ve uygulamalar irdelenmiştir. Arazide yapõlan etüd-analiz çalõşmalarõnda yörenin doğal, kültürel ve tarihi değerleri / kaynaklarõ saptanmõştõr. Alanda 4 etap halinde gerçekleştirilmiş turizm tesisleri incelenerek planlama yaklaşõm ve kriterleri irdelenmiştir. Kõyõsal alanlar, kumul sistemleri, hassas habitatlar, orman alanlarõ, tarõm alanlarõ, ikinci konut alanlarõ ve kentsel yerleşimler gezilmiş, sürdürülebilir turizm planlamasõ ve plan kararlarõna temel olacak veriler toparlanmõş, gerekli değerlendirmeler yapõlmõştõr. Belek te gerçekleştirilmiş tüm golf alanlarõnda incelemeler yapõlarak çevreye katkõ ve zararlarõ gözlenmiştir; bütün alanla ilgili mevcut durum saptanmõş ve belgelenmiştir. SAYISAL GRAFİK 15

23 Peyzaj Planlama ve Koruma Çalõşmalarõnda Coğrafi Bilgi Sistemlerinden Yararlanma: Belek Turizm Bölgesi Örneği Büro çalõşmalarõ aşamasõnda ise literatür çalõşmalarõ sonucunda ortaya çõkan veri ve bilgiler ile arazide yapõlan saptama ve bulgular değerlendirilmiştir. Bu değerlendirme yapõlõrken de bilgisayar destekli tasarõm, coğrafi bilgi sistemleri ve multimedya olanaklarõ ile bilgisayar ortamõnda sayõsal arazi modeli, arazi modelinin raster ekran altlõğõ ile kaplanmasõyla elde edilen fotogerçekçi görüntüler ve alanõn görsel olarak algõlanmasõnõ kolaylaştõran arazi modeli üzerinde yapõlmõş uçuş simülasyonlarõ oluşturulmuştur. Bu çalõşmalar gerçekleştirilirken ise şu materyaller araç olarak kullanõlmõştõr: 1. Donanõm A. Kişisel bilgisayarlar B. Scanner (tarayõcõ) C. Laser printer (lazer yazõcõlar) D. Inkjet plotter (mürekkep püskürtmeli çizici) 2. Yazõlõm A. Bilgisayar Destekli Tasarõm (AutoCAD R14) B. Coğrafi Bilgi Sistemleri (Landcadd R12, Autocad Map R2) C. Multimedya (Photopaint, 3D Studio MAX R2) Harita Genel Komutanlõğõ õndan digital ortamda elde edilen 1/25000 ölçekli topografik haritalar ve raster ekran altlõğõndan yararlanõlmõştõr. Çalõşmada topografik haritalardan arazi modeli oluşturulmasõnda materyal olarak Landcadd yazõlõmõnõn Quadrangle modülünden yararlanõlmõştõr. Yine arazi modeli üzerinden bakõ, eğim ve yükseklik analizlerinin yapõlmasõ için Landcadd in Analyses modülü kullanõlmõştõr. Mevcut kullanõm deseninin sayõsal ortama aktarõlmasõ için ise materyal olarak Harita Genel Komutanlõğõ ndan temin edilen raster ekran altlõğõ kullanõlmõş ve digital ortamda alõnan bu veri AutoCAD R14 ortamõnda yer alan Raster Image üzerinde sayõsallaştõrma yapma olanağõndan yararlanõlarak vektöre dönüştürülmüştür. Daha önce yapõlmõş çalõşmalarda sağlanan doğal verilerin bilgisayar ortamõna aktarõlmasõ için bu paftalar önce scanner (tarayõcõ) ile taranmõş ve yine Autocad R14 ün raster image üzerinden sayõlaştõrma yapmasõna olanak sağlama özelliği ile vektörel ortama geçirilmiştir. Arazi modelinin raster ekran altlõğõ ile kaplanmasõyla oluşturulan fotogerçekci görüntülerin elde edilmesi için Landcadd ortamõnda hazõrlanmõş arazi modeli DXF formatõnda 3D Studio MAX R2 ortamõna aktarõlmõş ve Photopaint ortamõnda düzenlenen ve JPG formatõnda saklanan raster ekran altlõğõ ile çakõştõrõlarak model kaplanmõştõr. 3D Studio ortamõnda gerçekci görüntü elde edebilmek için güneş õşõğõ görevi gören õşõklar yerleştirilmiş ve modelin etrafõ gökyüzü görüntüsü ile kaplanmõş bir küre ile çevrelenmiştir. Alanõn algõlanmasõ için kullanõlan uçuş simülasyonlarõnõn elde edilmesi için yine 3D Studio MAX R2.0 yazõlõmõnõndan yararlanõlmõş ve bu amaçla model üzerinde farklõ yüksekliklerde ve doğrultularda pathler (yol) çizilerek belli bir hõzda arazinin üzerinden geçilmiş ve her bir görüntünün kaplanarak birbirini izlemesiyle uçuş simulasyonu yapõlmõştõr. Öneri alan kullanõm deseninin ortaya konmasõ için ise AutoCAD Map R2 ortamõnda basit bir coğrafi bilgi sistemi kurgulanmõş ve yukarda sayõlan doğal ve kültürel veriler bu ortamda çakõştõrõlarak, gerekli sorgulamalarõn yapõlmasõ ile öneri alan kullanõm deseni çõkarõlmõş, böylece sürdürülebilir peyzaj planlama yaklaşõmõ ortaya konulmaya çalõşõlmõştõr. Vejetasyon haritasõ, şimdiki alan kullanõmõ, arazi modelleri ve diğer alana ilişkin doğal ve kültürel verilerle AutoCAD Map ortamõnda hazõrlanan haritalar doğrultusunda koruma planlarõ ve Belek Sürdürülebilir Peyzaj ve Turizm Planlama Önerisi hazõrlanmõştõr. 16 SAYISAL GRAFİK

24 Peyzaj Planlama ve Koruma Çalõşmalarõnda Coğrafi Bilgi Sistemlerinden Yararlanma: Belek Turizm Bölgesi Örneği Haritalar Şekil1 Şekil 2 Şekil3 Şekil 4A Şekil 4B SAYISAL GRAFİK 17

25 Uzaktan Algılama Uzaktan Algılama Alpaslan Savacõ, Ertan Yeşilnacar HAT Coğrafi Bilgi Sistemleri AŞ Hiç şüphesiz ki yaşadõğõmõz ortam artan problemler yumağõ ile karşõ karşõyadõr. Bu problemlerin ölçeği ve karmaşõklõğõ her geçen gün artmakta ve çözülmesi zor bir hale dönüşmektedir. Bilimsel ve sosyo ekonomik araştõrmalar sayesinde karşõlaşõlan bu problemlerin neler olduğunu ve neden oluştuklarõnõ anlamak artõk daha kolaylaştõ. Eğer problemin varlõğõnõ ve çevreye olan etkisini görüp, onu oluşturan sebebi bulursak önlemler alõnana kadar problemin daha komplike bir hale dönüşmesini engelleriz. Bugün dünyanõn karşõlaştõğõ problemlerin çoğu coğrafi: geniş alanlarõ, iklim sistemlerini, bölgesel su dağõlõmlarõnõ, çeşitli bitki örtülerini, toprak ve kayalarõ, fiziksel iletişim ağlarõnõ ve ticaret, politika, etnik, dil gibi kavramlarõ içermektedir. Bu problemlere, onlarõ oluşturan sebeplere ve mümkün olan çözüm yöntemlerine ait bilgi birikimi küçük ve farklõ araştõrmalardan gelmektedir. Bu anlamda Uzaktan Algõlama çalõşmalarõ gelecek için düşünülen çözümlere direkt adres olarak gösterilemez ama 20. yüzyõlõn son 28 yõlõndan önce görülmemiş bir yol olarak çalõşmalara çok çeşitli bilgi kaynağõ oluşturabilir. Uzaktan Algõlama genel anlamda, bir cismin veya olgunun özellikleri hakkõnda, herhangi bir kayõt aracõ ile, fiziksel olarak uzaktan ölçüm yapma ve bilgi edinme işlemidir. Uzaktan Algõlama genellikle havada uçan araçlardan (uçak, helikopter, balon) ve uzay araçlarõndan yapõlmaktadõr. Hava fotoğraflarõ, uçak tarayõcõlar (air-borne scanner) ve uydu görüntüleri, gelişmekte olan ülkelerde, güvenilir veri eksikliği nedeni ile temel veri kaynağõ olmak durumundadõr. Uzaktan Algõlama askeri bilgi alma çalõşmalarõndan geliştirilmiş bir yöntemdir. Amerika iç savaşõ esnasõndan ittifak kuvvetlerin siperlerindeki değişiklikleri tesbit etmek için balonlarla çekilmiş fotoğraflarla başlamõş, daha sonra kamuflaj olan yapõlarõn, ordularõn ve silahlarõn tesbitinde kullanõlmõştõr. Günümüzde ise uydu görüntüleri para ve zaman tasarufunu sağlõyan bilgi kaynaklarõdõr. Farklõ spektral aralõklara sahip çok bantlõ uydu görüntüleri çeşitli kombinasyonlarla kullanõlarak hedef bilgiye erişimi sağlar. Ancak elde edilen sonuç görüntüsü ne olursa olsun arazi kontrolünün yapõlmasõ bu manada yapõlan çalõşmalarõn doğruluk hassasiyeti yönünden gereklidir. Son senelerde daha çok arazi örtüsünün ve kullanõmõnõn çõkartõlmasõ, tarõm rekoltesi hesaplanmasõ, değişim tesbiti, jeolojik sõnõrlarõn belirlenmesi ve mineral - maden yataklarõnõn yer tesbitinde kullanõlan uydu görüntüleri, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) içinde çok önemli bilgi kaynağõnõ oluşturmaktadõr. Uydu görüntüleriyle çalõşõrken amacõn, çalõşma alanõnõn ölçeğinin, alanda bulunan nesnelerin niteliklerinin ve bunlarõn farklõ bantlardaki spektral değerlerinin nasõl değiştiğinin bilinmesi çok önemlidir. Yapõlan veya dizayn edilen zenginleştirme teknikleri bu doğrultu yönünde hassas sonuç verir. Uydu görüntüleriyle çalõşõrken çalõşma alanõna referans teşkil edebilecek her tür haritanõn da kullanõlmasõ çalõşmanõn başarõsõ için gereklidir. Bu noktada uydu görüntüleriyle çalõşmaya başlamadan önce sonuç görüntünün güvenilir olabilmesi için gereken şartlar şöyle sõralanabilir: 1. Amaç (Uydu görüntüsü ile ne yapõlacak ve sonuç görüntüsü nerede kullanõlacak) 2. Amaca uygun uydu görüntüsü (veya görüntüleri) ve/veya hava fotoraflarõnõn (bunlarõn ölçeklerinin ne olmasõ gerektiğinin tesbiti) temin edimlmesi. 3. Bu konuda önceden yapõlmõş çalõşmalara ait makalelerin bulunup incelenmesi. Bu makalelerden çalõşmanõn amacõna hizmet edecek algoritma veya algoritmalarõn çõkartõlmasõ. 4. Çalõşõlacak alan içerisindeki ilgilenilen özelliklerin uydu görüntüsü ve/veya hava fotoraflarõndaki ölçeğe dayalõ olan büyüklüklerinin tesbiti. 5. Arazi kontrolü için çeşitli referans haritalarõn veya dokümantasyonun temini. 6. Amaca yönelik mekansal, spektral ve/veya çok bantlõ spektral zenginleştirme yönteminin (ya da yöntemlerinin) bir algoritmasõnõn çõkartõlmasõ. 7. Eğer birden fazla algoritma çõkartõlmõş ise bunlarõn denenerek biribiriyle olan mukayeselerin yapõlmasõ. 18 SAYISAL GRAFİK

26 Uzaktan Algılama 8. Sonuç görütünün (yada görüntülerin) araziye çõkõlarak kontrol edilmesi. 9. Kontrol edilen haritalarõn, çalõşmanõn doğruluk hassasiyetine göre tekrar elden geçirilmesi ve düzeltilmesi. Sonuç görüntünün kullanõmõna yönelik hassasiyetinde herhangi bir şüphe yok ise, görüntüden tesbit edilen bilgiler CBS içinde bir girdi olarak kullanõlõr. Şekil 1: Sorgun Kõrmõzõ=5, Yeşil=4, Mavi=2 band kombinasyonu, bitki örtüsüne duyarlõ Bu çalõşmada Sorgun bölgesine ait Landsat TM5 görüntüsü arazi örtüsünü çizgisellikleri ve jeolojisini tesbit etmek amacõyla bazõ mekansal, spektral ve çok bantlõ spektral zenginleştirme metotlarõna tabi tutulmuştur. Landsat TM5 in 7 bant õ içerisinde õsõya duyarlõ olan 6. Band haricindeki tüm bantlar kullanõlmõştõr. Burada önemli olan hangi bant ta ne tür bir bilginin kayõtlõ olduğunun bilinmesidir. Çünkü, tüm zenginleştirme yöntemlerinde bu bilgi sonuç görüntünün yorumlanmasõna referans teşkil eder. Spektral zenginleştirme esnasõnda yüzeyden yansõyan õşõğõn kaydedilmiş karşõlõğõ olan digital numaralarõn (bilgilerin) değerleri kullanõlarak bölgenin istenilen özellikleri ön plana çõkartõlabilinir. Mekansal zenginleştirme yöntemiyle ise bu digital numaralarõn biribiri ile olan ilişkilerinden doku analizi yapõlabilmektedir. Bir takõm yapõsal elementler, eğer bunlar belirli yönde dağõlõm gösteriyor ise veya belirli bir geometrik şekile sahip iseler, bu tarz bir metod ile sonuç görüntüsünde daha net ayõrt edilebilirler. Ayrõca her iki metodu birleştirerek de yine bazõ konulu haritalar türetebilinir. SAYISAL GRAFİK 19

27 Uzaktan Algılama Şekil 2: Sorgun Kõrmõzõ=3, Yeşil=2, Mavi=1 band kombinasyonu, arazinin gerçeğe yakõn görünüşü Çok bantlõ spektral zenginleştirme yöntemi ile de farklõ bantlarda kaydedilmiş bilgilerin kombinasyonlarõndan arazinin bazõ özellikleri daha net ayõrt edilebilir hale getirilebilir. Bu yöntemler arasõnda en önemlileri sõrasõyla: temel bileşenler analizi, bant oranlanmasõ, bitkisel unsurlarõn ayõrt edilmesi ve şiddet-renk tonu-doyumluluk renk dönüşümünü sõralayabiliriz. 20 SAYISAL GRAFİK

28 Uzaktan Algılama Şekil 3: Sorgun temel bileşenler analizi, birinci bileşen Temel bileşenler analizi çok bantlõ uydu görüntülerinin hem sõkõştõrõlmasõnda, hem de zenginleştirilmesinde kullanõlabilen bir tekniktir. Bu teknikte, bantlar kovaryans veya korelasyon değerleri kullanõlõp doğrusal olarak dönüştürülür. Elde edilen sonuç orjinal görüntünün bant sayõsõna eşit çok bantlõ görüntüdür. İlk bileşende en fazla olan bilgi içeriği son bileşene doğru giderek azalõr. Ancak, son bileşenlerdeki az bilgi orijinal görüntüdeki gizli kalmõş cisimleri yansõtõr. SAYISAL GRAFİK 21

29 Uzaktan Algılama Şekil 4: Sorgun temel bileşenler analizi, beşinci bileşen Bant oranlanmasõ ise bir bant a kaydedilmiş digital numaranõn birbaşka bant daki karşõlõğõna bölünmesiyle olur. Sonuç görüntüde gözlemlenen beyaz ve siyah a yakõn renkler iki spektral bant arasõnda çok farklõ (değer) bilgi kayõt edildiğini gösterir. Örneğin, bitki örtüsüne ait yansõmanõn en iyi kaydedildiği bant 4 tür (reflected Infra Red). Düşük olduğu bant ise 2 dir. Öyleyse, 4 cü bandõn 2 ci bant a oranõnda açõk olarak görülen yerler tarõmsal ürünlerin olduğu yerleri temsil eder. Herhangi üç bant oranõndan da renk karmasõ elde edilebilinir. Örneğin 3/1 kõrmõzõya, 5/7 yeşile, 3/5 de maviye atanõrsa jeolojik açõdan çok net bir sonuç görüntüsü üretilebilinir. 22 SAYISAL GRAFİK

30 Uzaktan Algılama Şekil 5: Sorgun bant ortalama metodunun (Kõrmõzõ=2/4, Yeşil=4/3, Mavi=1/3) gösterimi. Bu metodun en avantajlõ yanõ gölgeden kaynaklanan bilgi kaybõnõn üstesinden gelmesidir. Bitkisel unsurlarõn çõkartõlmasõndada yine 1 den fazla bant kullanõlõr. (bant 4 - bant 5) / (bant 4 + bant 5). SAYISAL GRAFİK 23

31 Uzaktan Algılama Şekil 6: Sorgun bant ortalama metodunun (4/3) kullanõlarak bitki örtüsünün çõkartõlmasõ. 24 SAYISAL GRAFİK

32 Uzaktan Algılama Şekil 7: Sorgun Bitkisel unsurlarõn çõkartõlmasõ Son olarak da şiddet- renk tonu- doyumluluk renk dönüşümünden bahsedelim. Bu yöntem ile mekansal çözünürlüğü yüksek bir hava fotoğrafõ veya uydu görüntüsü, spektral çözünürlüğü yüksek olan diğer bir uydu görüntüsü ile çakõştõrõlarak mekansal ve spektral çözünürlüğü yüksek olan görüntü elde edilir. Şiddet = Kõrmõzõ + Yeşil + Mavi Renk Tonu = (Yeşil - Mavi) / (Şiddet - 3*(Mavi)) Doyumluluk = (Şiddet - 3*(Mavi)) / Şiddet Şiddet de güneşin vurduğu yüzeyler açõk renklerde görülür iken gölgelerin olduğu bölgeler daha koyu renklerle gözlemlenir. Renk Tonunda nemin ve suyun olduğu bölgeler açõk renkli, yeşil in hakim olduğu alanlar gri nin tonlarõ ve demirce zengin olan yerler koyu renkli görülür. Doyumlulukda saf renklerin olduğu yerler su, gölge gibi açõk renkli görülür iken, melez olan renklerin hakim olduğu yerler daha koyu renklerde görülür. SAYISAL GRAFİK 25

33 Uzaktan Algılama Şekil 8: Sorgun doğu-batõ yönünde uygulanmõş mekansal zenginleştirme. Uzaktan Algõlama teknikleri ile elde edilen veriler, vektör coğrafi bilgi sistemi verileri ile entegre edildiğinde çok daha hassas ve detaylõ mekansal çözümlere ulaşmak mümkün olmaktadõr. 26 SAYISAL GRAFİK

34 Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ - "Cable TV Designer" Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ: "Cable TV Designer" Suat Özenir Kent Bilgi Sistemleri A.Ş li yõllara girerken hemen hemen her kurum veya şirkette bilgisayar kullanõlmaya başlandõ ve gittikçe de her alana yaygõnlaşõyor. Öncelikle fatura kesme, stok takibi vb. gibi ticari uygulamalarla başlayan bilgisayar kullanõmõ, Windows sayesinde ofis içi network (LAN) kurulumlarõyla ofis otomasyonuyla kağõt kullanõmõnõ minimum seviyeye indirgemiş, mühendislik mimarlõk, mekanik uygulamalarda ise sadece çizim ile başlayan bilgisayar kullanõmõ günümüzde Fabrika otomasyonuna kadar uzanmõş, uluslararasõ boyutta Internet denilen iletişim aracõ yaşamõmõzõn önemli bir parçasõ olmuştur. Bilgisayar kullanõmõ her konuda zaman, emek, para kazancõnõ sağlayarak maliyetleri düşürmekte, aynõ zamanda da güvenirliği ve doğruluğu arttõrmakta, çalõşmalarõmõza hõz kazandõrmaktadõr. Türkiye de ; bilgisayar kullanõmõ açõsõndan bakõldõğõnda en geri ve zayõf kalõnan konulardan birisinin Coğrafi Bilgi Sistemi oluşturma olduğu açõkça görülmektedir. Düzensiz ve çarpõk kentleşmenin getirdiği sorunlar, öncelikle altlõklarõn oluşturulmasõnda ve bilgi sistemi geliştirilmesinde geri kalmanõn başlõca sebebidir. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) kavramõnõn gündeme gelmesi, planlamada, mühendislik çalõşmalarõnda, dağõtõm kanallarõnda ve veri işleme sorgulamada bilgisayar kullanõmõnõ anlamlõ ve etkin kõlmõştõr. Bilgi Sistemi, özelde CBS nedir? Genelde, Bilgi Sistemi; " Çeşitli uygulamalar için gerekli verilerin, bilgilerin saklanmasõnõ ve belirli prosedürlere uygun olarak insan ya da bilgisayar tarafõndan sorgulanarak işlenmesini olanaklõ kõlan çalõşma biçimi " olarak tanõmlanõyor. Coğrafi Bilgi Sistemi - CBS hakkõnda ise çok çeşitli tanõmlamalar yer almaktadõr : Bir kaynakta CBS, coğrafi konulu bilginin elde edilmesi, depolanmasõ, düzeltilmesi, düzenlenmesi, kullanõlmasõ ve gösterilmesi amacõyla bir araya getirilen bilgisayar donanõmõ yazõlõmõ, coğrafi veriler ve çalõşanlar topluluğudur şeklinde tanõmlanmõştõr. Diğer bir kaynak ise CBS'yi şöyle tanõmlõyor : CBS,dünya çapõnda pek çok kamu ve özel kuruluşlarca kullanõlan çok yararlõ ve gerekli bir araçtõr. Altyapõ ve hizmet çalõşmalarõndan suç istatistiklerine, politik sorgulamalara ve yer seçimlerine kadar çok geniş bir yelpazede kullanõlmaktadõr. CBS için yazõlõm ve donanõm teknolojilerinin; veriler, insanlar ve uygulamalarla iç içe girmesi gereklidir. CBS hakkõnda yapõlmõş bir yorum da şöyledir: CBS yeni bir bilim olmaktan çok, veri yönetimi işlevleri için hatõrõ sayõlõr bir bilimsel bilgi tabanõnõ gerektiren bir teknolojidir. SAYISAL GRAFİK 27

35 Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ - "Cable TV Designer" CBS Temel Kavramlar Coğrafi Bilgi Sistemi yukarõdaki tanõmlamalarda yer alan veriler, bilgilerin coğrafik sõnõfõnda olanlarõnõ içermektedir. Görüldüğü gibi CBS nin temel öğeleri veri ve bilgidir. Veri (data), rakamlar, işaretler, isimler gibi nesneye, kavrama konuya ilişkin anlamdõrõlmamõş, işlenmemiş tanõmlar şeklinde açõklanabilir. Bilgi (information) verilerin anlamdõrõlarak, işlenerek nesneye, konuya, kavrama ilişkin özelliklerini açõklayan tanõmlamalardõr. Ancak bu tanõmlamalardan veri ve bilginin apayrõ kavramlar olduğu düşünülmemelidir. Bir araştõrma sonucu çeşitli verilerden elde edilmiş bilgi, bir başka araştõrma için girdi verisi olabilmektedir. Yani veri ve bilgi iç içe girmiş kavramlardõr. Bilginin veriden farkõ yol gösterici, açõklayõcõ olmasõdõr. Grafiğe dayalõ bilgi sistemlerinde iki tip veriden söz edilebilir: Grafik veri (graphic data) ve grafik dõşõ veri (non-graphic data) Grafik veri, çizime dayalõ her türlü veriyi içerir. Örneğin harita, plan, makine çizimi, mimari proje vb. gibi. Grafik dõşõ veri ise çizim içermeyen tüm sözel - sayõsal verileri içermektedir. SİMKO A.Ş. KABLOLU TV PROJESİ 1991 yõlõnda kurulan Simko-Kablolu TV bölümü, 1996 yõlõnõn Eylül ayõna kadar sadece proje çizimi ve bu projelerin sahada uygulanmasõ (montaj) işini yapmõştõr, 1996 Eylül ayõnda Türk Telekomünikasyon A.Ş. nin açtõğõ gelir paylaşõmlõ Kablolu TV ihalesinin sonucuna göre 11 ilin potansiyel abone sayõsõnõn % 70 inin projesinin ve uygulamasõnõn yanõ sõra pazarlamasõnõ da almõştõr. Bu proje kapsamõnda Kablolu TV sisteminin baştan sona kurulmasõ (merkez ve santral dahil) ve yayõnlarõn aboneye ulaştõrõlmasõ işinin tümünü Simko A.Ş. üstlenmiştir. Ayrõca Kablolu TV nin mevcut olduğu illerde sistemin iyileştirilmesi ve yeni sistemler entegre edilmesi önümüzde proje olarak durmaktadõr. Kablolu TV bölümünün projelerinin her geçen gün artmasõ zamana karşõ bir yarõş haline dönüşmüştür. Bu güne kadar klasik yöntemlerle ve elle tasarlanõp çizilen projelerin teknolojik yöntemlerle bilgisayar ortamõnda oluşturulup çizilmeleri gerekliliği ve şartõ oluşmuştur. Yapõlan araştõrmalar sonucunda ; Uluslararasõ boyutta tanõnan ve belirli standartlara sahip olan, kullanõmõ kolay ve uygulama alanõ çok geniş olan AutoCAD MAP yazõlõmõ kullanõlmaya ve Eğitim ve Destek hizmetlerinin de Kent Bilgi Sistemleri A.Ş. den alõnmasõna karar verilmiştir. Simko ile Kent arasõndaki anlaşma çerçevesinde proje 3 aşamalõ olarak şöyle gerçekleştirilmiştir : AutoCAD yazõlõmõnõn temini ve eğitimlerinin verilmesi, PTT den alõnan spot paftalarõn vektöre (AutoCAD MAP dosyasõ yani.dwg'ye) çevrilmesi, AutoCAD MAP ortamõnda çalõşacak Kablolu TV projesinin kolaylõkla çizilmesini ve teknik hesaplarõnõ yapacak Cable TV Desinger Kablolu TV Uygulama yazõlõmõnõn geliştirilmesi. P.T.T Spot ve Yeraltõ Paftalarõnõn Sayõsallaştõrõlmasõ Simko Ticaret ve Sanayi Anonim Şirketi tarafõndan alõnan ihale sonucunda 11 il kapsamõnda, PTT den alõnan, kağõtta basõlõ, yaklaşõk 600 adet yeraltõ ve spot planlar bulunmaktaydõ. Yapõlacak ilk iş, 800 mm x 600 mm ebadõnda 1/1.000 ölçekteki paftalarõn tarayõcõ (scanner) aracõlõğõ ile bilgisayar ortamõna Raster Görüntü olarak aktarõlmasõ ve CAD Overlay R14 kullanõlarak AutoCAD Map de kullanõlacak Drawing (.DWG) vektör file haline getirilmesi işiydi. Elimizde bulunan A0 siyah/beyaz (binary 0 ve 1 ile temsil edilen ikili kodlu ) tarayõcõ ile 800 dpi (dot per inch inch başõna düşen nokta sayõsõ) hassasiyete kadar tarama yapma olanağõna sahip olduğumuz için paftanõn durumuna bakarak ve tarayõcõ özelliklerini kullanarak uygun tarama hassasiyetini belirledik. Tabii ki 800 dpi ile tarayarak daha net bir görüntü elde ediliyor. Ancak bu hassasiyet bize gerekenden fazla olduğundan paftalarõ 300 dpi veya 400 dpi ile taramak bize yetiyordu. Bunlar yaklaşõk dosya büyüklükleri 1-2 MB olan, RLC uzantõlõ dosyalara dönüştüler. (RLC Run Length 28 SAYISAL GRAFİK

36 Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ - "Cable TV Designer" Coded: Aynõ renkte olan piksellerin (picture elements) siyah veya beyaz olarak gruplanmõş ve sõkõştõrõlmõş halidir. Genellikle standart sõkõştõrma oranõ 8:1 dir.) Tarayõcõ aracõlõğõ ile bilgisayar ortamõna aktarõlan bilgi raster veri olarak gönderilir. Raster formatõndaki bu bilgiler Piksel adõ verilen noktacõklar bütünüdür. Yani Raster bilgide başlangõç ve bitiş koordinatlarõ tanõmlanan çizgi, merkez ve yarõçap bilgisi ile tanõmlanan çember gibi elemanlar yerine görüntüyü oluşturan piksel ler bulunur. Bir Raster görüntü doğrudan vektör tabanlõ bir çizim programõnda değişiklik yapma amacõyla kullanõlamaz. "Raster" Bilginin "Vektör" bilgiye dönüştürülmesi gerekir. Yani matematiksel formüllerden oluşan nesnelere çevrilmek zorundadõr. Raster bilgisini Vektör bilgisine çevirmek üzere AutoCAD üzerinde çalõşan Cad Ovarlay R14 Raster Vektör dönüştürme programõndan yararlanõldõ. PTT den alõnan SPOT paftalarõn çizim kalitesinin çok farklõ oluşundan (paftalarõn açõklõ-koyulu olmasõ,yazõlarõn el ile yazõlmõş olmasõ gibi) dolayõ bu programõn kullanõlmasõna karar verildi. Bu program tarayõcõdan elde edilen Raster bilginin ekrana art alana yansõtõlmasõnõ ve kullanõcõnõn bu görüntü üzerinden işaretleyici ile giderek vektör elemanlarõ oluşturmasõnõ sağlar. Kõsaca; ekran üzerinden sayõsallaştõrma yapõlmasõdõr. sayõsallaştõrmaya başlamadan önce sayõsallaştõrõlacak olan nesnelerin çizilmesini oluşturan özellikleri programa tam olarak tanõttõğõmõz zaman çok daha zahmetsiz işlem yapmamõzõ sağlar. En son yapõlan işlem ise 1/ 1000 ölçekli PTT den alõnmõş ve Cad Overlay R14 yazõlõmõ ile vektöre çevrilmiş bu spot paftalarõn AutoCAD MAP özellikleri kullanõlarak koordinatlarõna oturtulmasõ ve birleştirme işlemidir. Böylece birçok pafta üzerinde tek bir pafta gibi tümleşik bir çalõşma yapõlmasõ sağlanmõş olmaktadõr. CABLE TV DESIGNER - Kablolu TV Uygulama Yazõlõmõ Günümüz iletişim araçlarõndan televizyonun, daha net, daha modern ve görüntü kirliliğine (çatõ ve balkon antenleri gibi) yol açmadan seyredilebilmesi için Kablolu TV hatlarõ birçok ilimize döşenerek yaygõnlaşmaktadõr. Türk Telekom her an yeni ihaleler açarak, ihaleye katõlan ve kazanan tüm firmalara artõk, kar ortaklõğõ gelir paylaşõmõ şartõ getirmektedir. Yani yatõrõmlar ortak yapõlõyor ve abone satõşlarõnõn geliri de ortak paylaştõrõlõyor. En önemlisi de zamanla yarõşõlmaya başlanõyor. Bütün bunlar mühendislerin elle, klasik metotlarla çalõşmalarõnõ artõk terk etmeleri gereğini ortaya çõkarmaktadõr. Bu noktadan hareketle firmamõz Kent Bilgi Sistemleri A.Ş., Kablolu TV projelerinde çizim ve mühendislik hesaplarõnõ bilgisayar ortamõnda yapma olanaklarõnõ sağlayan "Cable TV Designer " uygulama yazõlõmõnõ geliştirmiş ve pazara sunmuştur. "Cable TV Designer" Kablolu TV Uygulama Yazõlõmõ, santral veya fiber node'dan başlayarak abonenin dairesine gidene kadar olan tüm çizim ve hesaplarõ otomatik olarak yapmakta, kullanõlan malzeme listesini otomatik olarak vermektedir. Windows'95 ve Windows NT işletim sistemleri üzerinde çalõşabilen "Cable TV Designer" Kablolu TV Uygulama Yazõlõmõ AutoCAD'in ADS özellikleri ve Visual C++ programlama dili kullanõlarak geliştirilmiştir. Cable TV Designer" Kablolu TV Uygulama Yazõlõmõ'nõn özellikleri ise şöyle özetlenebilir: Cable TV Designer AutoCAD Map menülerinde yer alõr. Fiber node, kablo, hat amfisi, splitter, tap off için çeşitli seçenekleri mevcuttur. Projelendirme yaparken mühendislerin kullandõğõ semboller nesne kütüphanesi haline getirilerek, bu sembollerin projeye otomatik yerleştirilebilmesi sağlanmõştõr. Menüden seçilen kablo tiplerine göre, kablo düşüm hesaplamalarõ otomatik yapõlabilmektedir. Aynõ şekilde seçilen diğer nesneler (hat amfisi, tap off vb.) için de otomatik hesaplama yapõlabilmektedir. Nesnelerin özellikleri ve ilişkileri; mühendislik hesaplarõ için belirlenmiştir. Hangi kablo seçilirse metredeki desibel değişimi ne olacak; hangi splitter seçilirse kaç desibellik düşme olacak ve çõkõş değeri nasõl değişecek tanõmlamalarõ yanõ sõra, hat amfisinden sonra splitter gelemez gibi kural ve ilişkilendirilmeler yapõlmõştõr. SAYISAL GRAFİK 29

37 Türkiye'nin İlk AutoCAD Map Uygulama Yazõlõmõ - "Cable TV Designer" Bu ilişkilendirilmeler sõrasõnda değişen nesnelerin güncellemesi otomatik olarak yapõlabilmektedir. Seçilen kablo tipine göre hesaplamalarda kablo uzunluğu %10 toleranslõ olarak hesaplanmakta ve projeye çizimi, otomatik olarak seçilen kablo tipi olarak yapõlabilmektedir. Hat amfisi, splitter, tap off ve ek noktasõ proje üzerinde istenilen yere konabilmekte, yeri daha sonra değiştirilebilmektedir. Düzenleme seçeneği ile projede istenilen diğer değişiklikler, silme işlemi yapõlabilir ve bu değişikliklerin sonucunda hesaplamalar ve malzeme listesi otomatik olarak yenilenebilmektedir. Yapõlan projede seçilmiş tüm Cable TV elemanlarõnõ ve ona bağlõ malzemelerin tümünün listesini ve iç detay döküm raporlarõnõ otomatik oluşturur. Listeyi Microsoft Excel dosyasõ olarak da sunar. Cable TV Designer yazõlõmõ kullanõmõnõn çok kolay ve anlaşõlõr olmasõ, proje çizimlerini hõzlandõrmakta, hesaplamalarõ ve malzeme listesini otomatik yaparak hata yapma olasõlõğõnõ sõfõra indirgemesi kullanõcõya zaman ve para kazandõrmaktadõr. 30 SAYISAL GRAFİK

38 Belediyeler ve GIS Belediyeler ve GIS Belediyeler kamu hizmetlerinin karşõlanmasõnda önemli görevler üstlenmişlerdir; mahalli idare birimi olarak belediye sõnõrlarõ içerisinde yaşayan insanlarõn yerel nitelikteki ihtiyaçlarõnõ karşõlamakla görevlendirilmişlerdir. Sağlõk hizmetlerinden eğitime, ulaştõrmadan bayõndõrlõk hizmetlerine kadar bir çok alanda hizmet verirler. Türkiye de 3000 in üzerinde belediye hizmet vermekte fakat belediyecilik hizmetleri gereken hõz ve süreklilikte verilememektedir. Belediyenin sağlõklõ hizmet verebilmesi için güvenilir ve güncel veriye ulaşmasõ, veriyi işleyip bilgiye dönüştürmesi ve bilgiyi yorumlayabilmesi gerekmektedir. Belediyelerin kentlilerin ihtiyaçlarõ doğrultusunda etkin kararlar alabilmesi, bu kararlarõ uygulayabilmesi ve sürdürebilmesi ancak Kent Bilgi Sistemi yardõmõyla gerçekleşebilir. İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin 1987 yõlõnda İstanbul un sayõsal haritalarõnõn üretilmesi konusundaki çalõşmalarõyla birlikte Türkiye de belediyecilik uygulamalarõnda GIS tartõşmalarõ başlamõştõr. Daha sonra bir çok belediyenin Kent Bilgi Sistemi kurma konusunda girişimleri olmuş; bir çok yazõlõm ve donanõm alõmõ yapõlmõştõr. Fakat bu süreç, sayõsal haritalarõn üretiminden öteye gidememiş, (ki üretilen sayõsal haritalarõn güncellenmesi konusu göz ardõ edilmiş) belediye içerisinde her bölüm kendi çözümlerini üretme yoluna gitmişlerdir. Sonuç olarak GIS belediyecilik uygulamalarõnda yararlõ bir araç olarak kullanõlacakken bir sorun haline gelmiştir. Uygulama sürecinde karşõlaşõlan problemler oldukça uzun bir liste halinde sõralanabilir, bu sunuşta GIS sürecinin önündeki en büyük engellerden bir olan yazõlõm konusuna değineceğiz. Yazõlõmlarõn pahalõ sistemler üzerinde çalõşmasõ, kullanõmõnõn ve üstüne uygulama geliştirmenin oldukça zor olmasõ nedeniyle GIS kullanõlamamõştõr. Fakat son yõllardaki teknolojik gelişmeyle beraber GIS de değişmeye başladõ. Kişisel bilgisayarlar üzerinde çalõşan, kullanõmõ kolay masaüstü GIS yazõlõmlarõ üretildi. Bu sunuşta Autodesk in bu yeni teknoloji kullanõmõyla ürettiği kişisel bilgisayarlar üzerinde çalõşan AutoCAD Map ve Autodesk MapGuide yazõlõmlarõnõn belediyecilik uygulamalarõnda ne şekilde kullanõlabileceğini bir örnekle açõklamaya çalõşacağõz. Uygulamaya grafik altlõk oluşturmak amacõyla Kadõköy bölgesine ait uydu görüntüsü, sayõsal halihazõr ve kadastro haritalarõ DGN formatõndan AutoCAD Map DWG formatõna dönüştürülerek çakõştõrõldõ. SAYISAL GRAFİK 31

39 Belediyeler ve GIS Haritadaki parseller ve binalar Microsoft Access veritabanõnda oluşturulmuş sözel bilgiler ile ilişkilendirildi. Parsellere ait tablo, ada parsel numaralarõ, mülkiyet durumlarõ, imar kullanõm haklarõ, bina çekme mesafeleri, mª bedelleri gibi verilerini kapsar. Binalara ait tablo, kat adetleri, mevcut kullanõm durumu, bina resimleri gibi verileri kapsamaktadõr. Grafik ve sözel verinin ilişkilendirilmesiyle harita, üzerinde sorgulama ve analiz yapõlabilir hale geldi. Örnekte yapõlan bazõ analiz ve sorgulamalar: Aşağõdaki resimde parsel verileri kullanõmõyla parseller veri tabanõ tablosunu kullanarak parseller arazi kullanõmõna göre renklendirilmesi görülüyor. GIS in karar destek aracõ olarak kullanõmõna örnek vermek amacõyla belediyenin inşa edeceği kültür sitesinin yer seçiminde belirlenen kriterlere (seçilen alan içerisinde, alanõ 1000 mª den büyük, mülkiyeti belediyeye ait olan, mevcut kullanõmõ boş olan parseller) uygun parseller renklendirilebilir. Bir çok özellik (konumsal, çizim, veritabanõ) kullanõlarak kriter verilebilir. Yapõlan örnekte konumsal özellik kullanõlarak belirli bir alan seçildi, çizim özelliği kullanõlarak alanõ 300 mª den büyük parseller, veri tabanõ özelliği kullanõlarak da mevcut kullanõmõ boş olan parseller seçildi. Emlak vergisi takibi yapõlarak, vergisini ödemeyen parsellere ulaşõm sağlanabilir. Parsel verisinden İmar Kullanõm İzni ve bina verisinden Mevcut Kullanõm karşõlaştõrõlarak kaçak yapõlar tespit edilebilir. Genişletilecek yol çevresinde 100 m lik bir tampon bölge oluşturulduktan sonra, kamulaştõrma alanõ ile parseller çakõştõrõlarak yol genişletmesi sonucunda kamulaştõrõlacak alan içerisinde kalan parseller ve parsellerin ne kadarõnõn kamulaştõrmaya gittiği tespit edilebilir. Binalarõn fotoğraflarõ incelenerek kaçak yapõlaşma tespit edilebilir. Harita nesneleri ile sadece fotoğraflar değil resim, video görüntüsü, ses gibi dosyalar da ilişkilendirilebilir. 32 SAYISAL GRAFİK

40 Belediyeler ve GIS AutoCAD Map üzerine geliştirilen bir uygulamayla ada ve parsel numarasõ belirtilerek otomatik imar durumu alõnabilir. AutoCAD Map de yapõlan sorgulama ve analizler Autodesk MapGuide yardõmõyla Internet ten sunulabilirler. Örneğin, kullanõcõ Internet üzerinden ada ve parsel numarasõnõ girerek o parselin imar durumunu öğrenebilir. Yapõlan örnek uygulama Autodesk GIS yazõlõmlarõnõn belediyecilik uygulmalarõnda ne şekilde kullanõlabileceğine dair genel bir bilgi vermek amacõyla tasarlanmõştõr. SAYISAL GRAFİK 33

41 Karayolları Durum Takibi Karayolları Durum Takibi GIS'in önemli bir kullanõm alanõ da, varolan durumun takibidir. Coğrafi veriler ve bunlara bağlõ nitelik verileri güncel olduğu sürece, üzerinde çalõşõlan bölgeye ilişkin son durumun değişik bakõş açõlarõndan elde edilmesi, çok kõsa sürelerde gerçekleşir. Örneğin karayollarõndaki bir yönetici, kendi bölgesi içine giren yollarõn durumuna anõnda ulaşabilir, GIS sorgulamalarõ ve analizi sonucunda üretilen verilere dayanarak kararlarõ verebilir. Veya seyahate çõkacak birisi için yol durumunu bilmek önemlidir. Internet üzerinden yayõmlanan güncel yol durum haritasõ, bu tür bilgiye ulaşmanõn en hõzlõ ve modern yoludur. İki örnek üzerinde dediklerimizi açõklayalõm. Birinci örneğimiz, karayollarõndaki bir yöneticinin, bölgesindeki yollarõn durumunu takip etmesi. Bunun için öncelikle yol haritasõ gerekir. Sayõsallaştõrma işlemi, varolan haritalar üzerinden veya uydu görüntülerinden yapõlabilir. Eğer yol projeleri sayõsal ortamda varsa, zaten böyle bir sayõsallaştõrma işlemine gerek kalmadan harita eldedir. Bir de bu yollara ilişkin nitelik bilgisi gerekir. Örneğimizde her yola ilişkin yol tipi, yol genişliği, trafik kapasitesi, yapõm tarihi, son bakõm tarihi ve yol adõ bilgileri bulunuyor. Bu veriler, harici veritabanõnda veya nesnelere bağlõ nitelik verisi olarak tutulabilir. Bu tür bir harita elde olduktan sonra, bu verilere dayalõ istenen sorgulamalar gerçekleştirilir. Örneğin belli bir zaman aralõğõnda inşa edilen yollar, şu anda bakõm gerektiren yollar, toprak yollar gibi. Sorgulamalar, tekrar kullanõlmak üzere adlandõrõlarak saklanõr. En uygun yol analizi de yapõlabilir. Bu analizde yol durumu, yolun trafik kapasitesi ve eklenebilecek diğer kriterler, en uygun yolun belirlenmesinde rol oynar. İstanbul'daki yollar ve nitelik verileri Analiz için tek gerekli koşul, verilerin güncel tutulmasõdõr. Gerisi, yani AutoCAD Map ile yapõlacak sorgulama çeşitliliği, istenen bilgiye, istenen görünümde ulaşõlmasõnõ sağlar. 34 SAYISAL GRAFİK

42 Karayolları Durum Takibi İkinci örneğimiz, yol ve durum gösteren haritalarõnõn Internet üzerinde yayõmlanmasõ. AutoCAD Map ile oluşturulan yol haritasõ, Autodesk MapGuide ile Internet üzerinden vektörel formatta yayõmlanabilir. İşin iyi tarafõ, bu harita üzerinde değişiklik yapõldõğõnda, örneğin bir otoyolda bakõm/onarõm çalõşmasõ başladõğõnda, yol üzerine konulacak işaretler, basit bir işlemle MapGuide'a aktarõlarak Internet üzerindeki bilginin güncel olmasõ sağlanõr. AutoCAD Map ile yollara işaretler konuluyor Autodesk MapGuide ile yol ve durum haritasõ, Internet üzerinden yayõmlanõyor Durum takibi ile ilgili bu iki örnek gösteriyor ki sunduğumuz ürünler, gerek karar aşamalarõnda kullanõlan analizler için, gerekse yaygõn kullanõm amaçlõ Internet üzerinden yayõm için, "ulaşõlabilir" bir çözüm oluşturuyor tabi veriler güncel olduğu sürece. "Ulaşõlabilir"den kastõmõz, kolay kullanõmlõ, yetenekli ve maliyeti düşük çözümlerdir. SAYISAL GRAFİK 35

43 Dağõtõm Ağlarõnda Araç Takibi Dağõtõm Ağlarõnda Araç Takibi Dağõtõm, taşõma ve kargo şirketleri; otobüs işletmeleri; güvenlik güçleri; itfaiye ve benzeri kuruluşlar için hayati öneme sahip bu uygulama, araçlarõn harita üzerinde izlenmesini ve araç ile izleyen arasõnda iletişimi sağlamaya yöneliktir. Araçlarõn güvenliği, hizmet kalitesinin artõrõlmasõ, maliyetlerin düşürülmesi gibi birçok konuda karar verme mekanizmalarõna direk faydasõ olan bu uygulamanõn kullanõmõ, gelişen GPS (global positioning system) ve iletişim sistemleri sayesinde hõzla artmaktadõr. Araç takibi için geliştirilen sistemler üç ana bileşenden oluşur. Araç üzerinde bulunan ve uydular aracõlõğõ ile aracõn konumunu belirleyen bir GPS donanõmõ; bu konum bilgisini veya bir mesajõ, telsiz veya GSM gibi bir iletişim sistemiyle merkeze aktaran veya merkezden gelen mesajlarõ görüntüleyen bir donanõm ve son olarak da, tüm bu verileri bir merkezde, harita üzerinde gösteren ve çeşitli analizler yapabilen bir yazõlõm. Şimdiye kadar uygulamanõn son ve en önemli ayağõ olan yazõlõmõn kullanõmõ ve araçlarõn harita üzerinde izlenmesi, sadece belli merkezlerden yapõlabiliyordu. Autodesk MapGuide ise, araçlarõn takibinin tek bir merkez yerine, Internet bağlantõsõ olan her yerden yapõlabilmesini olanaklõ kõlar. Autodesk MapGuide kullanõlarak geliştirilecek bir çözüm sayesinde dağõtõm ağõnõn herhangi bir noktasõndan tüm ağõn kontrolü yapõlabilir. Kimin hangi veriye erişebileceği, kullanõcõ adõ ve parola ile denetlenebilir. Programlanabilir mimarisi ile Autodesk MapGuide, farklõ gereksinimlere sahip uygulamalara göre özelleştirilebilir. Aşağõda, araç konumlarõnõn ve/veya o ana kadar izledikleri yolun istenilen sõklõkla yenilenebildiği; listeden seçilen araçlarõn haritada bulunabildiği; herhangi bir araca mesaj gönderilebildiği ve girilen il veya ilçenin görüntülenebildiği bir uygulamanõn ekran görüntüleri yer almaktadõr. Araçlarõn o anda bulunduklarõ nokta veya izledikleri yol harita üzerinde gösterilebilir. Fare imleciyle üzerine gidildiğinde araç ile ilgili temel bilgilerin görüntülenmesi sağlanabilir. 36 SAYISAL GRAFİK

44 Dağõtõm Ağlarõnda Araç Takibi Uygulamadaki gereksinimlere göre, kullanõcõnõn harita üzerinde belli bir yeri (il, ilçe, sokak, müşteri vb.) sorgulama yoluyla bulmasõ sağlanabilir. Bir ilçeye veya bir müşteriye en yakõn aracõn bulunmasõ gibi sorgulamalar da yapõlabilir. Autodesk MapGuide sorgulama sonunda bulunan yere veya araca yakõnlaşacaktõr. Eğer araçlarda yeterli donanõm varsa, araçlara mesaj da gönderilebilir. Dünyadaki uygulamalarõnõn hõzla arttõğõ "araç takibi", Autodesk MapGuide sayesinde çok daha yaygõn olarak yapõlabilecek. Temel sistem yatõrõmõndan sonra, araç ve araçlarõ izleyen kullanõcõ sayõsõndaki artõşõn getirdiği maliyetin çok düşük olmasõ, Autodesk MapGuide'a dayalõ böyle bir çözümün hayata geçirilmesini de kolaylaştõrõyor. SAYISAL GRAFİK 37

45 İstatistiksel Verilerin GIS ile İşlenmesi İstatistiksel Verilerin GIS ile İşlenmesi İstatistiki veriler mevcut yapõnõn anlaşõlmasõ, geleceğe dönük tahminler ve planlama yapõlabilmesi, sorunlarõn kaynaklarõnõn araştõrõlabilmesi amacõyla toplanõr. Toplanan ham veriler yorumlanmadõklarõ sürece tek başlarõna bir şey ifade etmezler. Verinin yorumlanmasõ konusunda bir çok yöntem kullanõlõr. İstatistiki amaçla toplanan verilerin büyük bir bölümünün coğrafyada karşõlõğõ vardõr. Bu yüzden verilerin GIS ile işlenmesi ve yorumlanmasõ kişilerin karar alma aşamalarõnda doğru sonuçlara ulaşmasõnda yardõmcõ olur. GIS ile sözel veriler coğrafi karşõlõklarõyla eşlenerek harita üzerinde sorgulama ve analiz yapõlabilir. Böylelikle sadece sözel veri kullanõmõ ile yapõlamayan sorgulama ve analizlere ulaşõlabilir. İstatistiki veriler birçok kaynak tarafõndan üretilir. Örneğin DİE, Türkiye de verileri derleme, analiz etme, istatistikler üretme ve bunlarõ yayõnlama görevini üstlenmiştir. Sanayi, tarõm, nüfus, demografi ve seçim gibi verileri periyodik olarak yayõnlar. GIS ile uğraşanlar açõsõndan işin güzel tarafõ, standart formata sahip bu verilere sadece basõlõ ortamda değil, manyetik ortamda ve Internetten de ulaşõlabilmesidir. İstatistiksel verilerin GIS ile işlenmesi konusunda yapõlacak örnek uygulamada Harita Genel Komutanlõğõ ndan alõnan 1/ ölçekli il ve ilçeleri kapsayan Türkiye haritasõ ve DİE den alõnan seçim bilgilerini kapsayan veriler kullanõlmõştõr. Örnek uygulama iki aşamadan oluşmaktadõr: Verilerin Masaüstü GIS yazõlõmõ Autodesk World ile işlenmesi ve sorgulama ve analizlerin yapõlmasõ. Veri, analiz ve sorgulamalarõn Internet üzerinden Autodesk MapGuide ile sunulmasõ. İlk aşamada kullanõlan Autodesk World bir masaüstü GIS yazõlõmõdõr. Microsoft Office uygulamalarõnõn bir uzantõsõ gibi düşünülebilir. Nasõl Excel elektronik tablolama yazõlõmõnõ nümerik verilerin analizi için kullanõyorsanõz, Microsoft Office uyumlu Autodesk World ü de aynõ rahatlõkla coğrafi verilerin analizi için kullanabilirsiniz. Uygulamada, Harita Genel Komutanlõğõ ndan alõnan harita ve DİE den alõnan 1995 Milletvekili Genel Seçim verileri, Autodesk World de kullanõldõ. Gerek grafik, gerekse sözel verileri kendi formatlarõnda okuyan Autodesk World, format çevrim işini ortadan kaldõrmasõyla, entegrasyon sürecini hõzlandõrdõ. Harita ve sözel bilgiler ilişkilendirilerek, Autodesk World üzerinde örnek sorgulama ve analizler yapõldõ. Aşağõdaki harita ilçe bazõnda oy kullanma yüzdelerini göstermektedir. 38 SAYISAL GRAFİK

46 İstatistiksel Verilerin GIS ile İşlenmesi İkinci aşamada aynõ veriler, Autodesk GIS ürün ailesinin diğer yazõlõmõ Autodesk MapGuide ile, yaygõn kullanõm için Internet üzerinden yayõmlanmak üzere düzenlendi. Seçim sonucu verileri, hem sayõm yapõlõrken sonuçlarõ herkes tarafõndan merak edildiği için hõzla ve son durumu gösterir şekilde yayõmlanmasõ gereken, hem de daha sonrasõ için üzerinde analiz yapõlmak üzere kullanõlacak istatistiki veri kaynağõdõr. Bu tür bir yayõm ise günümüzde en uygun Internet ten yapõlabilir. Seçim sonuçlarõnõn Internet ten yayõmlanmasõ ile Televizyondan duyurulmasõ arasõnda bile hõz ve yöntem farkõ vardõr. Internet ile kullanõcõ, verilere değişik biçimlerde ulaşabilir. Seçim sonucu verilerinden, harita üzerindeki gösterimin yanõ sõra, çeşitli raporlar da oluşturulabilir. Sunulan veriler, dinamik veri tabanõ bağlantõsõ içerdiğinden, veri tabanõ kayõtlarõnda yapõlan değişiklikler, Internet e bağlõ kullanõcõnõn da güncel veriye ulaşmasõ anlamõna gelir. Yapõlan uygulamaya örnek olarak aşağõdaki resim, 1995 milletvekili seçimi sonuçlarõnõn, ilçe bazõnda en çok oy alan partilere göre dağõlõmõnõ gösteriyor. SAYISAL GRAFİK 39

47 İstatistiksel Verilerin GIS ile İşlenmesi 40 SAYISAL GRAFİK

48 GIS Üzerine Yazılar SAYISAL GRAFİK 41

49 42 SAYISAL GRAFİK

50 Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) Üzerine Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) üzerine * Erol Parmakerli SAYISAL GRAFİK Bilgisayar kullanõmõndaki gelişmeye paralel olarak Coğrafi Bilgi Sistemleri (Geographical Information Systems / GIS) kavramõ da diğer bir çok yeni kavram gibi son on yõl içinde Türkiye de sõk kullanõlmaya başlandõ. Kişi veya şirketlere ticari kazanõmlar sağlayan hemen hemen her kavramda olduğu gibi GIS kavramõ da tam bir kavram kargaşasõ içinde pazara sunuldu, ve buna dayanõlarak paralar kazanõldõ, kullanõlmayan yazõlõm ve donanõmlar satõldõ ve satõn alõndõ. Türkiye de ticari olarak GIS kavramõnõn yoğun olarak tartõşõlmasõ, 1987 yõlõnda İstanbul Büyükşehir Belediyesinin açtõğõ Fotogrametrik Sayõsal Harita İhalesi ile başladõ. Bu ihale bir GIS ihalesi olmamakla birlikte, yaklaşõk 900 km karelik bir alanõn sayõsal haritasõnõn yapõmõ, önce tüm harita ve bilgisayar şirketlerinin daha sonra da İstanbul un sayõsal haritasõndan yararlanmasõ söz konusu olabilecek diğer birimlerin, Fotogrametri, Sayõsallaştõrma, Sayõsal Harita, Sayõsal Arazi Modeli, Veritabanõ, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Akõllõ Harita, Kent Bilgi Sistemi ve benzeri bir çok kavramõ tartõşmaya başlamasõnõ sağladõ. Üniversiteler ise, o yõllarda teknolojik olarak özel sektörün çok gerisinde, danõşõlacak nesnel kurumlar olmaktan çok uzak, özel sektörden destek bekleyen, teknolojik gelişim umudunu bir iki bilgisayar şirketinin yaptõğõ zamanõ geçmiş bilgisayar bağõşõna ve sağdan soldan bulabildikleri kopya yazõlõma bağlamõş bir konumdaydõ. GIS kavramõ, teorik bilgi düzeyinde, Üniversite bütçe olanaksõzlõklarõnõn kõskacõnda kõvranan az sayõda özverili öğretim üyesinin ve özel şirketlerde teknik sorumluluklar yüklenmiş bir iki yöneticinin kişisel çabalarõ ile yerli yerine oturtulmaya çalõşõlmaktaydõ larõn ikinci yarõsõna başlarken bu konularda ticari faaliyet gösteren şirketler, konularõna daha hakim gözüküyorlar. Kamu kuruluşlarõndaki bilgilenme hõzla artmakta. GIS konusunda ciddi yatõrõmlar yapõlmaya başlandõ. Kavramlar artõk herkes için daha berrak. Doğal olarak, teknolojik gelişim GIS kavramõnõn da içeriğini her geçen gün değiştiriyor. Ancak GIS in ne olduğu konusunda, ilgililer artõk daha tutarlõ görüşlere sahip. Yine de ticari kaygõlarla yapõlan yanlõş bilgilendirme ve yönlendirme bir çok yerde sürüyor. Kavramlarõn yerli yerine oturtulmasõ ve ilgili herkese özümsetilebilmesi için çaba göstermek hala gerekli. Doğru bilgilenmenin ve bilgilendirmenin öncüsü olmasõ gereken Üniversiteler ise hala bütçe/teknolojik yatõrõm darboğazõnda, on yõl önceki konumlarõnda kõvranmaktalar, ancak bütçe kõsõtlamalarõna ve teknolojik olanaksõzlõklara rağmen, canla başla bir şeyler yapmaya çalõşan öğretim üyelerinin sayõsõ gün geçtikçe artõyor. Tüm bu olumsuz koşullarda, tek tük de olsa sonuçlarõ alõnmaya başlayan güzel çalõşmalar var. Projeler, dönem ödevleri, yüksek lisans tezleri artõk GIS veya ilintili konularda da yapõlmaya başlandõ. Artõk Üniversitelerimizde GIS sempozyumlarõ, panelleri, toplantõlarõ yapõlõyor. İlk GIS Sempozyumu Ekim 1994 tarihleri arasõnda Karadeniz Teknik Üniversitesi nde gerçekleştirildi. 1. Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu (CBS 94) adõyla gerçekleştirilen bu sempozyumu, İstanbul Teknik, Yõldõz Teknik ve Boğaziçi Üniversitelerinin ilgili bölümlerinin Eylül 1996 tarihlerinde Yõldõz Teknik Üniversitesi nde, ortaklaşa düzenleyecekleri Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu (CBS 96) izleyecek. Harita Genel Komutanlõğõ öncülüğünde Türk Haritacõlõğõnõn 100. yõl Kutlamalarõ çerçevesinde geçen yõl Mayõs ayõnda Ankara da düzenlenen Kongre ve Sergi, GIS konusunda Türkiye de de on yõl öncesine göre ciddi bir yol alõndõğõnõ gösterdi. Kongre boyunca, özel sektör temsilcileri, kamu kuruluşlarõnõn yetkilileri ile bilgi alõşverişinde bulunma ve sergi bölümünde, çözümlerini tanõtma olanağõ buldular. İlki Şubat 1987 de yapõlan ve Harita ve Kadastro Mühendisleri odasõ tarafõndan her iki yõlda bir düzenlenen Harita Kurultaylarõ da, GIS in bileşenlerini oluşturan bir çok konunun detaylõ olarak tartõşõldõğõ ve bilgi birikimine katkõda bulunulduğu platformlar oldu. * Sanal Gazete nin Haziran 96 sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 43

51 Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) Üzerine Habitat II nin İstanbul da düzenleniyor olmasõ da, belki Üniversite yönetimlerinin ve kamu kuruluşlarõnõn konuya daha duyarlõ yaklaşmalarõnõ ve GIS konusunda daha kapsamlõ çalõşmalar başlatõlabilmesini sağlayabilir. GIS Nedir? GIS in kavramsal olarak ortaya çõkõşõ 1960 lõ yõllarõn sonunda gerçekleşiyor. Teknolojik gelişmeye paralel olarak GIS kavramõ da gelişiyor. GIS in çekirdeğini bilgisayar sistemleri oluşturduğu için, yazõlõm ve donanõm teknolojisindeki gelişmeler GIS i direk olarak etkiliyor. Örneğin veritabanõ yazõlõmlarõ, bilgisayar destekli tasarõm ve çizim yazõlõmlarõ veya çokortamlõ (multimedia) uygulamalardaki her gelişim anõnda GIS e yansõyor. Ölçüm, veri toplama ve veri iletimindeki gelişmeler de GIS için çok önemli. Arazide yapõlan ölçümlerin kayõt aygõtlarõnda toplanarak direk olarak bilgisayara aktarõlabilmesi için kullanõlan tekniklerden, GPS (Global Positioning Systems) teknolojisindeki değişimlere kadar tüm gelişimeler GIS i yakõndan ilgilendiriyor. GIS in, üzerinde herkesin anlaştõğõ bir tanõmõ henüz yok. Gerek GIS ten yararlanalar, gerekse GIS i oluşturanlar çok farklõ disiplinlerden geldiği için GIS kavramõ da çok farklõ olarak tanõmlanabilmekte. Bazõ araştõrmacõlar GIS i konumsal bilgi sistemlerinin tümünü içeren bir kavram olarak tanõmlarken, diğerleri konumsal bilgi sistemleri içinde kullanõlan özel amaçlõ bir sistem olarak tanõmlõyor. Son yõllarda GIS i konumsal bilgi sistemlerinin tümünü içeren bir kavram olarak tanõmlayanlar daha ağõr basõyor. Bu görüşe göre GIS genel bir kavram ve uygulama alanlarõna göre özel adlar alan tüm konumsal bilgi sistemlerinin genel adõ. Örneğin, Kent Bilgi Sistemi, Arazi Bilgi Sistemi, Orman Bilgi Sistemi, Kadastral Bilgi Sistemi, Mülkiyet Bilgi Sistemi ve benzeri tüm sistemler, GIS in tanõmõ içinde kalõyor. Konumsal bilgi sistemlerinin tümünü içeren genel bir kavram olarak Coğrafi Bilgi Sistemi ni (GIS) tanõmlamaya önce adõndan başlayalõm. GIS, Geographical Information Systems in ilk harflerinden oluşan bir kõsaltma. Türkçeye Coğrafi Bilgi Sistemleri diye çevrilmiş. Türkçe dõşõndaki kaynaklar ile bütünlük sağlamak açõsõndan, tüm dünyada kullanõlan kõsaltmalarõ biz de olduğu gibi alõyoruz. Yani açõk olarak yazmak gerektiğinde Coğrafi Bilgi Sistemleri derken, kõsaltmalarda CBS yerine GIS kullanõyoruz. Akademik dilde genellikle CBS olarak kullanõlõyor. Geographical ve Systems sözcüklerinin Türkçe leri anlamlarõnõ veriyor. Coğrafi ve Sistemleri. Information sözcüğünün karşõlğõnõn bilgi olarak verilmesi insanõ biraz huzursuz ediyor. Türkçe de hem information hem de knowledge karşõlõğõ olarak bilgi kullanõlõyor. Oysa ikisinin anlamõ oldukça farklõ. Coğrafi Bilgi Sistemleri nde kullandõğõmõz bilgi sözcüğünün, information anlamõnda kullanõldõğõnõ vurgulamakta fayda var. Coğrafya, Bilgi ve Sistem Bir GIS oluşturulabilmesi için bu üç öğeye gerek var. Coğrafya, üzerinde yaşadõğõmõz dünyanõn bir bölümü veya tamamõ. Bilgi, bu coğrafya ile ilişkili çeşitli veriler. Sistem, bu coğrafyanõn ve ona ilişkin gerekli tüm bilgilerin toplandõğõ, sõnõflandõrõldõğõ, saklandõğõ, istenildiğinde erişildiği, dokümante edildiği, sergilendiği, raporlandõğõ, yönetildiği, analizlerin yapõldõğõ, yorumlandõğõ, planlamalarõn yapõldõğõ, karar verme süreçlerinde yararlanõlabilen, üzerinde projelerin geliştirilebildiği, uygulamalarõn izlenebildiği, sürekli güncel tutulabilen, değişik kaynaklar ile veri alõş verişinde olabilen ve yazõlõm ve donanõmlardan oluşan bir yöntemler ve fiziksel araçlar bütünü. GIS in ilgililerce yapõlan bir çok tanõmõ var. İşte Türkiye den ve Dünya dan GIS tanõmlarõ.. Türkiye den ; - Dünya üzerindeki bölgeleri tarif eden, verileri saklayan ve kullanan bilgisayar sistemi. - Grafik ve yazõlõ olarak ifade edilen bilgileri, tahrip etmeden ilişkilendirmek, detaylõ sorgulamalarla gerekli olan ve yorumlanacak bilgiye erişmek için kullanõlan uzman yazõlõmlara ve donanõmlara verilen isim. 44 SAYISAL GRAFİK

52 Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) Üzerine - Önceden belirlenen ya da gelişen amaçlar doğrultusunda belli bir coğrafyaya ilişkin hali hazõr harita, imar planõ, kadastral, tematik haritalar gibi grafik bilgileri ve bunlara ilişkin diğer tüm grafik dõşõ bilgileri toplamak, depolamak, güncel tutmak, bu bilgileri kullanarak düzenli ya da düzensiz sorgulamalar yapmak üzere gereken yasal, örgütsel, teknik düzenlemeler bütünü. - Toprak tabanlõ bilgilerin bilgisayar ortamõna girilmesi, depolanmasõ, işlenmesi, analiz edilmeleri ve çõktõ alõnmasõnõ sağlayan sistem. - GIS, bir bölgenin veya kentin yönetimi için veri analizine elverişli planlama veya çevresel verilerin toplanmasõ, plan hazõrlama, karar verme ve kararlarõn uygulanmalarõnõ sağlayan bir veritabanõ sistemidir. - GIS yasal, idari ve ekonomik kararlarõn verilmesi için bir araçtõr. GIS bir yandan belli bir bölgedeki arazi ile bilgiler, diğer yandan da verilerin sistematik derlenmesi, güncelleştirilmesi ve dağõtõmõna ait kural ve tekniklerden oluşan, planlama ve kalkõnma amaçlõ kullanõlan bir altlõktõr. - Coğrafi konumla sözel bilgiler arasõnda ilişkiler kurarak yeni yorumlara olanak veren GIS, önemli bir karar ve yönetim destek sistemidir. Dünya dan ; - GIS, belirli bir gaye ile yeryüzüne ait verilerin toplanmasõ, depolanmasõ, sorgulanmasõ, transferi ve görüntülenmesi işlevlerini yerine getiren araçlarõn tümüdür. - GIS, genel harita bilgilerini görüntülemeye yarayan bilgi yönetimi sisteminin bir şeklidir. - GIS, veri analizi, plan ve hazõrlõk, karar verme ve kararlarõn uygulanmasõnõn izlenmesi için uygun olan, kentsel, çevresel ve diğer planlama verilerinin yönetimi için kullanõlan bir veri sistemidir. - GIS, coğrafi bilgileri bir bilgisayar ortamõnda depolayan ve analiz eden bir araçtõr. - GIS, yeryüzü referanslõ verileri toplayan, kontrol eden, işleyen, analiz eden ve görüntüleyen bir sistemdir. Konuyla ilgilenenlerin GIS tanõmlarõ, biçimsel farklõlõklar veya yaklaşõm farklõlõklarõ göstermekle birlikte, genelde GIS in ne olduğu konusunda ortak bir bilgi veriyorlar. GIS in ne olduğunu biraz daha iyi anlamak için bileşenlerine bakmakta yarar var. GIS in bileşenleri de farklõ yaklaşõmlarla açõklanabilir. Örneğin çok genel olarak, GIS in bileşenleri, Veriler, Bilgisayar Sistemleri, Yöntemler, Kişi ve Kurumlar, Yasal ve İdari Düzenlemeler olarak sõralanabilir. GIS in verileri ve veri kaynaklarõ çok çeşitli. Bir GIS oluşturmak için var olmasõ gereken veriler, o GIS in amacõna bağlõ olarak değişim göstermekte. Böyle bir sistemin veritabanõnõn, diğer veritabanlarõndan ayrõlan en önemli özelliği verilerin diğer bilgilerine ek olarak konumuna bağlõ bilgilerinin de veritabanõnda tutulmasõ. Verilerin genel olarak gruplandõrõlmasõ konuma bağlõ olan ve olmayan veya grafik ve grafik olmayan (non-graphic) olarak yapõlmakta. Bir başka yaklaşõm ise GIS in verilerini mekansal ve tarifsel olarak iki grupta toplamakta. GIS te kullanõlan verilerin kaynaklarõnõn ve yapõlarõnõn çeşitliliğini göstermek için bir kaç örnek yeterli olacaktõr. Örneğin, Ulusal Harita Ağõ, Mülkiyet Haritalarõ, Emlak Değerleri, Doğalgaz Dağõtõm Ağõ, Arazi Örtüsü, Orman Haritalarõ, Jeoloji Raporlarõ, Hava Fotoğraflarõ, Trafik Sayõmlarõ, Sokak Adlarõ, Okullar, Yapõ Bilgileri, Kira Bilgileri, Telefon Hatlarõ, Belediye Otobüs Güzergahlarõ, Otopark Kapasiteleri ve benzeri bir çok kaynak veya bilgi, GIS için değişik düzeylerde ve değişik yapõlarda veriler oluşturmaktadõr. GIS te kullanõlan verilerin elde edilmesi, bulunduklarõ ortamlar ve bilgisayara aktarõm teknikleri de çeşitlilik göstermekte. Örneğin jeodezik ölçme veya fotogrametrik değerlendirme, grafik verilerin toplanmasõ için başvurulan yöntemlerken, harita veya hava fotoğraflarõnõn sayõsallaştõrõlmasõ benzer verilerin bilgisayara aktarõlmasõ için kullanõlan bir yöntem. Grafik olmayan veriler ise genellikle elektronik ortamlarda bulunmadõğõndan, ağõrlõklõ olarak, belirlenmiş formatlar altõnda klavyeden yeniden yazõlarak bilgisayara girilmekte. Çok büyük çapta yazõlõ bilginin bilgisayara aktarõlmasõnda, tarayõcõlar ve harfleri tanõyan yazõlõmlardan da gün geçtikçe daha fazla yararlanõlmakta. Yani sadece grafik değil yazõlõ bilginin bile bilgisayara girilmesi için bir çok yol var. GIS yapõsõ gereği, tüm ilgili kaynaklarõ ve bu kaynaklardan veri elde etme ve bilgisayara aktarma teknik ve yöntemlerini birarada kullanmak zorunda. SAYISAL GRAFİK 45

53 Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) Üzerine Bir GIS in çekirdeğini oluşturan Bilgisayar Sistemine işlevsel olarak baktõğõmõzda ise, şu ana bileşenleri görüyoruz. 1. Veriler a. Grafik Veriler b. Grafik Olmayan (non-graphic) Veriler. 2. Yazõlõmlar a. Grafik Verilerin (raster, vektör veya karõşõk) saklanabildiği ve işlenebildiği Bilgisayar Destekli Tasarõm ve Çizim yazõlõmlarõ. b. Grafik Olmayan Verilerin saklanabildiği ve işlenebildiği Veritabanõ Yazõlõmlarõ. c. Bu iki türdeki veriler arasõnda ilişki kurmaya, sorgulamalar, analizler ve amaca uygun diğer işlemleri yapmaya yarayan yazõlõmlar. d. Grafik Verilerin bilgisayar ortamõna aktarõlmasõ için gerekli özel yazõlõmlar (tarama, görüntü işleme, raster/vektör dönüşümleri vb.). e. Grafik Olmayan Verilerin bilgisayar ortamõna aktarõlmasõ için gerekli özel yazõlõmlar. (tarama, harf tanõmlama vb.) f. Fotoğraf gerçekliğinde görüntüleri, canlandõrmalarõ oluşturmak, durağan veya hareketli görüntüler ve video filmleri üzerinde işlemler yapmak için gerekli yazõlõmlar. g. Diğer hizmet yazõlõmlarõ. 3. Bilgisayarlar Grafik ve grafik olmayan verileri depolamak, işlemek, farklõ birimler ile veri alõşverişinde bulunabilmek ve gerekli tüm yazõlõmlarõ kullanabilmek için yeterli özelliklere sahip bilgisayarlar. 4. Bilgisayar Çevre Birimleri a. Yüksek çözünürlük, renk sayõsõ ve grafik işleme hõzõna sahip grafik kartlar ve büyük boy ekranlar. b. Sayõsallaştõrõcõlar. c. Tarayõcõlar. d. Çiziciler. e. Yazõcõlar. f. Yedekleme Birimleri. g. Video giriş/çõkõş kartlarõ 5. Bilgisayar Ağõ oluşturmak için gerekli yazõlõm ve donanõmlar. 6. Ölçüm, veri depolama ve veri aktarõmõnda kullanõlan haritacõlõk aygõtlarõ. 7. Video kameralarõ, sayõsal kameralar, görüntü işleme aygõtlarõ. Kişi ve Kurumlar ile Yasal ve İdari Düzenlemeler GIS in amacõ ve gereksindiği veriler ile değişkenlik göstermekte. Yöntemler ise uzmanlar tarafõndan sürekli tartõşõlmakta. GIS in tüm bileşenlerinin birbiriyle ilişkisi düşünüldüğünde, Yöntemler, Kişi ve Kurumlar ile Yasal ve İdari düzenlemeleri, yasal yetkililere ve uzmanlara bõrakmakta fayda var. GIS genel bir kavram, bir çok uzmanlõk alanõnõ içeriyor. Bir GIS içinde var olabilen her uzmanlõk alanõ için ayrõ tanõmlamalar gerekiyor. GIS kavramõnõn ve GIS içinde varolan uzmanlõk alanlarõnõn tam olarak anlaşõlabilmesi ve doğru bilgilerin tüm ilgilenenlere ulaştõrõlabilmesi için Sanal Gazete sayfalarõ, Devlet Daireleri, Kamu Kuruluşlarõ, Belediyeler, Üniversiteler ve Çözüm Sunan Şirketlerin uzmanlarõna açõk olacaktõr. 46 SAYISAL GRAFİK

54 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ * Kõvõlcõm Tezan Ocak SAYISAL GRAFİK Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) en genel anlamõyla konumsal verinin belirli bir amaç doğrultusunda, bilgisayar ortamõnda toplanmasõ, saklanmasõ, düzenlenmesi, sorgulanmasõ ve görüntülenmesini içeren araçlarõn tümüdür. Konumsal veri ile ilgilenen tüm sektörler için GIS vazgeçilmez bir araçtõr. GIS oluşturmadaki aşamalar temel olarak üç grupta toplanabilir Veri toplama Verinin Düzenlenmesi ve Bakõmõ Analiz ve Sunum GIS de Kullanõlan Veri Toplama Yöntemleri GIS in en önemli bileşeni veridir. Başarõlõ bir GIS projesi için veri toplama aşamasõndan önce hangi verilerin ne şekilde kullanõlacağõnõn analizinin yapõlmasõ ve en uygun veri toplama yönteminin seçilmesi bir zorunluluktur. Mevcut Haritalar ve Dökümanlar Sayõsal olmayan grafik veriler, sayõsallaştõrõcõlar veya tarayõcõlar yardõmõyla bilgisayar ortamõna aktarõlõr. Sayõsallaştõrõcõlar (digitizer) ile kullanõcõ direk harita üzerinden gerekli bilgileri sayõsallaştõrõr. Örneğin standart bir harita için; kullanõcõ münhaneleri doğrular, binalarõ, sõnõrlarõ poligonlar, koordinat bilgileri vb. noktalar yardõmõyla sayõsallaştõrõr. Ayrõca kullanõlan sayõsallaştõrma yazõlõmõnõn CAD özelliklerini kullanarak da mevcut veri yardõmõyla yeni verileri üretebilir. Kağõt üzerindeki haritalar, tarayõcõlar (scanner) yardõmõyla raster görüntüler olarak bilgisayar ortamõna aktarõlõr. Bu aşamadan sonra ekran üzerinden sayõsallaştõrma yapõlõr veya raster/vektör dönüşümü yazõlõmlarõ yardõmõyla otomatik olarak sayõsallaştõrõlõr. Diğer Veri Formatlarõ Diğer formatlarda üretilmiş harita veya dökümanlarõn aktarõmõ ile veriler GIS sisteminde kullanõlõr duruma getirilir. Bu koşulun sağlanmasõ için kullanõlan GIS yazõlõmõnõn grafik (CAD tabanlõ bir yazõlõmda üretilen çizimler), sözel (veritabanõ yazõlõmlarõnda üretilmiş veriler) veya raster veri desteği ile veri kullanõlõr hale getirilir. Arazi Ölçümleri Arazi üzerinde, çeşitli ölçme aletleri (teodolit ve takeometreler, nivelman aletleri, GPS aletleri, total station aletleri vb.) ile detay, açõ, uzunluk, yüksekliklere ilişkin sayõsal verilerin, 3 Boyutlu koordinatlarõnõn elde edilerek bilgisayar ortamõna aktarõlmasõyla sayõsal haritalar oluşturulur. Araziden alõnan koordinatlar GIS ortamõnda bir kaç şekilde kullanõlõr; en sõk kullanõm alanõ araziden x,y,z koordinatlarõnõn bilgisayara aktarõlmasõyla ilgili detay ve eşyükseklik eğrilerinin paftalara grafik çiziminin yapõlmasõdõr (koordinat verileri üçgenleme yardõmõyla işlenerek 3 boyutlu arazi modeli elde edilir veya 2 boyutlu halihazõr haritalar elde edilir). Ayrõca araziden grafik verilerin yanõnda öznitelik verileri de toplanabilir. Geleneksel arazi ölçüm aletlerinin kullanõmõnõn yanõsõra yeni bir teknoloji olan GPS (Global Positioning Systems) kullanõlõr. Bu yöntem ile uydudan alõnan radyo sinyalleri yoluyla GPS alõcõlarõ konum belirler, bu koordinatlar GIS de gereksinim duyulan verilere dönüştürülür. * Sanal Gazete nin Aralõk 97, Mart 98 ve Haziran 98 sayõlarõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 47

55 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Kamera Teknolojisi Çeşitli kamera teknolojileri yardõmõyla sayõsal veri elde edilebilir. Uzaktan Algõlama: Çeşitli uydulardan ve uçaklara takõlõ algõlayõcõ sistemlerden elektromanyetik spektrumun görünen õşõk dõşõnda kalan bölgelerinde araziye ilişkin bilgileri elde ederek sayõsal haritalar oluşturulur. Bu teknoloji ile veri elde edilmesi büyük yatõrõmlar ve yetişmiş elemana gereksinim duyduğu için kullanõmõ oldukça kõsõtlõdõr. Hava Fotoğraflarõ: GIS verisi oluşturmada kullanõlan en güncel ve duyarlõ veri kaynağõ hava fotoğraflarõdõr. Arazi üzerinden kontrol noktalarõ ve uçuş rotasõ belirlenerek uçaktan bir seri fotoğraf çekilir, kontrol noktalarõ yardõmõyla gerçek koordinatlara ve yüksekliklere çakõştõrõlan hava fotoğraflarõnõn diapozitifleri kullanõlarak modellerde detay ve eşyükseklik eğrileri stereoskopik olarak kõymetlendirilir. Elde edilen 3 boyutlu sayõsal vektör veriler GIS ortamõna doğrudan aktarõlabilir. Fotoğraf Tarayõcõlarõ: Kart ve diapozitif hava ve uydu fotoğraflarõ kullanõlarak oluşturulan modellerin detay ve eşyükseklik eğrileri stereoskopik olarak astrolon kalõbõna kurşun kalemle çizilir. Daha sonra revizyon kalõbõ taranarak elde edilen görüntünün ekran üzerinden sayõsallaştõrõlmasõ yapõlarak GIS ortamõnda kullanõlõr hale getirilir. GIS Verisi Oluşturmada Autodesk GIS Ürünlerini Kullanmanõn Avantajlarõ Autodesk GIS ürünleri veri aktarõmõ ve oluşturulmasõ konusunda kullanõcõya birçok alternatif sunar. Mevcut haritalarõn sayõsallaştõrõlmasõ sõrasõnda CAD ortamõnda pafta üzerinden (digitizer yardõmõyla) sayõsallaştõrma yapõlabilir; CAD ortamõnda çalõşõlõyor olmasõ kullanõcõnõn sayõsallaştõrma aşamasõnda da grafik veride düzenlemeler, ekler ve değişiklikler yapmasõna olanak sağlar. Raster görüntü desteği ile taranmõş haritalar ekran üzerinden sayõsallaştõrõlabilir, hava fotoğraflarõ veya uydu görüntüleri vektör veri ile birlikte kullanõlabilir, melez çõktõlarõ alõnabilir. Ayrõca Autodesk CADOverlay R14 yazõlõmõ (Raster vektör dönüşüm yazõlõmõ) ile AutoCAD e alõnan veriler hõzlõ, hassas ve kolay bir şekilde yarõ otomatik olarak vektöre çevrilebilir. Autodesk GIS ürünleri çoğu popüler formatõ destekler. Desteklediği formatlar, CAD verisi için ARC/INFO coverage, Arc View SHP, MapInfo MIF/MID, Atlas GIS BNA, Microstation DGN; veritabanõ için Oracle, Sybase, Microsoft SQL Server veritabanlarõ, 32-bit destekli ODBC (Open Database Connectivity) veya DAO (Data Access Objects); Raster veri için Bitmap,GEM IMG, IOCA, MS Paint, PICT, TIFF, CALS, HALO CUT, JPEG, PCX, Sun Raster, Windows Metafiles, DCX, Icon, Laser View, Photoshop, Pixmap, WorldPerfect Metafiles, EPS, MacPaint, Kodak Photo CD, Targa. Ayrõca yerel formatlarda yaratõlmõş veriler için de kullanõcõlar ek filtreler geliştirerek veriyi kullanabilirler. Araziden okunan veriler Land Development Desktop yazõlõmõ aracõlõğõ ile GIS ortamõnda kullanõlõr hale getirilir. Araziden elde edilen veriler klavyeden, bir dosyadan veya elektronik kayõt cihazlarõndan aktarõlabilir, gerekli ise koordinat dönüşümleri yapõlabilir. Elde edilen nokta ve eş yükseklik eğrileri yardõmõyla sayõsal arazi modeli elde edilir. GIS de Veri Düzenlemesi ve Bakõmõ GIS projesinin başarõsõ kullanõlacak veri yapõsõnõn planlanmasõ ile doğrudan ilişkilidir. Hangi verinin ne şekilde kullanõlacağõ, hangi verilere gereksinim olduğu, kimin hangi veriyi kullanacağõ gibi kararlar projenin en başõnda verilmesi gereken kararlardõr. GIS verileri iki temel veri yapõsõnõ kapsar: Grafik ve nitelik verileri; Grafik veriler: Grafik veriler vektör ve raster olarak iki şekildedirler. Vektör veriler coğrafi verilerin konum ve şekillerinin depolandõğõ veri tipleridir. Vektör bir haritada nesneler genellikle x,y veya x,y,z koordinat setleri olarak tanõmlanõrlar. Çoğu coğrafi bilgi sistemi vektör verileri nokta, çizgi ve poligon olmak üzere üç temel coğrafi nesneden oluşur. Bazõ sistemler daha kompleks nesne tiplerini (daire, elips, alan gibi) de desteklerler. Vektör verilerde her nesneye bir özellik atanabilir, geometrik (alan, uzunluk, koordinat gibi) özelliklerine ulaşmak oldukça kolaydõr. Nitelik verisi ile bağlantõ genelde vektör veri kullanõmõyla sağlanõr. Raster veriler, hava fotoğraflarõ, uydu görüntüleri, taranmõş haritalar gibi verileri kapsar. Raster görüntülerde grafik bilgi en basit anlamõyla bir gridin üzerine yerleştirilmiş hücreler olarak 48 SAYISAL GRAFİK

56 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ depolanõr. Genelde vektör verilere altlõk olarak üzerinde analiz yapõlmaya gerek olmayan durumlarda kullanõlõrlar. Çoğu zaman geometrik bilgi içermez ya da çok az içerirler. Nitelik Verisi (Sözel Veri): Grafik olmayan coğrafi veriler nitelik verisi olarak tanõmlanõr. Örneğin, bir parselin kaç hisseli olduğu, hisse sahiplerinin isimleri gibi bilgiler nitelik verisidir. Nitelik verileri genellikle grafik veriden ayrõ olarak herhangi bir veritabanõnda tutulurlar. Veri yapõsõ dönüşümleri Dosya formatõ, bir GIS dosyasõnda bilginin depolandõğõ yapõyõ tanõmlar. Projelerde çoğunlukla farklõ formatlarda üretilmiş veriler ile çalõşmak gerekir. Projeye başlamadan önce verilerin ne şekilde ve hangi formatlarda kullanõlacağõna karar vermek projenin sürdürebilirliği açõsõndan büyük önem taşõr. Her GIS yazõlõmõnõn kendi özel formatõ olduğu gibi diğer formatlara dönüşüm özelliklerini de taşõr ama tüm formatlarõ desteklemez. GIS projesinde kullanõlacak verilerin tümünün aynõ formatta olma zorunluluğu olmamakla beraber birbirleriyle uyumlu olmasõ gereklidir. Küçük ölçekli projelerde tüm verinin kullanõlan GIS yazõlõmõ formatõna dönüştürülerek kullanõlabilmesi mümkündür fakat büyük ölçekli projelerde verileri orjinal kaynaklarõnda saklayarak kullanmak uzun vadede projenin başarõsõnõ etkiler. Projede birkaç kurum ve kuruluşun ürettiği veriler kullanõlõyorsa verinin güncellenmesi açõsõndan bu kuruluşlarla koordine çalõşma gerekliliği doğar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta formatlarõn birbirlerine sorunsuz olarak dönüştürülebilmesidir. Çoğu GIS yazõlõmõ vektör tabanlõ teknoloji ile üretilmişlerdir, fakat veri (koordinat, sözel veri, grafik ve sözel bağlantõ, veritabanõ yapõlarõ gibi) depolama yöntemleri birbirlerinden faklõdõr. Farklõ yapõlardaki formatlarõn kullanõmõ bir çok probleme yol açabilir. Örneğin poligon yapõsõnda üretilmiş verinin hat-nokta yapõsõna dönüştürülmesi yani topolojisinin kurulmasõ çok zaman alõr. Nitelik verileri farklõ veritabanõ yazõlõmlarõ kullanõlarak farklõ formatlarda üretiliyor olabilir; dikkat edilmesi gereken nokta kullanõlan GIS yazõlõmõ ile uyumlu olmasõ gerekliliğidir. Veri Sadeleştirme ve Genelleştirme GIS projesinde kullanõlmak üzere değişik kaynaklardan elde edilen veri gerekenden daha fazla bilgi içeriyorsa veriyi istenen detayda sadeleştirmek veya genelleştirmek gerekir. Veri sadeleştirilmediği durumlarda çok büyük verilerle ve gereksiz detaylarla uğraşmak gerekir ki bu da proje maliyetlerini yükseltir. Bu durumla bir çok şekilde karşõlaşõlabilir, örneğin ölçek farklõlõklarõndan dolayõ gereksiz detaylarla karşõlaşõlabilinir veya başka amaçlarla kullanõlmak üzere fazla detaylandõrõlmõş olabilir. Örneğin, 1/500 ölçekte üretilmiş mevcut bir veri 1/1000 ölçekli kullanõlmak isteniyorsa, gereksiz katmanlar silinip düzenlemesi yapõlarak sadeleştirilebilir veya mevcut veri istenenden daha detaylõ ise projede kullanõlacak kõyõ kenar çizgilerinin çok fazla nokta kullanõlarak elde edilmiş olmasõ gibi nokta sayõlarõ azaltõlarak veya birbirine çok yakõn noktalar ayõklanarak (GIS yazõlõmlarõ veri genelleştirme konusunda farklõ alternatifler sunarlar) veri genelleştirmesine gidilebilir. Raster veri için de sadeleştirme yapmak mümkündür. Çeşitli filtreler kullanõlarak gerekli olmayan detaylar temizlenebilir. Örneğin mevcut uydu görüntüsünde ormanlar türlerine göre ayrõlmõş durumda ve size sadece orman sõnõrlarõ gerekli ise renk arasõ belirleyerek tüm ormanlarõn aynõ renk tonunda olamasõnõ sağlayabilirsiniz. Hatalarõ Yakalama ve Düzeltme Çeşitli kaynaklardan elde edilen vektörel verinin GIS projesinde kullanõlõr duruma getirilmesi için hatalarõn düzeltilmesi gerekir. Farklõ veri kaynaklarõndan alõnan verilerde harita üretimi sõrasõnda oluşan ortak hatalarla karşõlaşmak mümkündür. En çok karşõlaşõlan hatalar; poligon olarak tanõmlanan alan sõnõrlarõnõn kapanmamasõ, çift hatlar, keşimesi gereken hatlarõn kesişmemesi, poligon sõnõrlarõnõn üst üste binmesi, komşu poligon sõnõrlarõ arasõndaki boşluklar gibi tanõmlanabilir. Bu gibi hatalarõn paftayõ tek tek kontrol ederek düzenlenmesi büyük verilerle çalõşõrken neredeyse imkansõz hale gelir. Bu yüzden kullanõlan GIS yazõlõmõnõn ortak hatalarõ otomatik olarak yakalamasõ ve düzeltmesi gerekmektedir. Pafta Çakõştõrma Çalõşõlan proje alanõ her zaman tek bir pafta üzerinde olmaz, bir çok paftayõ birleştirerek çalõşmak gerekebilir. Bu gibi durumlarda çoğunlukla paftalarõn birleşim yerlerinde SAYISAL GRAFİK 49

57 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ kenarlaşmamalar ve kayõklõklarla karşõlaşõlõr. Kenarlaşmama problemi paftalarõn ayrõ ayrõ sayõsallaştõrõlmõş veya taranmõş olmasõ, veya kağõt esnemeleri gibi nedenlerden kaynaklanõr. Koordinat Sistemi Kullanõmõ ve Dönüşümleri GIS projesinde grafik verilerin hangi koordinat sisteminin kullanõlacağõna karar vermek projenin verimliliği açõsõndan önemli bir aşamadõr. Her koordinat sistemi belirli bir amaca yönelik olarak tasarlanmõştõr ve hepsinin avantaj ve dezavantajlarõ vardõr. Her ülkenin kullandõğõ standart koordinat sistemleri olduğu gibi yerel koordinat sistemleri de tanõmlanabilir. Koordinat sistemi belirlenmediği taktirde bir çok problemle karşõlaşõlabilir. Harita üzerinde hatasõz ölçümler yapabilmek, farklõ koordinat sistemleri kullanõlarak üretilmiş haritalarõn bir arada kullanmak için koordinat sisteminin bilinmesi gereklidir. Tüm GIS yazõlõmlarõ koordinat dönüşüm işlevlerini içermez bu yüzden eğer kullanõlacak veriler farklõ koordinat sistemlerinde yaratõlmõşlarsa, yazõlõm seçerken bu özelliği de bulundurmasõna dikkat etmek gerekir. Yazõlõm seçerken diğer dikkat edilmesi gereken konu yazõlõmõn GIS projesinde kullanõlacak koordinat sistemini desteklemesi veya kullanõcõya koordinat sistemini tanõmlayabilme olanağõ vermesidir. Veri Yönetimi Verinin oluşturulmasõ ve gerekli düzeltmelerin yapõlmasõndan sonra bu verilerin kullanõcõlar tarafõndan kullanõlabilir hale getirilmesi veri yönetimi aşamasõdõr. Tüm kullanõcõlar veriyi aynõ şekilde kullanmazlar, bu yüzden hangi kullanõcõ tarafõndan hangi verilerin ne şekilde kullanõlacağõna karar vermek ve veri tabanõ kullanõmõnõ o şekilde düzenlemek gereklidir. Bu düzenleme yapõlmadõğõ durumlarda sistemde bir çok problemle karşõlaşõlabilir. Örneğin belediyede kurulan bir Kent Bilgi Sisteminde, kullanõcõlarõn bir kõsmõ sadece veri düzenlemesi ve güncellemesi ile ilgileniyorsa kullanõcõya veri tabanõnda değişiklik yapabilme yetkisi verilmelidir, diğer bir kullanõcõ sadece verileri kullanarak sorgulama ve analiz yapõyor ise bu kullanõcõya veri üzerinde değişiklik yapma izni verilmeden sadece kullanabilmesi sağlanmalõdõr. Veri Düzenleme Konusunda Autodesk GIS Yazõlõmlarõnõn Avantajlarõ Autodesk GIS yazõlõmlarõ, kullanõmõ yaygõn olan bir çok veri formatõnõ (raster, vektör ve veritabanõ yazõlõm formatlarõ) destekler. Aynõ dosyada birden fazla farklõ formatlarda yaratõlmõş veri kullanõlabilir ve istenirse kendi orjinal formatlarõnda saklanabilir. Bu özellik büyük GIS projelerinde karşõlaşõlan farklõ yazõlõmlarõn kullanõlma problemini ortadan kaldõrõr. Bu tip projelerde farklõ kurum ve kuruluşlarca üretilen veriler ile çalõşõlõr ve verileri orjinal formatlarõnda koruyabilme özelliği güncellenen veya değiştirilen verilere anõnda ulaşõm olanağõ sağlanmõş olur. Grafik veri kullanõmõnda aynõ dosya içinden sadece istenen verilerin ayõklanmasõ sağlanabilir. Sadece istenen katmanlarõn dosya içinden seçilerek kullanõlmasõ gibi. Çizim hatalarõnõ belirlenen toleranslarla otomatik olarak yakalayarak ister otomatik istenirse de manual olarak hatalarõ düzeltme olanağõ sunar. Çakõşmayan paftalar için çakõşan belirli noktalar belirlenerek pafta çakõşma sorunlarõ kolayca ortadan kalkar. 50 SAYISAL GRAFİK

58 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Dünyada kullanõlan bir çok koordinat sistemi tanõmlanmõştõr ve koordinat sistemleri arasõnda otomatik olarak dönüşüm sağlanõr. Yazõlõmda tanõmlõ olmayan yerel formatlar da kullanõcõ tarafõndan tanõmlanarak, koordinat sistemi kütüphanesine eklenebilir. Üst üste çakõşmayan paftalar için sõnõrsõz nokta tanõmlayarak çakõştõrma yapõlabilir. Kullanõlan işletim sisteminin özelliklerinin yanõsõra yazõlõmlarõn özellikleri kullanõlarak da veri yönetimi sõnõrlamalarõ konulabilir. Aynõ anda iki kişinin birden aynõ veri üzerinde değişiklik yapamamasõ gibi. GIS de Analiz İşlemleri GIS verileri toplandõktan ve düzenlendikten sonra projenin en heyecanlõ bölümü başlar. Sorgulama ve analiz işlemleri yapõlabilir hale gelir. Sistem bir kere doğru kurulduktan sonra veri ile ilgili olarak kullanõcõlara güncellemeleri yapmaktan başka bir yük getirmez. Bu aşamadan sonra harcanan emeğin karşõlõğõ alõnmaya başlar; zaman ve fiyat maliyetleri düşmeye başlar ve en önemlisi geleneksel yöntemler kullanõlarak yapõlan analizlerin yanõnda ek analizler yapma ve daha nitelikli projeler üretme olanağõ doğar. GIS de Analiz Analiz işlemleri için bir çok yöntem kullanõlabilir. Önemli olan amaca yönelik hangi analizin kullanõlacağõna karar vermektir. GIS e girilen her veri çok değerlidir bu yüzden seçilen GIS yazõlõmõnõn gerek vektör gerekse nitelik verisi olsun tümünün, analizlerde etkin bir şekilde kullanabilmesi gereklidir. Temel analiz yöntemleri aşağõda açõklanmaya çalõşõlmõştõr. Bu temel yöntemlerin ne şekilde kullanõlacağõ hangi kombinasyonlarõn kullanõlacağõna karar vermek kullanõcõya bağlõdõr. Yeniden Sõnõflandõrma ve Basitleştirme (Reclassification and Aggregation) Her kullanõcõ veya bölüm mevcut GIS verilerini farklõ amaç ve şekillerde kullanõlõr, bu yüzden genellikle mevcut verilerin amaca yönelik olarak düzenlenmesi gerekir. Verilerin yeniden düzenlenmesi mevcut veri içeriklerinin sadeleştirilmesi veya arttõrõlmasõ şeklinde gerçekleştirilir: Grafik verilerden bağõmsõz olarak nitelik verisinde yapõlan düzenlemeler Mevcut nitelik verileri yapõlmak istenen analizler için gerekenden fazla bilgi ya da eksik bilgi içeriyor olabilir. Bu gibi durumlarda nitelik verisinin içeriğinin azaltõlarak veya arttõrõlarak yeniden kodlanmasõ (recoding) gerekir. Veri içeriği sadeleştirmede gruplama, dõşlama, kademelendirme, ölçekleme gibi bir çok yöntem kullanõlabilir. Basit bir örnek verecek olursak; veri tabanõ tablosunda arazi kullanõm bilgileri konut, ticaret, bağlõk, meyvelik gibi çeşitlendirilmiş ise kullanõcõ da sadece yerleşim ve tarõm alanlarõnõ görmek istiyorsa yeni bir kodlamaya gitmesi gerekir. Konut ve ticaret bir grupta toplanarak yerleşim; bağlõk ve meyvelik tarõm olarak belirlenir. Eski Kod Eski Adõ Yeni Kod Yeni Adõ 1 Konut 1 yerleşim 2 Ticaret 1 yerleşim 3 Bağlõk 2 tarõm 4 Meyvelik 2 tarõm Veri içeriği artõrmada da toplam, yoğunluk, yüzde, yeni kombinasyonlar gibi çeşitli yöntemler kullanõlabilir. Örneğin, alan ve m 2 başõna bedel bilgilerinin bulunduğu iki ayrõ tablodan yararlanarak yeni bir toplam bedel tablo alanõ yaratõlabilir. SAYISAL GRAFİK 51

59 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Nitelik Verisi ve Grafik Verinin Etkileşimli Olarak Kullanõldõğõ Düzenlemeler Grafik verilerde de nitelik verilerinde olduğu gibi veri azaltma ve artõrma işlemleri yapõlabilir. Veri sadeleştirmede dissolve, veri detaylandõrmada bindirme (overlay) işlemleri kullanõlõr. Disolve Dissolve aynõ nitelik verileri taşõyan grafik nesnelerin birleştirilmesi olarak tanõmlanabilir. Aynõ nitelik verisindeki komşu iki poligon arasõndaki sõnõr kalkarak tek bir poligon haline gelir. Bir önceki örnekte arazi kullanõmõna ilişkin nitelik verilerinde değişiklikler yapõlmõştõ. Bu değişikliklerden sonra grafik veri üzerinde de genelleştirme işlemlerinin yapõlmasõ gerekir. Şekil 1 de nitelik veri değişimi öncesi (a) ve sonrasõnda (b) grafik verinin değişimi görülmekte, (b) de arazi kullanõm haritasõ boyatõldõğõnda yerleşim ve tarõm olarak sõnõflandõrõlmõş fakat aynõ özelliği taşõyan bir çok poligon yer almakta, gereksiz yere yoğun veriyle uğraşmamak için aynõ nitelik veriyi taşõyan (yerleşim veya konut) poligonlar dissolve işlemiyle birleştirilir (c). Şekil 1 Bindirme (Overlay) Analizi Bindirme analizi poligon kesişimleri ile tanõmlanan bir algoritmadõr. İşlem sonrasõnda poligon kesişimlerinden yeni alanlar oluşur ve bazõ poligonlar elenir. Yeni oluşan poligonlarõn nitelik bilgileri kesişen poligonlarõn nitelik Şekil 2 52 SAYISAL GRAFİK

60 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ bilgilerinin toplamõndan oluşur. Amaca yönelik olarak çeşitli bindirme analiz yöntemleri kullanõlabilir; kesişim, birleşim, çõkarma gibi. Örneğin şekil 2 de yerleşilebilirlik analizi için kesişim analizi uygulanmõş ve eğim (a) ve toprak sõnõflarõ (b) kesiştirilerek yeni poligonlar (c) elde edilmiştir. Yeni oluşan poligonlar hem eğim hem de toprak sõnõfõ nitelik verilerini taşõmaktadõr, böylece eğim ve toprak sõnõfõ için yerleşilebilirlik belirlendikten sonra analiz sonuçlanmõş olacaktõr. Bindirme analizi sonunda mevcut grafik ve nitelik verilerinden yeni grafik ve nitelik verileri elde edilmiş olur. Konumsal Analizler Konum ve mesafeye bağlõ olarak çeşitli yöntemlerle analizler yapõlabilir. Bu tip analizleri gruplayacak olursak tampon bölge (buffer) ve ağ analizleri olarak ikiye ayõrabiliriz. Tampon Bölge (Buffer) Analizi Tampon bölge analizi basit olarak herhangi bir grafik nesnenin çevresinde istenilen mesafede yeni bir alan yaratõr. Grafik nesne nokta, alan veya çizgi olabilir. Tampon bölge analizi problemli alanlarõn belirlenmesi, istenilen aktivitelerin yanõnda yer seçme, koridor alanlarõnõn belirlenmesi, Şekil 3 etki alanlarõnõn belirlenmesi gibi bir uygulamada kullanõlabilir. Şekil 3 deki örnekte tampon bölge analizi bölgede yeni bayi yer seçimi kararõnda destek olmak amacõyla kullanõlmõştõr. Yeni bayi yer seçimi için iki kriter belirlenmiştir; mevcut bayilerin etki alanõ dõşõnda olmasõ (mevcut bayilerin 500 m. lik bir alana hizmet verebildikleri belirlenerek, bayiler etrafõnda 500 er metrelik tampon bölgeler oluşturulmuş) ve belirlenen caddeye en fazla 150 m. uzaklõkta olmasõ (cadde etrafõnda 150 m. lik bir tampon bölge oluşturulmuş). Analiz sonucunda yer seçim için uygun alanlar ortaya çõkmõştõr. SAYISAL GRAFİK 53

61 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Ağ (Network) Analizleri Yol ve altyapõ elemanlarõ gibi çizgi ve polyline gibi grafik nesnelerle temsil edilir. Ağ analizleri, bu gibi grafik nesneler üzerinden yapõlõr. En uygun yol güzergahõnõn bulunmasõ, yol uzunluklarõnõn hesaplanmasõ, elektrik su kanalizasyon gibi altyapõ elemanlarõnda boru hatlarõ ile ilgili sorgulamalar ağ analizlerinde kullanõlabilir. Şekil 4 deki örnekte bir dağõtõm kamyonunun A noktasõndan çõkarak B noktasõndaki bayiye en uygun hangi yollarõ kullanarak gidebileceğinin analizi yapõlmõştõr. Bu işlem sõrasõnda sorgulamaya nitelik verileri de katõlabilir, örneğin nitelik verilerinde yol genişlikleri var ise yol genişliği belirli bir mesafeden az olanlarõ kullanmadan en uygun yolu bul gibi bir analiz yapõlabilir. Şekil 4 Grafik Veri Özellik Analizleri Grafik verinin nitelik verilerinden ayrõ olarak alan, çevre, koordinat gibi çizimde otomatik olarak hesaplanan özellikleri kullanarak da analizler yapmak mümkündür. Bu analizlerin çeşitlendirilmesi, kullanõlan GIS yazõlõmõn yetenekleri ile doğrudan ilişkilidir. Bu tip analizlere örnek vermek gerekirse; belirlenen bir alan içinde parsel büyüklüğü 500 m2 den büyük olan parsellerin renklendirilmesi söz konusu olduğunda; sorgulama yapõlacak alanõn çizim üzerinde belirlenmesi ve parsel katmanõndaki nesnelerin seçilmesi ve alanõ 500 m2 den büyük poligonlarõn seçilebilmesi gereklidir. Mantõksal İşlemler (Boolen Operations) Mantõksal işlemler kullanõlarak bir kaç sorgulama aynõ anda gerçekleştirilebilir. Gerek veri tabanõ ile etkileşimli gerek konumsal gerekse nesne özelliklerine göre yapõlacak sorgulamalar amaca yönelik olarak aynõ anda Boolen İşlemlerini kullanarak birleştirilebilir. Mantõksal işlemlerde temel olarak VE, VEYA, DEĞİL fonksiyonlarõ kullanõlõr. Örneğin, kent içinde inşa edilecek bir otel alanõ için belirli kriterlere göre yer seçimi yapõlmak isteniyor. Bu kriterleri Boolen işlemleri ile bir araya getirerek analiz sonuçlandõrõlabilir. Kriterler: parsel büyüklüğü >2000mª VE A caddesi üzerinde yer alsõn 54 SAYISAL GRAFİK

62 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ VE İmar Kullanõmõ=merkez VE Mevcut Durumu=boş DEĞİL Diğer Otellerin etki alanõ içinde Analiz sonucunda yukarõda belirtilen kriterlerin tümünü karşõlayan alanlar seçilmiş olacaktõr. Dikkat edilirse yukarõda anlatõlan tüm analiz çeşitleri aynõ anda kullanõlabilir. Tematik Haritalar Tematik harita -haritalarõn kullanõmlarõnõn kullanõşlõ ve kolay okunur hale getirilmesi amacõyla- grafik elemanlarõ kullanarak harita nesne karakterlerinin görüntülenmesidir. Nesne özelliklerine veya nitelik verilerine göre tematik haritalar yaratõlõr. Belirlenen sõnõf setlerine göre nesneler değişik renklerde, çizgi tiplerinde, sembolde veya yazõda görüntülenebilir. Daha sonra sorgulama sõnõflarõnõ gösteren açõklamalõ lejantlar oluşturulabilir. Tematik harita yaratmadan önce verinin sürekli (continues) veya ayrõk (discreete) olup olmadõğõ belirlenmelidir. Sürekli veri tipleri numerik ve birbirlerine bağlõmlõdõrlar. Örneğin, belirli bir bölgedeki nüfus dağõlõm sorgulamasõ için nüfuslu yerleşimlerin kõrmõzõ, nüfuslu yerleşimlerin yeşil, nüfuslu yerleşimlerin sarõ renkle gösterilmesi sağlanabilir. Ayrõk veri tipleri devamlõlõğõ olmayan herhangibir kategoride olabilir. Örneğin, bölgeleme sorgulamasõnda konut alanlarõnõn seçilen tarama tipiyle taranmasõ, ticaret alanlarõnõn da bir başka tarama tipiyle taranmasõ gibi. Aşağõdaki tablo iki farklõ veri tipi için örnekler içermektedir. Devamlõ Veriler Su Derinliği Arazi Fiyatlarõ Yağõş Miktarõ Ortalamalarõ Toprağõn PH Değeri Ayrõk Veriler Arazi Kullanõmõ Okul Bölgeleri Bitki Türleri Polis Sorumluluk Bölgeleri Tematik haritalara örnek olarak; kentteki trafik akõşõ, nüfus yoğunluğu, bir bölgede arazi fiyatõ 5 Milyar TL nin üzerindeki parseller, arazi kullanõmõ, seçmen dağõlõmõ verilebilir. Şekil 5 de arazi kullanõmõ için yaratõlmõş bir tematik harita yer almakta. Şekil 5 SAYISAL GRAFİK 55

63 Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturma Aşamalarõ ve Autodesk GIS Yazõlõmlarõ Analiz ve Sunum Aşamasõnda Autodesk GIS yazõlõmlarõnõn Avantajlarõ Autodesk GIS ürünleri dõş veri tabanõ olarak dünyada kabul görmüş tüm veritabanõ yazõlõmlarõnõ destekler, böylelikle veritabanõ yazõlõmlarõ içinde yapõlan sorgulamalar direk olarak çizime yansõr. Grafik veri üzerinde yapõlan disolve, bindirme, tampon ve ağ analizlerinin tümünü kapsar ve yeni yaratõlan nitelik veri tablolarõ yazõlõmõn kendi veritabanõnda tutulabilir veya istenirse de kullanõlan dõş veri tabanõ formatõnda saklanabilir. AutoCAD in güçlü çizim özelliklerinin kullanõlmasõyla çizim nesneleri üzerinde çok çeşitli sorgulamalar yapõlabilir, alan, çevre, koordinat gibi grafik bilgilerini barõndõrmasõnõn yanõsõra blok, katman gibi AutoCAD in çizim özellikleri kullanõlarak da sorgulamalar yapõlabilir. Yapõlan analiz ve sorgulamalar saklanabilir, böylelikle aynõ sorgulamalarõn tekrar tekrar yapõlmasõna gerek kalmadõğõ gibi benzer özelliği taşõyan diğer projelerde de kullanõlabilir. Autodesk GIS yazõlõmlarõnõn analiz konusunda getirdiği en büyük avantajlardan biri, üzerinde analiz yapõlacak olan çizim dosyalarõnõn hepsini birden açarak çalõşma gerekliliği getirmemesidir. Çalõşõlacak dosyalardan sadece istenen özellikteki grafik nesneler sorgulanarak çalõşma ekranõna getirilir. Böylelikle hem birden fazla dosya ile aynõ anda çalõşõlõnabilir hem de yüklü dosyalarla çalõşõlmamõş olur. Autodesk MapGuide ile GIS projeleri Internet veya intranet üzerinden sunulabilir. 56 SAYISAL GRAFİK

64 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasonu Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algılama Entegrasonu * Ertan Yeşilnacar Jeoloji Yük. Müh. ODTÜ Jeoloji Müh. Bölümü Alpaslan Savacõ HAT A.Ş. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin sadece bir araç olduğu tartõşmalarõnõ artõk geride bõraktõk. Önümüzde bu güçlü aracõn farklõ amaçlar için, en etkin nasõl kullanõlacağõ sorusuna cevap aramak var. Geçen sayõda CBS nin temel analiz yöntemleriyle tanõşmõştõk (bindirme, tampon bölge, tematik haritalama vb.). Şimdi bu ve başka bir dizi yöntemin kapsamlõ projelerde birarada nasõl uygulandõğõnõ göreceğiz. Yapõlan işin kapsamõ genişledikçe, o işe girdi teşkil edecek verilerin, kullanõlacak yöntemlerin ve bunlardan daha önemlisi, projede birarada çalõşmasõ gereken meslek gruplarõnõn sayõsõ artar. Bilgi teknolojileri bize bu anlamda esnek bir entegrasyon ortamõ sağlar. Coğrafi Bilgi Teknolojilerin en popüler kullanõm alanlarõndan biri Yerseçim Analizi veya Uygunluk Analizi dir. Bu çalõşmada amaç yeni sosyal, spor ve akademik kompleksler için uygun alanlarõn tesbit edilmesidir. Örnek çalõşma alanõ olarak Türkiye nin üniversite kompleksi en hõzlõ gelişen üniversitelerinden biri olan Orta Doğu Teknik Üniversitesi nin (ODTÜ) yerleşkesi seçilmiştir. ODTÜ yerleşkesi 120 hektarõ Eymir gölü olmak üzere yaklaşõk 4255 hektarlõk bir alana sahiptir. Çalõşma alanõ Ankara nõn merkezine 7 kilometre uzaklõkda olup, şehrin ana gelişme aksõnõn üzerinde bulunmaktadõr. Üniversite kompleksi, yerleşkenin kuzeyinde küçük bir alan üzerinde bulunmaktadõr. Şekil 1: ODTÜ Yerleşkesi Uydu-Hava Fotoğrafõ Karar Destek Sistemleri (KDS) bir problemin çözümünde her tür bilgi birikimini ele alõp, esnek ve uygulanabilir sonuçlar üretilmesini sağlayan bilgisayar programlarõdõr. Burada amaç karar almak değil, insan ve makina gücünü tüm kapasite ile kullanarak karara destek verici bir mekanizma yaratmaktõr. Bu tür sistemler tamamen kullanõcõnõn veya konu ile ilgili uzmanõn gözetimi altõnda olan işlemler dizisidir. Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve istatistiksel ve/veya matematiksel metodlarõn birlikte kullanõldõğõ çalõşmalar KDS ye en iyi örneklerdir. Özellikle kompleks problemlere çeşitli alternatif öneriler üretmede sõkça kullanõlan mekansal- Analitik Hiyerarşi İşlemi (AHİ) bu çalõşmanõn temelini oluşturmaktadõr. Mekansal-AHİ potansiyel yerleşim alanlarõnõn derecelendirilmesi aşamasõnda, karara etki edecek tüm katmanlarõ ve onlarõn özniteliklerini sõnõflayõp kullanõcõya ve/veya uzmana kantitatif bir değerlendirme yapma olanağõ sağlamaktadõr. Bu metod 1982 yõlõnda Dougherty ve Saaty tarafõndan sağlõk ile ilgili çalõşmalarda, 1979 yõlõnda Saaty tarafõndan politik çalõşmalarda, 1984 yõlõnda Cook ve diğerleri tarafõndan şehir plancõlõğõnda ve 1986 yõlõnda Bard tarafõndan uzay araştõrmalarõnda kullanõlmõştõr. * Sanal Gazete nin Eylül 1998 tarihli sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 57

65 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasonu Yerleşime uygun alanlarõn saptanmasõ amacõyla arazi kullanõm, bitki örtüsü (Şekil 2), jeolojik (Şekil 3), hidrojeolojik, ulaşõm ağõ (Şekil 4), drenaj ağõ (Şekil 5), enerji nakil hattõ, eğim (Şekil 6) ve bakõ (Şekil 7) gibi konulu haritalar hazõrlanmõştõr. Hazõrlanan tüm konulu haritalar analiz için vektör formatõndan 5x5 lik hücrelere sahip raster formatõna dönüştürülmüştür. Bunun yapõlmasõndaki amaç Eklemeli Bindirme (Additive Overlay) analizinin raster format da çok hõzlõ oluşu ve analiz sonrasõ oluşan dosyalarõn sistemde çok fazla yer kaplamamasõdõr. Ancak analiz öncesi vektör CBS nin her türlü özelliğinden (yakõnlõk analizi, tampon bölge oluşturma ve öznitelik tablolarõ kullanõlarak amaca yönelik sorgulamalar yapma) faydalanõlarak konulu haritalar hazõrlanmõştõr. Mekansal-AHİ, problemi birden fazla basit problemlere bölerek, bir karar hiyerarşisine dönüştürür. Mekansal-AHİ düzenleyici kõsõtlamalarõ dikkate alarak, alan özelliklerinin ve yer değerlendirme kriterlerinin uzmanlar ve kullanõcõlar tarafõndan belirlenmesini sağlar. Bu metod potansiyel yerleşim alanlarõnõ sõnõflandõrõr. Bu çalõşmada karar faktörlerine farklõ tercih değerleri verilerek üç farklõ senaryo üretilmiştir. Daha sonra üç farklõ senaryoya ait birinci derecede yerleşime uygun olan alanlar, kararõn verilmesinde etkili olan ana kriterlere göre optimizasyona tabii tutulmuştur. Bu kriterler ortalama uygunluk indeksi, ortalama maliyet indikatörü, ve standard sapmanõn azaltõlmasõ şeklindedir. Çalõşmada kullanõlan karar hiyerarşisi tablo 1 de görülmektedir. Bu tablo mekansal-ahi yi anlamakta kolaylõk sağlar. Seviye 1 de amaç belirlenilir. Seviye 2 karar faktörlerini (hidroloji/jeoloji haritasõ, arazi kullanõm haritasõ, bitki örtüsü haritasõ, ulaşõm ağõ, drenaj ağõ ve yüksek gerilim hattõ), seviye 3 ise alt faktörleri göstermektedir. Örneğin hidroloji/jeolojide 4 farklõ alt faktör mevcuttur. Ancak karar faktörlerinin arazi kullanõm haritasõnda olduğu gibi alt faktörleri olma mecburiyeti yoktur. Seviye 4 ise öznitelik değerlerini gösterir. Tablo 1. Karar Hiyerarşisi Karşõlaştõrma Çiflerinin Bir Tanesinin Diğeri Üzerindeki Tercihinin Sözel Açõklamasõ Sözel Açõklamaya Atanan Numara Eşit Tercih (farklõlõk yok) 1 Az Tercih 3 Güçlü Tercih 5 İspat Edilebilir Tercih 7 Mutlak Tercih 9 Ara Değerler 2, 4, 6, 8 Tablo 2. Tercihlerin Sözel Derecelendirilmesi 58 SAYISAL GRAFİK

66 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasonu Yarar ve maliyet indikatörleri analiz sonucunda ortaya çõkan farklõ senaryolarõ değerlendirilmede kullanõlan parametrelerdir. Yarar indikatörü özniteliklerin ve bağlõ olduklarõ karar faktörleri ve alt kararlarõn GÖA değerleri kullanõlarak hesaplanõr. İlk olarak öznitelik değerleri daha sonra alt faktörler ve en sonunda karar faktörleri ikili ikili karşõlaştõrõldõ. Sözel yapõlan bu işlem aşağõda görülen tablo kullanõlarak sayõsal ölçeğe aktarõldõ. Buradan üç farklõ seviyeye ait Göreli Önem Ağõrlõklarõ (GÖA) hesaplandõ. Optimizasyon aşamasõnda ortalama maliyet indikatörü, ortalama uygunluk indeksi ve standart sapma değeri kullanõlarak amaca en uygun senaryo saptandõ. Bu çalõşmada amaca en uygun sonuç haritasõ Senaryo I e (Şekil 8) aittir. Burada vurgulanmasõna gerek olan nokta, Senaryo I de çõkan 1. Derecedeki alanlarõn kesin yerleşilebilir alanlar olmayõşõ. Ama çalõşma alanõnda bu alanlara konsantre olmak bize hem zaman açõsõndan hem de maliyet açõsõndan kar kazandõrõr. Özellikle 3 farklõ senaryoya ait ortak 1. derece alanlarõn Senaryo I in üzerinde gösterildiği figür (Şekil 9) çalõşmanõn yönlendirilmesi açõsõndan faydalõdõr. Sonuç olarak, kapsamlõ projelerde vektör CBS günümüzde Uzaktan Algõlama ve raster CBS teknolojileriyle desteklenmektedir. Verilerin bu teknolojiler arasõnda kolayca transfer edilebilmesi önemli hale gelmiştir. TNTmips ve AutoCAD Map bize bu teknolojilerin entegrasyonunda esnek ve kolay kullanõlabilir ortamlar sağlamaktadõr. SAYISAL GRAFİK 59

67 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasonu Şekiller Şekil 2: Bitki Örtüsü Haritasõ. Şekil 4: Ana Yollar Tampon Haritasõ Şekil 3: Jeoloji Haritasõ. Şekil 5: Kuru Drenaj Tampon Haritasõ 60 SAYISAL GRAFİK

68 Yer Seçiminde Karar Destek Sistemleri: CBS ve Uzaktan Algõlama Entegrasonu Şekil 6: Eğim Haritasõ Şekil 8: Mekansal-AHI Senaryo 1 Alanlarõnõn Senaryo 1 Üzerindeki Görünümü Şekil 7: Mekansal-AHI Senaryo 1 Şekil 9: Üç Senaryonun 1.Derecede Yerleşilebilir SAYISAL GRAFİK 61

69 GIS: İşinizin geleceğinde nerede yer alõyor? GIS: İşinizin geleceğinde nerede yer alõyor? Vanessa V. Lawrence Autodesk Ltd GIS (Coğrafi Bilgi Sistemleri), 1960 dan bu yana karar-destek aracõ olarak kullanõlõyor. GIS, ilk kullanõlmaya başlandõğõnda bu konuda iyi eğitim görmüş kişilerin çok güçlü bilgisayarlar kullanarak ulaşabileceği bir bilim olarak kabul ediliyordu. Teknolojideki gelişme ile GIS masaüstü iş yazõlõmlarõnõn bir parçasõ haline geldi. Şu anda insanlar, kritik iş kararlarõ almak için GIS konusunda uzmanlaşmõş olmasõna veya eğitim almõş olmasõna gerek olmadan daha önce önem vermedikleri konumsal verileri kullanarak yeni bir boyutta çalõşõyorlar. GIS topluluğu, yeni teknoloji yardõmõyla GIS i masaüstü iş uygulamalarõ kapsamõna alarak ve GIS Internet ve intranet teknolojilerini de kullanarak her gün daha da ilerliyor. Böylelikle kişiler, coğrafi veriye karar üretmekte kullanmak amacõyla GIS teknolojisini bilmelerine gerek olmadan çok daha kolay ulaşabiliyorlar. Bu durum Çehre Değiştiren GIS (GIS in disguise) olarak adlandõrõlõyor. GIS endüstrisi son bir kaç yõlda neden ve nasõl değişti? Neden sorusunun yanõtõ gayet açõk; kullanõcõ isteklerine tam olarak yanõt verebilmek için. GIS ilk kullanõlmaya başlandõğõnda sistemler çok büyük bilgisayar sistemleri (mainframe systems) üzerinde çalõşõyor, programlama dilleri çok özelleşmiş, diğer sistemlere veri aktarõmõ yapõlamõyor ve sistemler IT stratejisine entegre edilmemiş, edilmesi de düşünülmemiş durumdaydõ. Fakat kullanõcõlar karar verme aşamasõnda ek bir boyutun (coğrafi veri) kullanõmõnõn değerini anlamaya başladõ. İstatistiklere (bilginin %85 i coğrafi referanslõ; adresler, posta kodlarõ veya konum detaylarõ gibi) verilen önem arttõkça, kullanõcõlar karar verme aşamalarõnda onlara büyük güç veren coğrafi veriyi kullanmak istemeye başladõlar. Endüstri nasõl değişti? konusuna gelince cevaplardan biri radikalce!. olabilir. Donanõmõn güçlenmesi, Microsoft fenomeni, ulusal sayõsal harita setleri üretilmesi gibi gelişmelerin tümü GIS endüstrisinin değişmesine yardõmcõ oldu. Belki de en büyük etki, kullanõcõlarõn karmaşõk ve çok özelleşmiş yazõlõmlar yerine merkezi bir Bilgi Sistemi (IS) grubunun parçasõ olarak herkesin kişisel ve dizüstü bilgisayarlarõnda kullanabileceği bir yazõlõm talep etmeleri oldu. Endüstri, taleplere çok iyi yanõt verdi. Pazara Autodesk gibi yeni oyuncular dahil oldu ve bu konuda deneyimli insan sayõsõ arttõ. Örneğin Autodesk in Yetkili Satõcõlarõna uyguladõğõ GIS sertifika sistemi ile pazara eskisinden çok daha fazla eğitilmiş eleman katõldõ. Veri satan yeni şirketler pazara girdi kimi mevcut veri üzerine bilgi giriyor kimi de kullanõcõlarõn talepleri doğrultusunda yeni veri setleri oluşturuyor. Özellikle küçük ölçekli harita alanõndaki rekabet, veri setleri fiyatlarõnõn kullanõcõlar tarafõndan belirlenmesine yol açtõ. Son bir kaç yõldõr raster veri kullanõmõ GIS in vazgeçilmez bir parçasõ haline geldi. Raster veri dosya boyutlarõnõn büyük olmasõ GIS de hõzlõ kullanõmlarõnõ önlüyordu fakat şimdi sayõsal orto-foto, hava fotoğraflarõ ve uydu görüntülerinin tümü standart veri setleri olarak GIS masaüstünde kullanõlabiliyor. Son olarak da Autodesk in kurucularõ içerisinde yer aldõğõ Açõk GIS Konsorsiyum unun etkileri, kullanõcõlara kendi veri tabanlarõnõ kullanabilme olanağõ sağladõ. Masaüstü sistemleri, veriyi orijinal formatõnõ bozmadan okuma ve yazma yönünde gelişmeye başladõ. Örneğin Autodesk World, ESRI covarege, ESRI SHP, DGN ve diğer bir çok formattaki dosyayõ orijinal formatlarõnda okuyup/yazabiliyor. Böylelikle veri tek veri tabanõnda yaratõlõp birden fazla kullanõcõ aynõ veri üzerinde analiz yapabiliyor. Veriler kurum içinde veya kurum dõşõnda paylaşõlabiliyor. Peki GIS endüstrisindeki en son gelişme nedir tabii ki Internet ve intranet tabanlõ GIS'in ortaya çõkmasõ ve kullanõcõlar tarafõndan kabulü. Başlangõçta, performans sõnõrlamalarõ ve iletişim ağlarõnõn yetersizliği üzerine eleştiriler vardõ; fakat Autodesk, bu teknolojinin mimarisini değiştirdi ve endüstrinin yaygõnlaşan bir parçasõ haline getirdi. Autodesk MapGuide, özel bir veri sunucusundan (server) gelen konumsal verileri işlemek ve görüntülemek için, web görüntüleyicileri üzerinde çalõşan bir "plug-in" formundaki istemciyi (client) kullanõr. Bu tip bir sistemin performans avantajõ, mimarisindeki birkaç özellikten ileri gelir. Sunucu, istemciye, yaygõn olarak kullanõlan GIF veya JPEG gibi "raster" bilgi yerine, oldukça sõkõştõrõlmõş, konumsal olarak indekslenmiş vektör bilgi gönderir. Veriler vektör formatõnda olduğu için, yollar, parseller, elektrik direkleri vb. tüm nesneler istemci tarafõndan tanõnõr ve ona göre 62 SAYISAL GRAFİK

70 GIS: İşinizin geleceğinde nerede yer alõyor? düzenlenir. Bu nesnelere nitelik bilgisi iliştirilebilir. Yüklenen bilgi sadece birkaç kilobytetõr ve bellekte tutulur. Bir dosya olarak yazõlmadõğõ için, kullanõcõnõn sabit diskinde herhangi bir veri saklanmaz. Bu önemli bir veri güvenliği sağlar. Konumsal bilginin orijinal dosyalarõna ulaşõm olanaklõ değildir. Autodesk MapGuide, kullanõcõnõn kendi bilgisayarõna yüklediği web görüntüleyiciyi kullanarak veriyi görüntülemesine, sorgulamasõna ve analiz etmesine olanak tanõr. Web tabanlõ GIS mimarisindeki değişiklik ve konumsal verinin sayõsal ortamda sunulmasõ, GIS endüstrisi üzerinde devrimci bir etki yapmaktadõr. Endüstrinin gelecekte alacağõ şekle ilişkin ipuçlarõ, web tabanlõ GIS'in günümüzdeki örneklerinde bulunabilir: İngiltere'deki 1997 seçim sitesinin, Autodesk MapGuide kullanan 4 milyon kişi tarafõndan gezilmesi, sonrasõnda birçok ülkedeki seçimlerde de benzer teknolojinin kullanõlmasõnõ getirdi. Birçok iletişim kurumu, bu teknolojiyi, kullanõcõ sayõsõ 1,000 ila 20,000 arasõnda değişen intranet ortamlarõnda uyguladõlar. Bu sitelerin en ilginç özelliği kullanõcõ profilleridir. Kullanõcõlar, birçok masaüstü GIS sisteminin satõn alõnma nedeni olan konumsal analizleri, hiçbir eğitim almadan yapabilmişlerdir. Çoğu durumda bu kullanõcõlar, GIS teknolojisi kullandõklarõndan bile habersizdirler ve zaten de böyle olmasõ gerekir. Web tabanlõ GIS, konumsal bilginin kurum içinde veya daha geniş kitlelerce kullanõlabilmesi için en ideal çözüm olarak görünüyor. Konumsal bilginin yaratõlmasõ ve işlenmesi konusunda her zaman daha özelleşmiş araçlara gerek duyulur, fakat bilgi bir kere web de yayõmlandõktan sonra herkesin kolayca kullanabildiği araçlarla daha büyük veri kaynaklarõna ulaşmak olanaklõdõr. Web tabanlõ GIS in gelişmesi ile GIS uygulamalarõnõn yüklemesinin ve bakõmõnõn çok karõşõk olduğu kanõsõ ortadan kalkacaktõr. Web'deki GIS araçlarõ, Active-X kontrolleri ve Java apletlerinin geliştirilmesiyle, GIS uygulamalarõ Web'den kendilerini otomatik kurabilecek ve yeni sürümler hazõr olduğunda uygulamalar kendilerini otomatik yenileyeceklerdir. Asõl sorumuza geri dönersek: GIS: İşinizin geleceğinde nerede yer alõyor? Bilginin %85 inin konumsal olduğu ve GIS öğrenme ve kullanmanõn kolaylaştõğõ göz önünde bulundurulursa, GIS endüstrisi, iş kararlarõ almada ve planlamada gün be gün daha merkezi bir yer almakta. Merkezi ve yerel yönetimler, telekomünikasyon, altyapõ, denizcilik ve satõş şirketleri GIS kullananlar arasõnda sadece bir kaçõ. Ya siz? Eğer elinizde konumsal veriniz var ve müşterilerinizi daha iyi tanõmak istiyorsanõz, masaüstü GIS tam size göre. Müşterileriniz ne almaktan hoşlanõyor, ne zaman alõşveriş ediyorlar ve müşterilere en iyi şekilde nasõl ulaşõlabilir gibi sorularõn tümü GIS le yanõtlanõr. Yatõrõmlarõnõzõn size dönüşü oldukça çabuk olacaktõr, verilerin analizi sonucunda belki de demografik olarak sizin ürünlerinizi veya servislerinizi kullanma eğiliminde olmayan bir müşteri kitlesini hedef olarak seçtiğinizin farkõna varacaksõnõz veya doğru profili belirleyerek yõllardõr aradõğõnõz müşterilere kavuşacaksõnõz. Klasik GIS Üst Kõsõm: Klasik GIS Orta Kõsõm: Masaüstü GIS Alt Kõsõm: Web-tabanlõ GIS veya Çehre değiştiren GIS Ok: Zaman Şekil 1: Değişen GIS Endüstrisi SAYISAL GRAFİK 63

71 Peyzaj Mimarlõğõ, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve AutoCAD Map Peyzaj Mimarlõğõ, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve AutoCAD Map * Dr. Şükran Şahin, Dr. M. Emin Barõş AÜ Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlõğõ Bölümü Bilim ve teknolojideki hõzlõ gelişmeler, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sürecini hõzlandõrmõştõr. Dünyadaki üretim ve tüketime yönelik tüm aktiviteleri etkileyen en önemli unsurun bilgi olmasõ gerçeğini kavrayan bütün ülkeler, bu alandaki bilimsel ve teknolojik gelişmeler konusunda bir rekabete girmişlerdir. Bilgi çağõnõn, tartõşmasõz olarak en önemli ve vazgeçilmez aracõ olan bilgisayar teknolojisi, doğal olarak günlük yaşamõn bir parçasõ haline gelmiş ve bir çok alanda etkin bir biçimde kullanõma girmiştir. Kõsa bir süre öncesine kadar karmaşõk bilgisayar teknolojisinin, geleneksel olarak subjektifliğe dayanan tasarõm ve planlama mesleklerinde, özellikle de çok çeşitli kaynaklardan elde edilen fazla miktardaki verilerle çalõşmak zorunda olan peyzaj mimarlõğõnda kullanõmõ, ülkemizde de yaygõnlaşmaktadõr. Ancak, özellikle son yõllarda bilgisayar teknolojisinde ulaşõlan gelişmelerin boyutu ve bu gelişmelere bağlõ olarak bilgisayar yazõlõmlarõnõn kullanõmõnõn bu tür çalõşmalara en etkin hizmeti sağlayacak biçimde kolaylaştõrõlmasõnõn yanõsõra, fiyatlarõnõn makul düzeylere inmesi nedeniyle, çok kõsa bir uygulamalõ eğitim devresinden sonra planlama ve tasarõm çalõşmalarõnõn her aşamasõnda kolaylõkla kullanõlõr olmuştur. Doğal ve kültürel çevrenin kalitesinin korunmasõ ve geliştirilmesi, ekosistem ve kaynak analizi, bozunuma uğramõş alanlarõn onarõmõ, özel ve kamuya ait alanlarõn tasarõmõ ve planlamasõ, kentsel mekanlarõn düzenlenmesi, tarihi peyzaj ögelerinin korunmasõ ve iyileştirilmesi, çevresel etki değerlendirmesi, mesleki araştõrma, inceleme ve eğitim faaliyetleri gibi çok geniş yelpazeye sahip konularõ içeren peyzaj mimarlõğõ meslek disiplini, bu çalõşmalarõ gerçekleştirirken gelişen bilim ve teknolojinin olanaklarõnõ etkin bir biçimde kullanmak durumundadõr. Çalõşma konularõnõn gereği olarak çok miktarda ve değişik verilerle çalõşmak durumunda olan peyzaj mimarlõğõ meslek disiplininde diğer bilgisayar donanõm ve yazõlõmlarõnõn yanõsõra karmaşõk planlama ve yönetim sorunlarõnõn çözülebilmesi için tasarlanan mekandaki verilerin elde edilmesi, yönetimi, işlenmesi, analiz edilmesi, modellenmesi ve görüntülenmesi işlemlerini gerçekleştirebilen donanõm, yazõlõm ve yöntemleri kapsayan coğrafi bilgi sistemlerinin (CBS) kullanõmõ giderek yaygõnlaşmaktadõr. Bilgisayar teknolojisi ve bilimindeki gelişmeler, coğrafi bilgilerin bilgisayar ortamõnda depolanmasõ ve kullanõmõna olanak sağlamõştõr. Bu amaçla coğrafi bilgiler, başlangõçta grafik ve grafik olmayan veriler şeklinde ele alõnmõş; grafik coğrafi bilgiler için bilgisayar destekli tasarõm (CAD) sistemleri kullanõlõrken, grafik olmayan bilgiler için veri tabanõ yönetim sistemlerinden yararlanõlmõştõr. Bu tür sistemler, coğrafi bilginin toplanmasõnda, depolanmasõnda, işlenmesinde ve sunulmasõnda tatmin edici sonuçlar verirken; coğrafi bilginin analizinde yetersiz kaldõklarõ, dolayõsõyla kullanõcõlarõn konumuna bağlõ kararlar üretmelerine yardõmcõ olma amacõnõ tam olarak karşõlamadõklarõ görülmüştür. Bunun sonucu olarak, grafik ve grafik olmayan veriler ile bu veriler arasõndaki mantõksal ve topolojik ilişkileri bütünsel olarak işleyebilme ve böylece konuma bağlõ analizleri gerçekleştirebilme olanağõna sahip coğrafi bilgi sistemleri geliştirilmiştir. Mesleğinin gerektirdiği çalõşmalarõn her aşamasõnda bilgisayar teknolojisinin olanaklarõndan yararlanmakta olan peyzaj mimarlarõ, tasarõm ve planlamaya yönelik uygulamalarda CAD yazõlõmlarõnõ, özellikle de AutoCAD i uzun süredir etkin bir şekilde kullanmakta, coğrafi bilgi sistemlerinin kullanõmõ gerektiren uygulamalarda ise, bu amaca yönelik değişik yazõlõmlardan yararlanmaktadõr. * Sanal Gazete nin Eylül 97 sayõsõndan alõnmõştõr. 64 SAYISAL GRAFİK

72 Peyzaj Mimarlõğõ, Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve AutoCAD Map Kendini sürekli yenileyen ve her geçen gün daha fazla kullanõcõya ulaşabileceği yeni ürünler geliştiren Autodesk in coğrafi bilgi sistemleri konusundaki yeni yazõlõmõ olan AutoCAD Map, peyzaj mimarlarõ ve coğrafi bilgi sistemlerini etkin bir biçimde kullanan diğer tasarõm ve planlama meslekleri için çok yakõndan tanõdõklarõ ve kullanõmõna alõştõklarõ AutoCAD aracõlõğõyla ürettikleri çizimler için, yineautocad içerisinde Map yazõlõmõnõ kullanarak veri tabanõ oluşturma, analiz etme ve sorgulayabilme olanağõnõ ve kolaylõğõnõ getirmiştir. Diğer bir deyişle, aynõ anda hem CAD hem de CBS yazõlõmlarõ kullanmak durumunda olan kullanõcõlar için değişik mantõklarla çalõşan yazõlõmlarõ öğrenmeye çalõşmak, dosyalarõ bu yazõlõmlarõn kabul edeceği formatlara dönüştürmek, dosyalarda yapõlmasõ gerekli yeni düzenlemeler için farklõ yazõlõmlar arasõnda gidip gelmek ve daha birçok işlem için harcanan zaman AutoCAD Map in kullanõmõyla kazanõlmõş olacaktõr. SAYISAL GRAFİK 65

73 Autodesk GIS/Haritacõlõk Ürünleri ve Uzaktan Algõlama Yazõlõmõ Er Mapper Autodesk GIS/Haritacılık Ürünleri ve Uzaktan Algılama Yazılımı Er Mapper * Ayşe Yücel ERBAY Jeoloji Yük. Müh., NİK İnşaat Tic. Ltd. Uzaktan algılama, arada fiziksel bir temas olmaksõzõn bir cisimden yayõlan õşõnõmõn nitelik ve nicelik yönünden değerlendirilmesi ile cismin özelliklerinin, uzaktan ortaya konmasõ ve ölçülmesi şeklinde tanõmlanabilir. Uzaktan algõlama yöntemi bir çok alanda kullanõlabilir. Örnek vermek gerekirse; tarõm, jeoloji, maden arama, şehir planma, çevre takibi, ormancõlõk, savunma, telekomünikasyon, meteoroloji bunlardan başlõcalarõdõr. Uzaktan algõlama yöntemi ile çalõşmalar yapmak için gerekli olanlar; bilgisayar ve yazõcõ, uydu görüntüsü (veya hava fotoğrafõ) ve uzaktan algõlama yazõlõmõdõr. Uzaktan Algõlama Yazõlõmlarõnõn Gelişmesi Günümüzde artan teknolojik gelişmelere paralel olarak önce bilgisayar donanõm ve kalitesi yükselmiş, buna karşõn fiyatlarda da inanõlmaz ölçüde düşüşler olmuştur. Bilgisayarlarõn kapasitelerinin özellikle PC'lerde oldukça gelişmesi, yazõlõmlarõnda PC'lerde uygulanabilirliğini arttõrmõştõr. Ayrõca uydu teknolojisinin de gelişmesiyle, çok çeşitli veriler kullanõcõlara sunulmuş, rekabet ortamõ da uydu görüntülerinin fiyalarõnda düşüşlere neden olmuştur. Ülkemizde bu gelişmeleri yakõndan takip etmektedir. Ancak gerek üniversiteler gerekse özel şirketler ve devlet kuruluşlarõ uzaktan algõlamadan yeterince yararlanamamaktadõr. PC'lerin bu kadar gelişmemiş olduğu 3-5 yõl öncesine kadar uzaktan algõlama yazõlõmlarõ daha çok UNIX ortamõnda büyük sistemlerde çalõştõrõlmaktaydõ. Şimdi ise bütün uzaktan algõlama yazõlõmlarõnõn PC uygulamalarõ mevcuttur. Ancak, bu yazõlõmlarõn ve verilerin (uydu veya hava fotoğrafõ) bellekte ve disk'te oldukça fazla yer kapladõğõ unutulmamalõdõr. Bu nedenle, genelde kullanõcõlar normalden daha büyük bellek ve disk kapasiteleri olan PC'ler kullanmaktadõr. ER Mapper'in Sağladõğõ Kolaylõklar ER Mapper, PC ortamlarõnda yaşanan yer sõkõntõsõna son vermek amacõyla bütün benzerlerinden daha farklõ bir yapõda hazõrlanmõştõr. Genel olarak avantajlarõ; "Graphical User Interface"i ER Mapper'in kolayca öğrenilmesini ve kullanõlmasõnõ sağlayarak, kullanõcõlarõn verimini arttõrmaktadõr. "Real time processing" işlemi ile coğrafi verinin etkileşimli görüntülenmesi on ila yirmi kere daha hõzlõdõr. Bütün fonksiyonlar (SAR veri işlemcisi hariç) tek modülde toplanmõş olup, diğer yazõlõmlarda olduğu gibi farklõ işlemler için modülden modüle geçmeyi gerektirmez. Disk gereksinmelerini azaltõr, orjinal verinin işlem arasõ kopyalarõnõn alõnmasõnõ gerektirmez. Değişik verilere 're-sampling' ve 're-gridding' gerektirmeden dinamik olarak entegre olur. Gerçekten açõk bir yazõlõm olup, kullanõcõlar gerektiğinde yazõlõma ilaveler yapabilirler. ER Mapper'in "Algorithm" kavramõ, uzaktan algõlanan verilerin işlenmesinde büyük kolaylõklar getirmiştir ve bu özellik hiç bir benzeri yazõlõmda yer almamaktadõr. Algorithm yöntemi ile bir çok işlem bilgisayarõn disk inde çok az yer (20-30KB) tutmaktadõr. Örnek vermek gerekirse; bir Landsat verisinin tamamõnõ alõp (300MB) yedi band için oranlama (band ratio) işlemini ER Mapper'dan farklõ bir yazõlõmla yapõn. Şayet orijinal verinizi ve band oranlamasõnõ saklamak isterseniz kabaca 1.3GB'lõk bir yere ihtiyacõnõz var demektir. Çünkü, veriniz kayar nokta hesaplarõ (floating points) için dört kat büyüyecek, ayrõca 8. band için de bir 172 Mb'lõk ilave olacaktõr. Aynõ işlemi ER Mapper kullanarak yaparsak, işlem sonunda orjinal verinize (300Mb), 30 Kb'lõk yapõlan işlemin verilerini saklayan bir dosyanõn ilavesi söz konusudur. Sonuçta diğer benzer yazõlõmlara göre sadece bir işlemde 1Gb'lõk yer tasarruf etmiş olursunuz. Algorithm yönteminin diğer bir avatajõ da benzer verilerin aynõ işlemden geçirilmeleri için bir algoritmanõn kalõp gibi kullanõlabilmesidir. Bu da size benzer işlemleri görüntülere * Sanal Gazete nin Mart 98 sayõsõndan alõnmõştõr. 66 SAYISAL GRAFİK

74 Autodesk GIS/Haritacõlõk Ürünleri ve Uzaktan Algõlama Yazõlõmõ Er Mapper uygularken tekrar tekrar aynõ işlemleri yapmaktan kurtarõr. ER Mapper'da yapmõş olduğunuz bir çok işlemi hafõzaya kaydetmeden ekranda görüntüleyebilir ve gerekli değişiklikleri hemen yapabilirsiniz. Gerek uydu, gerek hava fotoğraflarõnõ mozaiklerken sonucu etkileşimli biçimde ekrandan izleyebilir, fotoğraflarõ istediğiniz yerden keserek birleştirebilir, gerekiyorsa 'formula editor' kullanõlarak üzerlerindeki gölge ve parlak noktalarõ giderebilir ve renk balansõ yapabilirsiniz Diğer Özellikleri ve AutoCAD Kullanõcõlarõna Getirdiği Kolaylõklar ER Mapper benzerlerinden çok daha geniş import export listesine sahiptir ve 130 dan fazla veri formatõnõ okuyup yazabilmektedir. AutoCAD DXF formatõ hem import hemde export için desteklenmektedir. Ayrõca 6.0 versiyonunda geliştirilen ücretsiz plug-in i sayesinde AutoCAD ortamõnda Er Mapper dosyalarõnõ kullanabilmek olanaklõdõr. AutoCAD ortamõnda hazõrlayacağõnõz haritalarõ, vektörel bilgileri ve sayõsal arazi modellerini kolaylõkla ER Mapper ortamõna aktarabilir, uydu veya hava fotoğrafõ üzerinde şehir planõnõ veya drenaj alanlarõnõ gösterebilirsiniz. Sayõsal arazi modeli üzerine uydu veya hava görüntüsünü giydirebilir ve çalõşma alanõnõn üç boyutlu görüntüsünü elde edebilirsiniz. AutoCAD ortamõnda oluşturduğunuz poligonlarõ raster veriyi sõnõflandõrmak için ER Mapper'da kullanabilirsiniz. Ya da ER Mapper'da uydu görüntülerini kontrollu veya kontrolsüz sõnõflayõp, bunlarõn sõnõrlarõnõ vektörel veriye çevirip AutoCAD ortamõna kolaylõkla aktarabilirsiniz. ER Mapper PTY ile Autodesk dünya çapõnda bir işbirliği anlaşmasõ imzalamõş olup, ER Mapper'daki yenilenmelerde Autodesk ürünleri öncelikli olarak yazõlõma entegre olacaklardõr. Harita Basõmõna Getirdiği Kolaylõklar ER Mapper PostScript baskõ yapmaktadõr. Türkçe fontlarda gerektiğinde kolaylõkla ilave edilebilir. 'Annotation Tool' harita basõmõ için gerekli bir çok aracõ içermektedir. Ölçek, grid, kuzey oku ve diğer harita sembolleri Harita Nesneleri (Map Objects) penceresinden seçip harita üzerinde belirlediğiniz alanõn üstüne bõrakmanõz, haritanõzõ kolaylõkla baskõya hazõr hale getirecektir. ER Mapper 250'den fazla yazõcõ formatõnõ desteklemektedir. SAYISAL GRAFİK 67

75 Autodesk GIS/Haritacõlõk Ürünleri ve Uzaktan Algõlama Yazõlõmõ Er Mapper Maden ve Petrol Aramada Getirdiği Kolaylõklar Bilindiği gibi maden ve perol aramalarõ öncelikli olarak jeolojik ve jeofizik araştõrmalara dayanmaktadõr. Bu nedenle, bu verilerin kolay yorumlanabilir olmasõ, güncel olmasõ ve birlikte kullanõlõr olmasõ tercih edilir. Jeologlar veya maden mühendisleri, uzaktan algõlama yöntemini, özellikle hava fotoğraflarõnõ uzun yõllardõr kullanmaktadõrlar. Ancak yeni uydu teknolojilerinin olanak sağladõğõ yötemlerle gerek yüzey kayaç tipi, bitki örtüsü özellikleri, gerekse yapõsal çizgisellikler kullanõlarak, çalõşma alanlarõ hakkõnda güncel ve hõzlõ bir biçimde bilgi edinebilmekteyiz. Uydularõn spektral band özellikleri endüstriyel hammadde yataklarõnõn tespitinde (kil, kireçtaşõ, kuartz kumu vs.) veya altõn gibi diğer madenlerin arama çalõşmalarõnda hedef küçültmek için kullanõlabilmektedir. Buraya kadar bahsetmiş olduğumuz çalõşmalar yeryüzü ile ilgiliydi. Ancak bir de jeofizik yöntemler kullanõlarak yeraltõndan bilgi edinme çalõşmalarõ vardõr. Bu tip veriler çeşitlidir ve ER Mapper'da manyetik, gravity, radyometrik ve 3D sismik verilerini görütüleyebilir ve zenginleştirebilirsiniz. Bu tip verileri isterseniz uydu/hava görüntüleri ve jeoloji haritalarõ ile çakõştõrabilir, bölgenin daha kolay ve hõzlõ yorumunu yapabilirsiniz. ER Mapper, Schlumberger (Charisma ve GeoQuest), Landmark, Surfer binary grid, XYZ ASCII grid, Zycor ASCII grid, CPS-1 Savefile grid, CPS-3 Binary grid, ECS grid, Geosoft grid, Heleva XYZ ASCII grid gibi girid formatlarõnõ desteklemektedir. ER Mapper Windows 95 ve Windows NT işletim sistemlerinin yanõ sõra, DEC, HP, SGI ve SUN sistemlerinde de çalõşmaktadõr. ER Mapper 5.5 versiyonu sürümde olup 6.0 versiyonu ortorektifikasyon özelliği ile fotogrametrinin bütün ihtiyaclarõnõ da karşõlayacaktõr. Bu versiyonun 1998 yõlõ içersinde piyasaya sürümü beklenmektedir. 68 SAYISAL GRAFİK

76 Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri SAYISAL GRAFİK 69

77 70 SAYISAL GRAFİK

78 Yõldõz Teknik Üniversitesi <BOAT> Laboratuvarõ İstanbul Tarihi Yarõmada da Kent Bilgi Sistemi Projesi Yõldõz Teknik Üniversitesi <BOAT> Laboratuvarõ İstanbul Tarihi Yarõmada da Kent Bilgi Sistemi Projesi * Prof. Dr. Emre Aysu, Uzm. Berna Dikçõnar YTÜ <BOAT> Laboratuvarõ Yõldõz Teknik Üniversitesi Mimarlõk Fakültesi nde eğitim ve araştõrma projelerinde 1970 yõlõndan bu yana bilgisayar kullanõlmaktadõr. Önceleri doktora ve yüksek lisans düzeyindeki derslerde verilen bilgisayar eğitimi 1982 yõlõnda Şehir ve Bölge Planlama Bölümü nün eğitime başlamasõyla lisans düzeyinde de Bilgi-İşlem Programlama dersi kapsamõnda verilmeye başlamõştõr yõlõnda fakülte dekanlõğõna bağlõ olarak Bilgisayar Ortamõnda Araştõrma- Tasarõm <BOAT> Laboratuvarõ nõn kurulmasõyla Bilgisayar Destekli Tasarõm dersi yüksek lisans düzeyinde eğitim programõna alõnmõştõr öğretim yõlõnda Mimarlõkta Bilgisayar adlõ ders Mimarlõk Bölümü lisans programõ çizelgesinde yer almõştõr öğretim yõlõ Mimari Proje VI kapsamõnda <BOAT> Laboratuvarõ nda baştan sona AutoCAD yazõlõmõ ile Toplu Konut Projeleri yapõlmõştõr. Başarõlõ sonuç elde edilmesi ile devamõna karar verilmiştir. Yõldõz Teknik Üniversitesi nde bir yandan eğitim programlarõnda yer alan derslerle öğrencilere Bilgisayar Ortamõnda Programlama (BASIC, FORTRAN, PASCAL, C ), Masa Üstü Yayõncõlõk, Bilgisayar Destekli Tasarõm (CAD), Kaplama (Rendering), Gerçeğe Uygun Görüntüleme, Canlandõrma (Animasyon), İstatistiki Analiz, Coğrafi Bilgi Sistemi (GIS) gibi paket programlarla öğretim yapõlõrken, öğretim üye ve yardõmcõlarõna da aynõ konularda seminerler düzenlenerek Bilgisayar Ortamõndaki çalõşmalarõn yaygõnlaştõrõlmasõ amaçlanmaktadõr. <BOAT> laboratuvarõ ise çalõşmalarõnõ eğitimde bilgisayar kullanõmõnõn yaygõnlaştõrõlmasõ ve mimarlõk ve şehir planlama alanlarõnda mesleğin gelişimine katkõda bulunmak amacõyla araştõrma ve geliştirme projeleri şeklinde sürdürmektedir. Bu doğrultuda Fakülte de iki seneden bu yana yürütülmekte olan İstanbul Tarihi Yarõmada Projesi kapsamõnda Kent Bilgi Sistemi Modeli geliştirilmesi çalõşmalarõ Haziran 1995 tarihinde başlatõlmõştõr. Modelin uygulamaya yönelik hedefleri; İstanbul Metropoliten Alanõ ve Tarihi Yarõmada gibi bir çok özelliği bir arada bulunduran bir kentsel alanda yapõlacak olan kentsel tasarõm, koruma yenileme gibi planlama eylemlerinde, ya da sadece tek bir yapõnõn tasarõm - inşa - restorasyonunda gerek plancõnõn gerekse mimarõn gereksinim duyabileceği her türlü veri ve bilginin belli bir sistem dahilinde sunulmasõ, yerel yönetimlerin ve kentle ilgili diğer kurumlarõn da bu bilgi sisteminden yararlanabilmesi, ayrõca yaşayan halkõn kentle ilgili kararlarda katõlõmõnõn sağlanmasõ şeklinde belirlenmiştir. Ayrõca modelin Tarihi Yarõmada ya ait 2 ve 3 boyutlu Koruma Atlasõnõ da içermesi öngörülmüştür. Geliştirilen modelde paket program ve laboratuvarõn mevcut donanõmõnõn kullanõlmasõ ilke kararõ olarak benimsenmiştir. Kullanõlacak yazõlõmlarõn seçiminde Kent Bilgi Sisteminin oluşturulacağõ bölgenin tarihi olmasõ ve bu nedenle sistemde kullanõlacak grafik verilerin yoğun olmasõ etkin olmuştur. Bu nedenle grafik veri işleme olanağõ yüksek olan AutoCAD Release 12 yazõlõmõ temel çalõşma ortamõ olarak belirlenmiştir. Temel ortam AutoCAD R12 olarak belirlenince bu ortamda verilerin coğrafi bağlantõsõnõ sağlamak üzere AutoCAD R12 üzerinde çalõşan ADE programõ seçilmiştir. Kullanõm kolaylõğõ açõsõndan her iki programõn da Windows üzerinde çalõşanlarõ tercih edilmiştir. Sisteme veri girişi Access 2.0 ortamõnda yapõlmõş, veri bağlantõsõ için Dbase III+, istatistiksel analizler için Excel 5.0, animasyonlar için 3D Studio R4 paket programlarõ kullanõlmõştõr. Sistemin yazõlõm desteği Sayõsal Grafik Ltd. Şti., Kent Bilgi Sistemleri AŞ. ve Microsoft firmalarõ tarafõndan sağlanmõştõr. Sistemde coğrafi altlõk olarak 1987 yõlõna ait sayõsal fotogrametrik haritalar kullanõlmõştõr. Model Prof. Dr. Emre AYSU başkanlõğõnda Uzm. Berna DİKÇINAR, Uzm. Olcay ÇETİNER, Arş.Gör. Togan TONG, Arş.Gör. Ali KILIÇ ve Mimarlõk, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü öğrencilerinin katõldõğõ 30 kişilik bir ekibin çalõşmasõ ile oluşturulmuştur. * Sanal Gazete nin Haziran 1996 tarihli sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 71

79 Yõldõz Teknik Üniversitesi <BOAT> Laboratuvarõ İstanbul Tarihi Yarõmada da Kent Bilgi Sistemi Projesi Model temel olarak 5 modülden oluşmaktadõr; 1.Access Ortamõnda binalara ait özelliklerin yer aldõğõ tablolardan oluşan Bilgi Sistemi. 2.ADE ortamõnda veri tablolarõ ile sayõsal haritalarõn bağlantõsõnõn sağlandõğõ 2 boyutlu Kent Bilgi Sistemi 3.Bölgedeki binalara ait fotograflarõn yer aldõğõ ve sayõsal harita ile coğrafi bilgi bağlantõsõnõn sağlandõğõ fotoğraf albümü 4.AutoCAD ortamõnda 3 boyutlu olarak oluşturulan ve sayõsal harita ile coğrafi bilgi bağlantõsõnõn sağlandõğõ sokak cepheleri. 5.Sokaklara ait 3D Studio R4 ortamõnda hazõrlanmõş ve sayõsal harita ile coğrafi bilgi bağlantõsõnõn sağlandõğõ canlandõrmalar (animasyonlar). Sözü edilen 5 modül birbirinden bağõmsõz olarak çalõşabildiği gibi AutoCAD ortamõnda yazõlan MENÜ ile birbirleriyle ilişkili olarak bu ortamõ hiç terkmeden de kullanõlabilmektedir. ADE yazõlõmõ kullanõlarak, geliştirilen modelde veri tablolarõyla ilgili bölgeye ait fiziksel ve ekonomik bilgilerin sorgulamasõ ve buna ek olarak grafik verilerin sorgulamasõ yapõlabilmektedir. İleriye yönelik olarak gerekli donanõm ve yazõlõmlar sağlanmasõ durumunda sisteme topografik veriler ve video filminin de eklenmesi planlanmaktadõr. Ayrõca çalõşma üniversitenin araştõrma fonuna araştõrma-geliştirme projesi olarak sunulmuştur. 72 SAYISAL GRAFİK

80 AutoCAD Map ile Bir Uygulama: Yõldõz Teknik Üniversitesi Bilgi Sistemi AutoCAD Map ile Bir Uygulama: Yıldız Teknik Üniversitesi Bilgi Sistemi * Arzu Çöltekin Yõldõz Teknik Üniversitesi Araştõrma Görevlisi, Jeodezi ve Fotogrametri Y. Müh. Özet: Günümüzde karmaşõk verilerle çalõşan birçok kuruluş, işlerinin organizasyonunda bilgisayar teknolojisinin sunduğu olanaklardan yararlanmaktadõr. Veri tabanlarõ da eldeki klasik kütüklerle bilgi tutma işine alternatif otomatik bir yöntem olarak ortaya çõkmõş, ardõndan yeni gelişmelerle kullanõcõlara önemli kolaylõklar sağlanmõştõr. Son yõllarda birçok meslek dalõ tarafõndan farkedilen yeni ve etkili bir teknoloji kullanõlmaya başlanmõştõr- daha doğrusu kökleri eskiye dayanmakla birlikte kişisel bilgisayarlar, onlarõn yeteneklerinin artmasõ ve sistemin kendisindeki gelişmeler bunun yaygõnlaşmasõna neden olmuştur. Bu sistemin adõ Coğrafi Bilgi Sistemi dir. Coğrafi Bilgi Sistemleri, mekansal analizlere izin veren yapõlarõ sayesinde veri organizasyonuna ihtiyaç duyan kulanõcõlara iki yönlü bilgi sunmakta, karar vermek durumunda olan kişilerin işini bir hayli kolaylaştõrmaktadõr. Sunulacak yazõ, AutoCAD Map kullanõlarak gerçekleştirilen Yõldõz Teknik Üniveristesi merkez kampüsü örneğinde bir pilot CBS uygulamasõnõn özetidir. Şekil 1. Sorgulama seçeneklerinin belirlenmesi: Bu aşamada hangi tür verinin sorgulanacağõna (nesne, öznitelik ya da dõş veri tabanõ), mantõksal opertörlere, sorgulamanõn hangi tipte görüntüleneceğine vb. karar verilmektedir. Giriş Coğrafya bilimin teknik alt kollarõ olarak gerek jeodezi gerekse fotogrametri bugün bilgisayar teknolojisinin desteği ile dünyanõn ve evrenin yorumlanmasõnda tam verimle kullanõlmaktadõr ve gelecekle ilgili potansiyeli de son derece umut vermektedir. Fotoğraflardan ve görüntülerden yorumlama, ölçü alma (fotogrametri) ya da herhangi bir şekilde uzaktan algõlama işlemi yeryüzünün dõşõna, uzaya doğru yönelen meraklarõmõzõn giderilmesi, sorularõmõzõn cevaplanmasõ ve yeryüzünün bütününü tehdit eden çevresel tehlikelerin saptanmasõ için şu anda sahip olduğumuz tek araçtõr. Bu çalõşmanõn (ve daha birçok çalõşmanõn) başlõğõnõ ve içeriğini oluşturan CBS ler sosyal ve teknik bilimler kesişmesinin en güzel örneklerindendir. İstatistiksel verileri (bir şekilde teknik olmayan özellikleri ) ve son derece matematiksel altyapõdan gelişen grafikleri (harita ve benzeri teknik/grafik veriyi) biraraya getiren ve bunlarõ birbirine bağlayan bu sistemler günlük yaşamda yaygõnlaştõğõnda hayatõn kalitesi bir basamak daha yükselecek, dünyayõ bütün boyutlarõyla kavrama çabasõ olanlar da çok etkili yeni bir araca sahip olmuş olacaklardõr. * Sanal Gazete nin Haziran 1997 tarihli sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 73

81 AutoCAD Map ile Bir Uygulama: Yõldõz Teknik Üniversitesi Bilgi Sistemi Uygulama Uygulama çalõşmasõ, YTÜ kampüsü sõnõrlarõ içinde kalan coğrafi varlõklara ait özniteliklerinin (attributes) depolanmasõ, bunlara ait çeşitli sorgulama ve analizlerin yapõlmasõ ile çõktõlarõn sunumunu kapsamaktadõr. Çalõşmada AutoCAD Map yazõlõmõnõn kullanõlmasõ uygun görülmüştür. Sözkonusu yazõlõm bu çalõşma boyunca anabilim dalõmõza Autodesk Türkiye yetkili dağõtõcõsõ Sayõsal Grafik tarafõndan ücretsiz sağlanmõştõr. AutoCAD Map, AutoCAD in üzerine haritacõlõk ve CBS fonksiyonlarõnõn eklenmesi ile oluşturulmuş, Windows NT ve Windows 95 işletim sistemlerinde çalõşan, çok kullanõcõya açõk, yenilikleri olan bir yazõlõmdõr. Yazõlõmda veri depolama, işleme ve sunum işlemleri nesneye yöneliktir (object oriented). Nesne verisi (object data) depolayõp işlemesinin yanõnda ODBC uyumlu tüm ilişkisel veri tabanlarõnõ da desteklemektedir. Yazõlõmõn dõşõnda hazõrlanan bir Dõş Veri Tabanõ (external database) kullanõlabileceği gibi sadece nesne verisi veya ikisinin birleşimi kullanõlabilir. Bu çalõşmada tamamen nesne verisi kullanõlmõştõr. Veri Tasarõmõ Grafik veri olarak kullanõlan İstanbul Fotogrametrik Sayõsal Haritalarõnõn ilgili paftalarõ, AutoCAD Map yazõlõmõnõn otomatik çizim temizleme seçenekleri kullanõlarak temizlenmiştir. Ardõndan nokta, çizgi ve alan topolojileri kurulmuştur, daha sonra bir çizim seti oluşturularak sorgulamalar için altyapõ hazõrlanmõştõr. Diğer yandan grafik olmayan verilerin sisteme girilmesi için nesne verisi kullanõlmõştõr. Nesne verisi AutoCAD Map de tablolar halinde tutulmaktadõr. Bu tablolara birer isim verildikten sonra alan isimleri (field names) belirlenir, bunlarõn herbirine de isim, tanõm, veri tipi ve isteğe bağlõ olarak öndeğer (default value) atanõr. Hazõrlanan tablo ve kolonlar nesnenin özniteliklerine uygun değerlerle doldurulduktan sonra ilgili nesneyle ilişkilendirilebilmektedir. Gerçekleştirme Projenin sõnõrlarõ çizilir çizilmez gerekli verilere ulaşmak üzere, harita üzerinde kararlarõn verilmesi ve kampüsün gezilmesi sonucu, coğrafi varlõklar saptanmõş ve listelenmiştir. Sonuçta şu sõnõflar elde edilmiştir: Yapõlar, Yollar, Duvarlar, Spor Alanlarõ, Yeşil Alanlar, Ağaçlar, Otopark Alanlarõ. Bu sõnõflar, daha sonra, ihtiyaç görülen oranda alt sõnõflara ayrõlmõşlar, AutoCAD Map in veri tabanõnda tablo alan başlõklarõ (fields) olarak belirtilmişlerdir. Ardõndan öznitelikler belirlenmiş ve tablolara veri olarak aktarõlmõştõr. Daha sonra sorgulamalar için şartlar belirlenmiş, sorgulama sonuçlarõndan çõktõlar alõnmõş ve sorgulamalar -daha sonra tekrar kullanõlabilmek üzerekaydedilerek bir kütüphane oluşturulmuştur. Şekil 2. Grafikten grafik olmayan bilgilere erişim: Örneğin yollara ait veriler sorgulanabilmektedir 74 SAYISAL GRAFİK

82 AutoCAD Map ile Bir Uygulama: Yõldõz Teknik Üniversitesi Bilgi Sistemi Bu çalõşmada sorgulanabilecek şeyler için bir örnek liste aşağõda sunulmaktadõr: Kampüs içindeki bütün misafirhaneleri görüntüle İçinde çalõşan sayõsõ 50 den fazla olan yapõlarõ görüntüle Bu yapõnõn fonksiyonunu göster İçinde toplantõ salonu olan ve kat sayõsõ 2 den fazla olan binalarõ göster Kafeteryalar nerede? Yapõm yõlõ 1950 den eski olan binalar hangileri? X kişisi hangi binada? Bu yolun adõ ne? 50 araçtan fazla kapasitesi olan otoparklarõ göster Kütüphane nerede? Sorgulamalar yukarõdaki paralelde çoğaltõlabilir. Mantõksal operatörler kullanarak da sorgulamalar yapõlabilmektedir. Burada gösterilen tüm örnekler, uygulamada gerçekleştirilen veri giriş, işleme ve sorgulama işlemlerinin ancak birer örneğini yansõtabilmektedir. Sonuç ve Öneriler Uygulamanõn ardõndan ortaya çõkan ürünler birçok konuda birçok kişiye yardõmõcõ olabilecek akõllõ harita ürünleri olarak yorumlanabilir. Pilot çalõşma, gerçekleştirilmesi hedeflenen bilgi sisteminin yararlõ ve olabilir olduğunu ispatlamaktadõr. Pilot uygulama boyunca kullanõlan nesne verilerin gerçekten çok büyük veri ile çalõşõlõrken önerilemeyeceği sonucuna varõlmõştõr. Başka bir ilişkisel veri tabanõnda hazõrlanacak verilerle bağlantõ kurularak çalõşõlmasõ bu gibi çalõşmalarõn gerektirdiği yetenekleri daha iyi sunmaktadõr. Coğrafi Bilgi Sistemlerinin yetenekleri artõk tartõşõlmadan kabul edilmektedir. Ancak dünyanõn birçok yerinde başarõlõ uygulama sõkõntõlarõ yaşanmaktadõr. Bu yüzden böyle bir çalõşmaya girişilmeden önce pilot uygulamalar, testler mutlaka yapõlmalõdõr. Üniversitede bu sistemin kurulmasõ kararlaştõrõldõğõnda ekibe üniversitenin veri/bilgi işleme merkezi kesinlikle dahil edilmelidir. Mevcut birimlerin yükleri bunu üslenemeyecekleri kadar çoksa böyle bir merkez oluşturulmalõ ve işlenecek tüm verilerin organizasyonu, veri güvenliği ile ilgili yetki belirlenmesi ve sistem sorumluluğu bu birimin üzerinde olmalõdõr. Sisteme -kuruluş ve planlama aşamasõnda- bu konudaki uzmanlardan alternatif planlar alõnarak başlanmalõdõr. Kurulacak sistem için yazõlõm dikkatle seçilmeli, operatörler zamanõnda belirlenip eğitilmelidir. Tasarõm değişime açõk yapõlmalõdõr ve tasarõm konusunda ülke genelinde ve uluslararasõ platformlarda işbirliğine gidilmelidir. Şekil 3. Bir grafikten grafik olmayan sorgulama örneği, senaryo: İçinde çalõşanlarõn sayõsõ 20 den fazla, katsayõsõ 2 den fazla ve toplantõ salonu sayõsõ 0 dan farklõ olan binalarõ göster. Fonda ilgili sorunun yanõtõ taranmõş binalar olarak izlenebilmektedir. SAYISAL GRAFİK 75

83 AutoCAD Map ile bir Uygulama AutoCAD Map ile bir Uygulama * Arda Serim SAYISAL GRAFİK AutoCAD Map yazõlõmõnõ uygulama üzerinde anlatmak, özelliklerinin daha iyi anlaşõlmasõnda ve kullanõmõnõn nasõl olduğunu görmede faydalõ olacaktõr. Bu uygulama, Türkiye haritasõnõn AutoCAD Map ile sayõsal harita şekline dönüştürülmesini ve çeşitli kullanõmlarõnõ örneklemekte. Ayrõca AutoCAD Map in özellikleri, ilgili başlõklarda biraz daha detaylõ biçimde incelenmekte. Ne yaptõğõmõzõ kabaca özetlersek, Karayollarõ Vakfõ Yayõnlarõ tarafõndan yayõnlanan 1996 yõlõna ait Türkiye karayollarõ haritasõnõ, tarayõcõ (scanner) aracõlõğõyla bilgisayara aktardõk, AutoCAD Map de il sõnõrlarõnõ sayõsallaştõrdõk, çeşitli düzenlemeler ve temizlemeler yaptõk, Devlet İstatistik Enstitüsü nden elde ettiğimiz veriler ile bağlatõsõnõ gerçekleştirdik ve çeşitli sorgulamalar yaptõk. Bu uygulamada geçilen aşamalar şöyleydi: Türkiye haritasõnõn taranmasõ Haritadaki il sõnõrlarõnõn sayõsallaştõrõlmasõ Haritanõn işlenebilir hale gelmesi için temizlenmesi İlleri içeren bir poligon topolojisinin yaratõlmasõ Harita elemanlarõ ile DİE den elde edilen veritabanõ kayõtlarõ arasõnda bağlantõ kurulmasõ Çeşitli sorgulamalarõn gerçekleştirilmesi Tematik haritalar oluşturulmasõ Şimdi tüm bu aşamalarõ biraz daha detaylõ inceleyelim. Paftadan Sayõsal Ortama Bir harita üzerinde işlem yapabilmek için en başta gerekli olan şey, elde işlenebilecek bir haritanõn olmasõdõr. AutoCAD Map de sayõsal haritalar, birkaç yöntem ile yaratõlabilir. Birincisi ve de en zahmetsiz olanõ, daha önceden yapõlmõş sayõsal haritalarõn AutoCAD Map e aktarõlmasõ yöntemidir. Örneğin çalõşacağõnõn bölge İstanbul içinde ise, İstanbul Büyükşehir Belediyesi nin elindeki sayõsal haritalardan yararlanabilirsiniz. Belirli bir pafta ücreti karşõlõğõ, istediğiniz bölgenin sayõsal haritasõnõ DGN formatõnda elde edebiliyorsunuz. Ankara ve Bursa gibi sayõsal haritaya sahip olan illerde de böyle bir yöntem izlenebiliyor. Eğer daha önceden hazõrlanmõş sayõsal haritalarõ kullanmak gibi bir niyetiniz varsa, AutoCAD Map size belli başlõ dosya formatlarõndan aktarõm yapma olanağõ tanõyor. AutoCAD in kendi formatõ olan DWG ve DXF in yanõ sõra, ESRI Shape, Intergraph DGN ve MapInfo MIF/MID formatõndaki dosyalarõ okuyup yazabilirsiniz. İkinci yöntem, haritanõn sõfõrdan AutoCAD Map ile çizilmesidir. Harita, eldeki verilere dayanõlarak çizim şekline dönüştürülebilir veya varolan bir pafta, sayõsallaştõrõcõ aracõlõğõ ile AutoCAD e aktarõlõr. Bu işlemler esnasõnda, AutoCAD in tüm çizim gücünü kullanabilmenizin yanõ sõra, AutoCAD Map de ek bazõ işlevler sunmakta. Örneğin çizgi çizerken veya sayõsallaştõrõcõ aracõlõğõ ile sayõsallaştõrma yaparken, harita elemanlarõna otomatik olarak grafik olmayan bilgiler atayabiliyorsunuz. Üçüncü yöntem ise, ki bizim Türkiye haritasõnõ üretirken kullandõğõmõz yöntem de budur, kağõtta basõlõ olan haritanõn bir tarayõcõ aracõlõğõ ile bilgisayara raster veri olarak aktarõlmasõ ve daha sonra da bu raster verinin vektörel veriye çevrilmesidir. Raster veri, bir görüntüdür ve grafik elemanõ pixel dir. Yani raster veride başlangõç ve bitiş koordinatlarõ ile tanõmlanan çizgi, merkez ve yarõçap bilgisi ile tanõmlanan çember vb. elemanlar yerine, görüntüyü oluşturan pixel ler bulunur ki bunlar çizim programlarõ ile direk işlemeye uygun değildir. Dolayõsõyla raster veriyi, vektörel veriye dönüştürmek gerekmektedir. Daha sonra raster veri ve vektör veri örneğin çõktõ alõrken melez (hybrid) olarak kullanõlabilir, ama önce gerekli bölümleri vektöre çevrilmelidir. Elimizde bulunan, Karayollarõ Vakfõ Yayõnlarõ tarafõndan yayõnlanmõş 1996 yõlõna ait 1:1,700,000 ölçeğindeki Türkiye karayollarõ haritasõnõ, yine elimizde bulunan OCE G6045 A0 * Sanal Gazete nin Mart 97 tarihli sayõsõndan alõnmõştõr. 76 SAYISAL GRAFİK

84 AutoCAD Map ile bir Uygulama tekrenk tarayõcõsõ ile 300 dpi hassasiyetinde taradõk. Yaklaşõk 90cm x 50cm boyutlarõndaki bu harita, tarandõğõnda 4.5 MB lõk bir dosyaya dönüştü. İyi bi sayõsallaştõrma işi için ille de tarayõcõnõn en yüksek çözünürlüğü ile tarama yapmak gerekmez. Paftanõn durumuna bakarak, üzerindeki elemanlarõn niteliğini inceleyerek ve biraz da deneme yaparak, en uygun sayõsallaştõrma hassasiyetini belirleyebilirsiniz. Örneğin paftayõ 800 dpi hassasiyetinde taradõğõmõzda, doğal olarak 300 dpi dan daha net bir görüntü elde ettik fakat bu netlik sayõsallaştõrma için bize gerekenden daha fazlaydõ ve dosya boyutu da çok büyümüştü. Dolayõsõyla 300 dpi daki dosyamõza geri döndük. Şekil 1 de, haritanõn AutoCAD Map içindeki raster hali görünüyor. Sõra bu görüntüyü vektöre çevirmeye gelmişti. Raster görüntüler ile çalõşmak için, AutoCAD üstünde çalõşan birçok uygulama programõ var. Biz bu uygulamada, AutoCAD Map paketi ile birlikte gelen Hitachi Software in bir dizi yazõlõmõndan yararlandõk. V/Image programõ, AutoCAD içinde raster görüntüleri ardalanda görmeye yarõyor ve ücretsiz. Eğer raster görüntüler üzerinde örneğin sayõsallaştõrma yani raster veriyi vektöre çevirme gibi daha ileri uygulamalar yapacaksanõr, V/Image Tracer õ kullanmanõz gerekiyor. Bu program 30 günlük ücretsiz deneme süresi sunuyor ve yazõlõmõn yetenekleri işinize geldiyse satõn alabiliyorsunuz. V/Image serisi ile yapõlabilecekleri kõsaca özetlersek, "raster" görüntülerin çizgi izleme yöntemi ile vektöre çevrilmesi, birden fazla raster görüntü üzerinde çalõşma, raster ve vektör verileri içeren melez çõktõ alma, raster veri üzerinde rubber-sheet vb. transformasyonlar yapma ve otomatik yazõ tanõma gibi özellikleri sayabiliriz. Şekil 1 Önce, Hitachi Software õn V/Image Tracer programõndaki 24 noktalõ rubber-sheet transformasyonu ile, haritanõn kağõtta olmasõndan kaynaklanan ve tarama sõrasõnda ortaya çõkan distorsiyonu giderdik, daha sonra haritadaki ülke ve il sõnõrlarõnõ vektöre çevirmeye başladõk. Sayõsallaştõrmada, çizgi izleme denen yöntemi kullandõk. Bu yöntem, yarõ otomatik sayõlabilecek bir yöntem. Olaylar şöyle gelişiyor; programa izlemesini istediğiniz çigiyi gösteriyorsunuz, program izleyebildiği yere kadar izliyor o çizgiyi. Ne yapacağõna karar veremediği bir yere ulaştõğõnda, örneğin bir kavşağa geldiğinde ne yöne gideceğini size soruyor, siz ona yeni bir yön gösteriyorsunuz, program oradan yoluna devam ediyor ve bu böyle sürüp gidiyor. Sayõsallaştõrmaya başlamadan önce sayõsallaştõrõlacak çizgilerin özelliklerini ve sayõsallaştõrmada programõn dikkat etmesi gereken parametreleri iyi belirlediyseniz ve bunlarõ programa bildirdiyseniz, gözleriniz ve başõnõz fazla ağrõmõyor. Tam otomatik sayõsallaştõrmaya göre dezavantajõ, sayõsallaştõrma sõrasõnda sürekli programõn başõnda oturmak durumunda kalõyorsunuz. Avantajõ ise, program sayõsallaştõrmayõ tamamladõktan sonra sizin işiniz de bitiyor, yani tam otomatik sayõsallaştõrmada olduğu gibi sonradan tüm veriler ile bir daha uğraşmak zorunda kalmõyorsunuz. Ülke ve il sõnõrlarõ bu şekilde sayõsallaştõrdõktan sonra sõra, verileri düzenleme ve temizleme işlemlerinden geçirmeye geliyor. Biraz Temizlik Temizleme işlemleri, sayõsallaştõrõlmõş veya hassas olmayan bir biçimde çizilmiş verileri, haritacõlõk uygulamalarõnda kullanõlacak veya topoloji oluşturulmasõna yarayacak hassas veri SAYISAL GRAFİK 77

85 AutoCAD Map ile bir Uygulama kümesine dönüştürmek için yapõlõr. Bu işlevler aynõ zamanda haritadan gereksiz detaylarõ kaldõrmak için veya farklõ paftalarõ kenarlaştõrma yöntemi ile birbirine komşu yapmak için de kullanõlõr. Yapõlabilecek temizleme işlemleri listesine bir göz atarsak; Yeterince sade olmayan nesneleri sadeleştirmek. Üst üste çakõşan nesneleri teke indirmek. Biraz uzun gitmiş nesneleri kõsaltmak. Biraz kõsa kaşmõş nesneleri uzatmak. Çok kõsa kalmõş nesneleri silmek. Birbirleri ile kesişmesi gereken nesneleri kesiştirmek. Tabi tüm bu işlemler, belirtilen toleranslar dahilinde ve seçilen kümede gerçekleştirilmekte. Haritalarmõzõ sayõsallaştõrdõktan sonra gördük ki, bazõ istenmeyen durumlar ortaya çõkmõş. Örneğin il sõnõrlarõnõn T şeklinde kesiştiği yerlerde, T nin üst çizgisi ile bitişmesi gereken T nin dikey alt çizgisi, bazen kõsa düşmüş, bazen de biraz taşmõş. Ölçtük, yaklaşõk 2 km. karşõlõğõ gelen birim kadar bu sapmalar meydana gelmiş. Harita temizleme işlevlerini verdiğimiz tolerans yani 2 km. içinde kalacak şekilde çalõştõrdõğõmõzda, AutoCAD Map bize hata durumlarõnõ gösterdi ve sorarak düzeltti. Bir de bazõ sõnõrlar üzerinde nesne sadeleştirme işlemini uyguladõk. Toleransõ yine 2 km. olarak verdik ve sayõsallaştõrma sõrasõnda yaratõlmõş 2 km. den az olan detaylar ortadan kalktõ. Böylece harita ferahlamõş oldu. Şekil 2 de haritanõn sayõsallaştõrõldõktan ve temizliği yapõldõktan sonraki durumu görülüyor. Şekil 2 Şu Topoloji Denen Şey Topoloji, genel anlamõyla nesnelerin birbirlerine nasõl bağlandõklarõnõ ve aralarõndaki ilişkileri tanõmlar ve konumsal analiz gibi ileri GIS işlevleri için temel oluşturur. AutoCAD Map, haritada topoloji yaratmaya, değiştirmeye ve sorgulamaya yarayan, harita-tabanlõ topoloji kullanõr. Topolojideki hatalarõ algõlamayõ, düzeltmeyi ve topolojiyi yeniden yaratmayõ sağlayan araçlarõ da içerir. Konumsal bağlantõ ve dağõlõm bilgisine, bir topolojiyi sorgulayarak ve analiz ederek ulaşabilirsiniz. Konumsal (spatial) ve coğrafi analizler, GIS in temel bileşenlerindendir. AutoCAD Map de grafik ve bunlarla bağlantõlõ olan grafik olmayan verileri, nokta, ağ ve poligon topolojileri oluşturacak şekilde organize edebilirsiniz. Topolojiler, ağ izleme, en kõsa yolu bulma, poligon örtüşmesi ve tampon bölge oluşturma gibi konumsal analizler yapmada kullanõlõr. Ayrõca komşuluk (ne, ne ile bitişik), kapsama (ne, neyin içinde kalõyor) ve yaklaşõklõk (birşey, diğerine ne kadar yakõnlõkta) durumlarõnõ da belirleyebilirsiniz. AutoCAD Map de üç tip topoloji kullanõlmakta demiştik; nokta, ağ ve poligon. Nokta topolojisi, noktalarõn birbirleriyle olan ilişkilerini belirler. Genellikle diğer topolojiler ile birlikte kullanõlõrlar. Su kaynaklarõ, il merkezleri, yollarda kavşak noktalarõ gibi. Ağ topolojisi, doğrusal bir ağ oluşturan bağlantõlarõn (çizgilerin) aralarõndaki bağlantõyõ belirler. Çizgiler, (nokta topolojisindeki) noktalarõ birbirlerine bağlõyor olabilirler. Su dağõtõm şebekesi, karayollarõ, nehirler gibi. 78 SAYISAL GRAFİK

86 AutoCAD Map ile bir Uygulama Poligon topolojisi, örneğin parseller veya iller gibi kapalõ alanlarõ tanõmlayan poligonlarõ belirler. Komşu alanlarõn ortak sõnõrõnda tek bir bağlantõ kullanõlõr. İmar uygulamalarõnda, arsalarõn vergilendirilmesi uygulamalarõnda kullanõlabilir. Bu topolojiler, birbirleriyle bağlantõlõ olarak kullanõlabilir ve aralarõnda çakõştõrmalar yapõlabilir. Bizim uygulamaya dönersek, haritanõn temizlenmesi bittiğinden, artõk topoloji yaratabilirdik. Zaten daha önceden topoloji yaratmaya kalktõğõmõzda, AutoCAD Map den haritanõn temizlenmemiş olduğunu, kapalõ olmasõ gereken alanlarõn yukarõda sözünü ettiğimiz kõsalõk ve uzunluk problemlerinden dolayõ kapalõ olmadõğõnõ, dolayõsõyla topolojinin yaratõlamayacağõ mesajõnõ almõştõk. Bunun üzerine temizlik işini tamamlamõş ve bu aşamaya ulaşmõştõk. Yaratacağõmõz topoloji, ülke ve il sõnõrlarõndan oluşan bir poligon topolojisi idi. Her il, bir kapalõ alan ile tanõmlanmakta ve bu alanõn merkezinde ise il merkezi bulunmakta. Böyle bir topoloji kurmanõn sorgulamada, analizde ve tematik harita yaratmada ne gibi avantajlar sağladõğõnõ ilerde daha iyi anlayacağõz. Topoloji düzenleme araçlarõ ile illeri temsil eden poligonlara çizgiler ekleyerek, yine bir ilçe yeni il yapõldõğõnda, topolojiye bunu dahil etmek oldukça kolay olacak. Harici Bağlantõlar AutoCAD Map in içinden, AutoCAD Map in dõşõnda tutulan veri tabanlarõna erişebilirsiniz. Bilgileri bu dõş veritabanõnda tutup, çizimdeki nesneler ile aralarõnda bağlantõ kurup, bu bilgilere dayanarak sorgulama gerçekleştirebilirsiniz. Örneğin bir tapu ve kadastro bilgi sisteminde, haritalarõn AutoCAD Map de bulunduğu, parselelere ilişkin bilgilerin de kayõt sistemi içinde bir veritabanõnda tutulduğunu düşünürsek, AutoCAD Map den arazi değeri x TL nin üzerinde olan parselleri göstermesini isteyebilirsiniz. Grafik olmayan bilgileri, AutoCAD Map de Nesne Verisi (Object Data) ile de grafik nesnelere bağlayabilirsiniz. Fakat bunun yerine bu tür verileri dõşarõdaki bir veritabanõnda tutmak isteyebileceğiniz durumlar da çoktur. Çizim dosyasõ büyüklüğünü gereksiz yere şişirmek istemiyorsanõz, verileri AutoCAD in dõşõnda başka uygulamalarla da kullanacaksanõz, örneğin çeşitli raporlar alacaksanõz, verileri düzenlemeye aynõ anda birden fazla kişi ulaşsõn istiyorsanõz (tabi kullandõğõnõz veritabanõ programõnõn bu yapõda olmasõ lazõm) bu tür verileri harici bir veritabanõ sisteminde tutmak daha akõllõca olacaktõr. Seçebileceğiniz veritabanõ sistemleri arasõnda, dbase, FoxPro, Oracle, Paradox, Microsoft SQL Server ve diğer ODBC uyumlu (Microsoft Access, Microsoft Excel gibi) veritabanõ sistemleri vardõr. Bizim bu uygulamada yaptõğõmõz ise, önce Devlet İstatistik Enstitüsünden, İl Bölge İstatistikleri ni almak oldu. DİE, bu ve benzeri birçok veriyi diskette Excel dosyasõ halinde ucuz sayõlabilecek bir fiyata satõyor. Oldukça detaylõ istatistiki bilgilere ulaşabiliyorsunuz. Nüfusdan tutun da gelir dağõlõmõna, eğitim düzeylerine, çalõşõlan sektörlere hatta illere göre enflasyon bilgilerine kadar birçok bilgiye ulaşabiliyorsunuz. Ve hatta bu bilgiler tüm Cumhuriyet tarihini kapsayabiliyor. Bir sonraki adõmda, DİE den aldõğõmõz Excel dosyalarõnda bazõ düzenlemeler yaparak, istediğimiz bilgileri il bazõnda tasnif ettik. Sõra AutoCAD Map de kurduğumuz topoloji ile Excel de tutulan bu bilgilerin bağlanmasõna gelmişti. Excel, ODBC (Open Database Connection) standartõnõ desteklediğinden, bu yöntemi kullanmaya karar verdik. Tabi ki verilerin dbase e veya Access e aktarõlmasõ da söz konusu olabilirdi. Bunun için satõn aldõğõnõz Microsoft Office den ODBC sürücülerini yüklemeniz ve ilgili Excel dosyasõnõ ODBC ile kullanacağõnõzõ belirtmeniz gerekmekte. AutoCAD Map e de ODBC sürücüsünü kullanacağõnõzõ bildirmelisiniz. Daha sonra, il merkezlerinde bulunan ve ilin plaka numarasõ ve adõnõ nitelik olarak taşõyan bloklar ile, veritabanõ kayõtlarõnõ bağladõk. AutoCAD Map, bu işlemi zaten istersenir otomatik olarak yapõyor. Size hangi grafik nesneleri, hangi veritabanõ ile, hangi anahtar alan(lar)õ kullanarak bağlamak istediğinizi soruyor, ve bağlantõyõ gerçekleştiriyor. Bizim örnekte, hem il merkezindeki bloklarda, hem de veritabanõ kaydõnda tekil olarak bulunan plaka numarasõ anahtar alandõ. Hemen hatõrlatalõm, grafik nesneler ile grafik olmayan veritabanõ kayõtlarõ arasõnda bire bir, bire çok ve çoka bir bağlantõlar gerçekleştirebilmektesiniz. Yani bir grafik elemanõ birden fazla veritabanõ kaydõna bağlayabilirsiniz veya tam tersini yapabilirsiniz. Bir iyi haber de, bu bağlantõ sonucunda Türkçe karakter problemi yaşamadõk. Bazõ durumlarda böyle problemler olabilmekte, bu da DOS ve Windows daki, hatta Windows un değişik versiyonlarõ arasõndaki Türkçe karakterlerin konulduklarõ yerin uyumsuzluğundan kaynaklanmakta. Örneğin DOS ortamõnda Türkçe karakterler içeren bir dosya hazõrlayõp bunu Windows da açtõğõnõzda, karakterler bozuk olarak gelmekte. Belirtmek gerekirse, bu uygulamayõ Windows NT 4.0 işletim sistemi üzerinde yaptõk. SAYISAL GRAFİK 79

87 AutoCAD Map ile bir Uygulama Bağlantõyõ sadece il merkezlerindeki bloklar ile veritabanõ kayõtlarõ arasõnda gerçekleştirdik. İl sõnõrlarõ ise zaten il topolojisinin bir parçasõ olduklarõndan bu işe otomatik olarak dahil olmuş oldular. Artõk herhangi bir grafik elemana eriştiğimizde, ona bağlõ olan veritabanõ kaydõ da karşõmza gelmekteydi. Yada veritabanõna ulaşõp, istediğimiz kayõtõ seçip, ona bağlõ grafik nesneyi görüntüleyebilmekteydik. Yani aradaki ilişki çift taraflõydõ. Birbaşka uygulamada da, elimizdeki parsel haritasõyla, tapu kayõtlarõnõ bağladõk fakat bu başka bir zamanõn konusu. Bir noktayõ daha hatõrlatmakta yarar var, grafik nesnelere bağlayabildiğiniz veritabanõ kayõtlarõnõn ille de yazõlõ bilgi olmasõ gerekmemekte. Resim, film, ses, metin vb. dokümanlarõ da AutoCAD Map in içindeki elemanlara bağlayabilmektesiniz. Örneğin haritada yer alan bir binanõn fotoğrafõnõ o binaya veya bir sokağõn video klipini o sokağa bağlamak olasõ. Sorgulanan Haritalar AutoCAD Map de, üstünde çalõşacağõnõz nesneleri sorgulayarak belirlemek elinizde. Bu sorgulamalarõ, birden fazla çizim üzerinde de yapabiliyorsunuz. Örneğin birbirine komşu haritalardan sadece ada ve parsel elemanlarõnõ getirip onlar üzerinde çalõşabilirsiniz ve yaptõğõnõz değişiklikler eğer dilerseniz ilgili haritalara otomatik olarak yansõtõlõrlar. Sorgulama tipi, dört ana başlõktan oluşmakta. Nesnelerin konumuna göre, nesnelerin özelliklerine göre, nesne verisine göre veya dõş veritabanõ kayõtlarõna göre yapabilmektesiniz sorgulamalarõ. Konum sorgulamasõ dendiğinde bir noktaya belirli bir uzaklõkta olan veya bir alan tarafõndan kapsanan veya kapsanmayan vb. konuma bağlõ bilgileri kastetmekteyiz. Özellik sorgulamasõnda ise, nesnenin tipi, katmanõ, rengi, uzunluğu, kapladõğõ alan vb. nesneye bağlõ özelliklerden bahsetmekteyiz. Nene verisi ve veritabanõ sorgulamalarõ ise, kayõttaki herhangi bir alanõn bir değer ile karşõlaştõrõlmasõ sonucu yapõlmakta. Örneğin nüfüsü 1 miyonun üzerinde olan iller, sahibi Ali Bey olan binalar, değeri x TL nin üzerinde olan parseller gibi. Veritabanõ sorgulamalarõnda SQL (Structured Query Language) kullanõlõr. Fakat karmaşõk SQL cümlelerini yazarak oluşturmak durumunda değilsiniz - ki bazõ ileri uygulamalar için böyle de yapabilirsiniz -, bunun yerine diyalog kutularõndan seçim yaparak sorgulama tanõmõnõ yaparsõnõz. Yukarõda sõraladõğõmõz veritabanõ sistemlerinin hepsinin SQL2 standartõnõ desteklemeleri de beklenmez. Desteklemeyenlerin yerine AutoCAD Map in veritabanõ sürücüleri bu işi üstlenir. Tüm bu sorgulamalarõ birleşik olarak kullanabilmektesiniz. Örneğin deniz kenarõna 200 m. uzaklõkta olan (konum sorgulamasõ) ve 5 kattan daha yüksek binalarõ (veritabanõ kaydõ sorgulamasõ) bulabilirsiniz. Sorgulama sonuçlarõnõ çizim oluşturacak şekilde grafik elemanlar olarak görebildiğiniz gibi, bu sonuçlardan raporlar almak da olasõdõr. Sorgulamalar adlandõrõlarak kütüphanelerde saklanõp tekrar kullanõlabilir. Sorgulamadaki bir diğer özellik de, sorgudan geçen elemanlarõn özelliklerinin değiştirilebilmesidir. Çizgi kalõnlõğõ, ölçeği, çizgi tipi gibi nesne özellikleri değiştirilebilir. Tema larõna göre sõnõflardõrõlmõş harita bölgeleri Şekil 3 Tematik harita oluşturma işlemi, verileri harita üzerinde göstemek üzere renk veya boyut gibi grafik özelliklerin ve değerlerin kullanõlmasõ işlemidir. Tematik haritalar, nüfüs dağõlõmõ örneğinde olduğu gibi, verilerin harita üzerindeki fiziksel alana yayõlõşõnõ gösterir. Tematik harita oluşturmak üzere yapõlan sorgulama sistemi, aynõ yukarõda anlatõlan sorgulama tiplerini içerir. Sorgulama değerleri, renklendirilir, veya çizgi tipleri değiştirilir, veya farklõ yazõlar ile belirtilir veya farklõ bloklar kullanõlarak 80 SAYISAL GRAFİK

88 AutoCAD Map ile bir Uygulama görüntülenirler. Tematik haritalar iki tip olabilir; sürekli veya ayrõk. Hangi tip olacağõnõ verinin yapõsõ belirler. Örneğin nüfüs dağõlõmõ, süreklilik içerir. Genellikle sayõsal veriler, bu tür özellik gösterir. Ayrõk tematik haritalar ise, süreklilik içermeyen kategorilerden oluşmuş verilerden elde edilir. Arazi kullanõmõ buna bir örnektir. Örneğin ilçedeki yeşil alanlar, yollar, evler, ticari binalar vb. gösterildiği haritalar bu sõnõfa girer. Tematik haritalar ya sorgulama sonuçlarõndan ya da topolojiden otomatik olarak yaratõlõr. Yapmanõz gereken şey, tematik haritanõn sürekli mi yoksa ayrõk mõ olacağõnõ belirtmek, temanõn hangi veri olduğunu söylemek, gösterimin hangi özellikte olacağõnõ bildirmek ve tematik harita aralõklarõnõ tanõmlamaktõr. Şekil 3 de görebileceğiniz gibi, bizim uygulamada nüfüs dağõlõmõna göre bir tematik harita oluşturduk. Veritabanõ kayõtlarõndaki illerin nüfüs bilgisini içeren alanlar, haritaya temel oluşturdular. AutoCAD Map, belirttiğimiz aralõklarõ, belirttiğimiz renklerle doldurdu. Bu konuda fazla söylenebilecek birşey yok, zaten herşey açõk. Karmaşõk sorgulamalar sonucu, örneğin kişi başõna düşen gelir, aile bireylerinin tarõm kesiminde çalõşma oranõ ve nüfüs yoğunluğu arasõnda bağlantõ kurup, bu bağlantõlardan tematik haritalar oluşturmak olanaklõ. Şekil3 Son Sözler Türkiye haritasõ üzerinde karayollarõnõ da sayõsallaştõrdõğõmõz zaman, elimizde daha ilginç bir örnek olacak. Veritabanõnda karayollarõnõn özellikleri (çok şeritli otoyol, asfalt yol, stabilize yol vb.), uzunluklarõ, hangi merkezleri birbirine bağladõğõ gibi veriler olacak, böylece en kõsa yol, en uygun yol analizi gibi bir takõm işlemler gerçekleştirilebilecek. AutoCAD Map Türkiye de, YTÜ Mimarlõk Fakültesi, AÜ Ziraat Fakültesi Peyjaz Mimarlõğõ Bölümü, bazõ ilçe belediyeleri ve bazõ özel şirketler tarafõndan kullanõlmaktadõr. İTÜ Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim dalõ, SAYISAL GRAFİK in de danõşmanõ olduğu, tarihi yarõmada içindeki tarihi binalarõn envanterinin çõkarõlacağõ İstanbul Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri projesi üzerinde çalõşmaktadõr. Autodesk Premier Training Center olan Grafik Sistemler de, YTÜ de ve AÜ de AutoCAD Map eğitimi başlamaktadõr. AutoCAD Map in oldukça geniş bir kullanõm alanõ vardõr; buna bağlõ olarak da kullanõmõ hõzla artacaktõr. Hazõrlanan haritalarõ, Internet üzerinde de yayõnlamanõn yollarõ vardõr. Bunlarda birincisi, çizimleri AutoCAD Internet Utilities ile Web sayfalarõna entegre etmek. Bu yöntemde çizimler, DWF (Drawing Web Format) formatõna çevriliyor, Web sayfalarõna yerleştiriliyor ve Netscape Navigator veya Microsoft Explorer Web görüntüleyicilerinden, Autodesk Whip! Plug-In i aracõlõğõyla görüntülenebiliyor. Hatta sadece görüntülenmekle kalmõyor, zum, kaydõrma gibi işlemler uygulanabiliyor, ve hatta sürükle-bõrak yöntemiyle AutoCAD e aktarõlabiliyor. İkinci yöntem ise, Autodesk MapGuide yazõlõmõnõ kullanmak. MapGuide, Internet üzerinde vektörel tabanlõ GIS uygulamalarõ yapmak için bir yazõlõm. GIS, en kõsa tanõmõyla, konumsal verilere dayalõ bilgisayar destekli karar destek sistemidir. Bu destek sisteminde konumsal veri toplanõr, saklanõr, işlenir, analiz edilir ve görüntülenir. GIS tanõmõ üzerine uzun makaleler vardõr, belki bu kadar kõsa bir tanõm biraz havada kalabilir. Ancak dikkat ederseniz bu tanõmlarda vurgu karar destek in üzerinde olacaktõr. AutoCAD Map, bir anlamda GIS in altyapõ işlerini üstlenir diyebiliriz. Bunun için eldeki verilerin doğru ve güncel olmasõ gerekmektedir. Bir sonraki aşamada, hangi bilgiye, neden ulaşmak istediğinizi bilmek durumundasõnõz; sisteme soracağõnõz sorularõn doğru olmasõ gerekmektedir. İşin son aşamasõ, bu sorgulanmõş, analiz edilmiş ve görüntülenmiş verileri inceleyip bir karara varmaktõr. Basit bir analiz sonucu, imara aykõrõ yapõlaşmalarõ, kent içindeki yeşil alanlarõn oranlarõnõ veya arazi yağmalarõnõ görüntüleyebilirsiniz. Fakat aynõ şekilde arsa spekülasyonuna en uygun bölgelerin listesini de elde edebilirsiniz. Daha sonra sõra, tüm bu elde ettiğiniz bilgiye dönüşmüş veriler ile ne yapmak istediğinize geliyor. Günümüz yazõlõm teknolojiiyle destek bölümü büyük ölçüde kolaylaşmõş durumda. Ancak asõl sorun belki de destek bölümünde değil de karar bölümünde yatmakta. SAYISAL GRAFİK 81

89 Autodesk MapGuide ile Bir Uygulama Autodesk MapGuide ile Bir Uygulama * MapGuide serisi, Internet/intranet ortamlarõnda akõllõ haritalar hazõrlamaya, sunmaya ve görüntülemeye yarayan üç yazõlõmdan oluşuyor: MapGuide Author, çeşitli kaynak ve yazõlõmlardan alõnan haritalarõ ve bunlarla ilişkili verileri, web üzerinde yayõnlamaya hazõr duruma getirmek için kullanõlõyor. Internet sunucularõ ile birlikte çalõşan MapGuide Server, hazõrlanan bu haritalarõn Internet/intranet ortamõnda yayõnlanmasõnõ sağlõyor. Bu haritalar, Netscape ve Microsoft un web görüntüleyicileri içersinde çalõşan ve ücretsiz dağõtõlan MapGuide Plug-In ile görüntülenebiliyor. Sayõsal Grafik in hazõrladõğõ örnekte, çeşitli kaynaklardan elde edilmiş haritalar (kağõt üzerinden taranarak bilgisayara aktarõlan Türkiye İller Haritasõ, uydu görüntülerinden sayõsallaştõrõlan İstanbul a ait yollar i ve AutoCAD R12 ve ADE ile hazõrlanmõş Kumkapõ bölgesi haritalarõ ii ) ve çeşitli veritabanlarõ (İllere ait Devlet İstatistik Enstitüsü nüfus verileri ve Kumkapõ bölgesindeki binalara ait bilgiler) kullanõlmõştõr. Tüm bu kaynaklardan gelen grafik veriler AutoCAD Map aracõlõğõ ile aynõ koordinatlara oturacak şekilde düzeltilmiş ve MapGuide Author a aktarõlmõştõr. MapGuide Author da kullanõcõnõn haritalarõ görüntülediği ölçeğe göre detaylanacak şekilde ayarlanan grafik veriler, Microsoft Access veritabanõ yazõlõmõnda tutulan grafik olmayan verilerle ilişkilendirilmiştir. Kumkapõ bölgesindeki binalar zaten ADE kullanõlarak daha önceden veritabanõna bağlandõğõ için bu ilişki aynen korunmuştur. Hazõrlanan haritalar, Windows NT 4.0 ve Microsoft Internet Information Server çalõşan bir bilgisayarda kurulan MapGuide Server ile Sayõsal Grafik bünyesindeki ağ üzerinde kullanõcõlara sunulmuştur. Kullanõcõlarõn ağ üzerindeki herhangi bir bilgisayarda çalõşan Netscape Navigator ve MapGuide Plug-In ile bu haritalara ulaştõğõnda gördükleri ve yapabildiklerini, aşağõdaki örnek ekran görüntüleri ile açõklanmaya çalõşacağõz. Kullanõcõ, bu haritalarõn yayõnlanõğõ web sayfasõna ulaştõğõnda ilk olarak Türkiye İller Haritasõ nõn bütününü görmektedir. İl merkezlerinin nüfuslarõna göre farklõ renklerde gösterildiği bu haritada kullanõcõ isterse seçtiği illere ait nüfus raporunu ayrõ bir web sayfasõ olarak görebilmektedir. (*) Sanal Gazete nin Mart 97 sayõsõndan alõnmõştõr. 82 SAYISAL GRAFİK

90 Autodesk MapGuide ile Bir Uygulama Kullanõcõ zum işlemi ile İstanbul a yaklaştõğõnda ölçek büyüdüğü için farklõ detaylarõ görmektedir. Buradaki örnekte artõk il merkezleri değil, otoyollar ve demiryollarõ gözükmektedir. Tarihi yarõmadaya yaklaşõldõğõnda ise diğer yollar, cadde ve sokaklar da görüntüleniyor. Farklõ ölçeklerde farklõ detaylarõn görüntülenmesi, Internet/intranet gibi görece yavaş bir ortamda kullanõcõ bilgisayarõ ve haritalarõn sunulduğu bilgisayar arasõndaki ağ trafini en aza indiriyor. SAYISAL GRAFİK 83

91 Autodesk MapGuide ile Bir Uygulama Kumkapõ bölgesine yaklaşõldõğõnda ise, kat adetlerine göre renklendirilmiş binalar görüntüleniyor. MapGuide, bu binalarõn kat adetlerini, kullanõcõ bu detaya indiği anda ilişkili olduklarõ Access veritabanõndan sorguluyor ve tematik haritayõ dinamik olarak oluşturuyor. Bu aşamada kullanõcõ, bazõ binalarõ tõkladõğõnda bu binalarõn resimlerini, sağ alt köşeye yakõn bir sokaktaki oklarõ tõkladõğõnda ise sokağõn cephesinin bilgisayar modelini görebiliyor. 84 SAYISAL GRAFİK

92 Autodesk MapGuide ile Bir Uygulama i İstanbul a ait yol ve kõyõ haritalarõnõn, uydu görüntülerinden sayõsallaştõrõlarak AutoCAD ortamõna aktarõmõ, Yön Mümessillik ve Ticaret Ltd. Şti. tarafõndan yapõlmõştõr. ii Kumkapõ bölgesi haritalarõ ve binalara ait veritabanõ, İstanbul Tarihi Yarõmada da Kent Bilgi Sistemi projesi çerçevesinde, Yõldõz Teknik Üniversitesi Mimarlõk Fakültesi BOAT Laboratuvarõ tarafõndan hazõrlanmõştõr. Bu proje ile ilgili ayrõntõlõ bilgiyi Sanal Gazete nin Haziran 96 sayõsõnda bulabilirsiniz. Bu örnek projenin gerçekleşmesinde yardõmcõ olan ve gerekli harita ve verileri sağlayan Yön Mümessillik ve Y.T.Ü. Mimarlõk Fakültesi BOAT Laboratuvarõ na teşekkür ederiz. SAYISAL GRAFİK 85

93 Internet Üzerinde GIS Uygulamaları Internet Üzerinde GIS Uygulamaları GIS'i Internet'e taşõyarak, geniş kitlelerin kullanõmõna açan Autodesk MapGuide yazõlõm ailesi ile geliştirilen web siteleri hõzla artõyor. İlerideki sayfalarda, bu web sitelerinden bazõlarõ ile ilgili ekran görüntüleri ve gerçekleştirilen uygulamalar hakkõnda kõsa bilgiler yer alõyor. Kent bilgi sistemlerinden turistik haritalara, seçim analizlerinden trafik durumuna kadar birçok uygulamanõn yer aldõğõ bu sitelerin hepsi, şu anda aktif ve kullanõlõyor. Aralarõnda çeşitli ödüller almõş (Tokyo Kent Bilgi Rehberi) ve başarõsõ nedeniyle örnek alõnmõş (İngiltere Seçim Sitesi) siteler de var. Siteler hakkõnda daha detaylõ bilgi almak istiyorsanõz site adreslerini kullanabilirsiniz. Bunun için, Internet bağlantõnõz ve Microsoft Internet Explorer veya Netscape Navigator web görüntüleyici (browser) yazõlõmõnõzõn olmasõ yeterli. Sitelerdeki haritalarõ görüntüleyebilmek içinse adresinden ücretsiz dağõtõlan MapGuide Viewer modülünü yüklemeniz gerekiyor. 86 SAYISAL GRAFİK

94 Tokyo Kent Bilgi Rehberi Tokyo Kent Bilgi Rehberi Alchemedia şirketinin hazõrladõğõ web sitesinde, Tokyo şehir planõ üzerinde, restoranlar ile tren ve metro istasyonlarõnõn yerleri görülebiliyor. Kullanõcõlar, detaylõ şehir planõnõ veya arama seçeneklerini kullanarak istedikleri bilgiye ulaşabiliyorlar. Bangkok Yol ve Trafik Durumu ThaiCAD'in hazõrladõğõ bu sitede, Bangkok'un karayollarõ haritasõ sunuluyor. Kullanõcõlar bu harita üzerindeki ana yollarõ tõklayarak, o andaki trafik hakkõnda rapor alabiliyorlar. SAYISAL GRAFİK 87

95 Berlin Şehir Planõ Berlin Şehir Planõ Berlin şehir planõnõn yayõmlandõğõ site, bir çeşit A-Z Şehir Rehberi işlevi görüyor. 1:4000, 1:10000, 1:25000 ve 1:50000 ölçeklerinde görüntülenebilen haritada, tüm otoyollar, caddeler, sokaklar, tren yollarõ ve sinema, tiyatro vb. merkezler yer alõyor. Bu sitede, MapGuide'õn standart menü ve lejandõ kullanõlmamõş ve harita üzerinde gezinme MapGuide'õn programlanabilme özelliği kullanõlarak sağlanmõş. Cadde, sokak, sinema, tiyatro vb. verilere göre arama da yapõlabilen sitede, o anda detayõ görülen bölgenin şehirdeki konumu sol üst köşedeki bölmede görülebiliyor. 88 SAYISAL GRAFİK

96 Kanada Balõkçõlõk Bakanlõğõ Sitesi Kanada Balõkçõlõk Bakanlõğõ Sitesi Kanada kõyõ ve nehirlerindeki balõkçõlara ve balõk çiftliklerine planlama amacõyla hizmet veren bu site, avlanmayõ kolaylaştõrmaya ve doğal hayatõ korumaya yönelik bilgiler içeriyor. Sitede kullanõcõlar, harita üzerinde balõk çiftliklerini, balõk üreme yerlerini, avlanma bölgelerini vb. çeşitli detaylarda görebiliyorlar ve bunlar hakkõnda rapor alabiliyorlar. Harita üzerinde görünen balõk çiftlikleri ve avlanma bölgeleri hakkõnda bilgi alõnabiliyor. Balõkçõlõğõ ilgilendiren konularda yapõlan projeler de harita üzerinden izlenebiliyor. Hem resmi, hem de özel kuruluşlar, yaptõklarõ projeleri harita üzerinde işaretliyorlar. Kullanõcõlar da bu projeler hakkõnda bilgiyi, çalõştõklarõ bölgeye yaklaşõp, proje noktalarõnõ seçerek ulaşabiliyorlar. Haritada, seçilen tatlõsu balõğõ türlerine göre bu türlerin avlanabileceği akarsular tematik olarak renklendirilerek gösteriliyor. SAYISAL GRAFİK 89

97 Oakland Kent Bilgi Sistemi Oakland Kent Bilgi Sistemi Oakland belediyesi, planlama amacõyla kullanõlabilmesi için parsel bilgilerini yayõmladõğõ bir site geliştirmiş. Haritada grafik veri olarak, parseller, caddeler, okul, hastane, tren istasyonu gibi yapõlar yer alõyor. Kullanõcõlar seçtikleri parsel veya parseller hakkõnda, adres, mülkiyet ve alan bilgilerine ulaşabiliyorlar. Şehrin hava fotoğrafõnõn da görüntülenebildiği haritada seçilen parsellerin mülkiyet bilgileri liste halinde alõnabiliyor. 90 SAYISAL GRAFİK

98 Oakland Kent Bilgi Sistemi Kullanõcõ parsel numarasõ veya adres girerek parselleri kolayca bulabiliyor. Esas amacõ planlamaya yardõmcõ olmak olan sitede, belirtilen büyüklük, kullanõm şekli ve herhangi bir tren istasyonuna uzaklõk kriterlerine uygun parsel aramasõ yapõlabiliyor. Belirtilen kriterlere uygun parseller bulunuyor ve listeleniyor. Kullanõcõnõn bu listeden seçtiği parsel harita üzerinde gösteriliyor. SAYISAL GRAFİK 91

99 Arizona Pima Bölgesi Bilgi Sistemi Arizona Pima Bölgesi Bilgi Sistemi Arizona'nõn Pima bölgesine ait bu sitede bölge haritasõ ve bölgeye ilişkin birçok bilgi yer alõyor. Arazi mülkiyet bilgilerine göre renklendirilmiş tematik haritalarõn alõnabildiği sitede, veri transferini kolaylaştõrmak için, lejantta gösterilen tüm katmanlar açõlmamõş. Kullanõcõ istediği katmanõ açarak o bilgiye ulaşabiliyor. Harita üzerinde hastane, itfaiye, kütüphane, postane, okul vb. yapõlar görülebiliyor. 92 SAYISAL GRAFİK

100 Arizona Pima Bölgesi Bilgi Sistemi Parsel bilgilerinin de yayõmlandõğõ sitede, kullanõcõ seçtiği parsel hakkõndaki bilgileri bir rapor halinde alabiliyor. Oldukça detaylõ bilginin yer aldõğõ sitede, kullanõcõ herhangi bir bölgenin postakodunu; değişik idari bölge sõnõrlarõnõ, nehir taşkõnlarõnda zarar gören bölgeleri vs. harita üzerinde görebiliyor. SAYISAL GRAFİK 93

101 Oakland Kent Bilgi Sistemi Prince Edward Adası Turizm Rehberi Kanada yakõnlarõndaki Prince Edward adasõ ile ilgili bir turizm rehberi niteli taşõyan bu sitede, ada planõ üzerinde turistlerin ihtiyacõ olabilecek bilgiler yer alõyor. Oteller, restoranlar, turistik yerler, parklar vb. yerlerin harita üzerindeki konumlarõ yanõnda adada düzenlenen turistik turlarõn güzergahlarõ da gösterilmiş. Kullanõcõlar ilgilendikleri yerle ilgili sembolü çift tõkladõklarõnda, o yer ile ilgili bilgiye ulaşabiliyorlar. 94 SAYISAL GRAFİK

102 İngiltere Seçim Sitesi İngiltere Seçim Sitesi İngiltere'de 1997 seçimleri için kurulan "Election 97" web sitesi, seçim bölgeleri üzerinde çeşitli analizler yapmaya olanak sağlõyor seçimlerinden altõ hafta önce açõlan ve seçimlere kadar 3,250,000 ziyaretçi sayõsõna ulaşan site, seçimlerden sonra da özellikle akademik amaçla kullanõlmaya devam ediyor. Partilerin 1997 ve 1992 seçimlerinde aldõklarõ oylara göre, harita üzerinde tematik renklendirme yapõlabiliyor. Sitede kullanõcõlar, harita üzerinden istedikleri seçim bölgesine gidip, bir tõklamayla bölge hakkõnda rapor alabiliyor. Raporda 1997 ve 1992 seçim sonuçlarõ, bölgenin demografik yapõsõ hakkõnda bilgiler ve ünlü bir politik analizcinin bölge hakkõndaki yorumlarõ yer alõyor. SAYISAL GRAFİK 95

103 Oakland Kent Bilgi Sistemi "Survey of Buying Power" Pazar Araştõrmasõ Sitesi Market Statistics şirketi, Autodesk MapGuide ile hazõrladõğõ bu sitede, pazar araştõrmasõ, pazar analizi, medya planlamasõ, yer seçimi vb. çalõşmalarda bulunan şirketler için gerekli bilgileri, tematik haritalar eşliğinde sunuyor. Üyelik sistemi ile çalõşan sitede, nüfus bilgileri, hane başõna gelir ve harcama istatistikleri, perakende satõş bilgileri, tüketici yönelimleri ve benzeri bilgiler yer alõyor. 96 SAYISAL GRAFİK

104 Autodesk GIS Ürünleriyle Türkiye ve Yutdõşõnda Gerçekleştirilen Proje Haberleri ve Duyurularõ SAYISAL GRAFİK 97

105 98 SAYISAL GRAFİK

106 Sayõsal Grafik ve Üniversiteler İşbirliği ile Yürütülen Proje Örnekleri Sayõsal Grafik ve Üniversiteler İşbirliği ile Yürütülen Proje Örnekleri: Süleymaniye Bölgesi Kent Bilgi Sistemi Projesi nde SAYISAL GRAFİK YTÜ İşbirliği * Yõldõz Teknik Üniversitesi Mimarlõk Fakültesi tarafõndan Haziran 1995 tarihinde başlatõlan İstanbul Tarihi Yarõmada Projesi nin amacõ tarihi özelliği olan bölgelerde yapõlacak planlama, kentsel tasarõm ve mimari tasarõm projelerine girdi sağlayacak Kent Bilgi Sistemi Modeli oluşturmaktõr. Model ilk olarak Tarihi Yarõmada Kumkapõ alt bölgesinde denenmiştir ve projenin devamõ için Süleymaniye bölgesi seçilmiştir. Modelin uygulamaya yönelik hedefleri ise; İstanbul Metropolitan Alanõ ve Tarihi Yarõmada gibi bir çok özelliği bir arada bulunduran bölgelerde; kentsel tasarõm, koruma, yenileme gibi planlama eylemlerinde, ya da sadece tek yapõnõn restorasyonunda gerek plancõnõn, gerekse mimarõn gereksinim duyabileceği her türlü veri ve bilginin belli bir sistem dahilinde sunulmasõ, yerel yönetimlerin ve kent ile ilgili diğer kurumlarõn da bu bilgi sisteminden yararlanabilmesi, ayrõca halkõn kentle ilgili kararlarda katõlõmõnõn sağlanmasõ olarak belirlenmiştir. SAYISAL GRAFİK bu projeye başõndan beri yazõlõm desteği vermiştir ve Kumkapõ bölgesindeki çalõşmalar AutoCAD R12, ADE ve 3D Studio R4 ile gerçekleştirilmiştir. Süleymaniye bölgesindeki çalõşmalarda da AutoCAD R14 ve AutoCAD Map R2.0 kullanõlacaktõr. Ayrõca Aralõk ayõnda SAYISAL GRAFİK ve YTÜ Mimarlõk Fakültesi işbirliği ile gerçekleştirilecek bir GIS seminerinde de proje hakkõnda detaylõ bilgi verilecektir. Sürdürülebilir Peyzaj ve Antalya-Belek Örneği Projesi AutoCAD Map İle Gerçekleştiriliyor ** Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlõğõ Bölümünce yürütülen Sürdürülebilir Peyzaj Planlama projesinin temel amacõ etkin bir çevre yönetimi ile doğal kaynaklarõ ve çevreyi korumak, koruma-kullanõm dengesi gözetilerek yapõlan rasyonel bir planlama ile yaşam kalitesinin iyileştirilmesi ve gelecek kuşaklara sağlõklõ çevre ve kaynaklarõn aktarõlmasõdõr. Araştõrma alanõ olarak seçilen 135m2 lik yüzölçümü ile Belek Özel Çevre Koruma Bölgesi nde daha önce birçok farklõ konu ve ölçekte çalõşma/araştõrma gerçekleştirilmiş olmasõna karşõn peyzaj planlama açõsõndan herhangi bir araştõrma yapõlmamõştõr. Bu araştõrma sonucunda yörenin doğal ve kültürel değerleri ile alan kullanõm dokusu ortaya çõkarõlarak haritalanacak, ortaya çõkan verilere ve alanõn turizm potansiyeline bağlõ olarak sürdürülebilir yerleşmeler bağlamõnda peyzaj planlama önerisi geliştirilecektir. Önerilecek planõn uygulanmasõ halinde Belek yöresindeki doğal ve kültürel değerlerin turizm nedeniyle zarar görmesi engellenecek ve turizmin gelişmesinin sürekli hale gelmesi sağlanabilecektir. Bu proje için öncelikle, Belek ve yakõn çevresini kapsayan haritalar ve hava görüntüleri bilgisayar ortamõna aktarõlacak ve tüm bilgilerin çakõştõrõlmasõyla bir arazi modeli oluşturulacaktõr. Topografik haritalar, toprak, jeoloji vb. doğal verilere ait haritalar, kültürel veriler ile alan kullanõmõna ilişkin veriler de bilgisayar ortamõnda oluşturulacak coğrafi bilgi sistemine aktarõlarak, sürdürülebilir peyzaj planlama yaklaşõmõ ortaya konacaktõr. *Sanal Gazete nin Eylül 97 sayõsõndan alõnmõştõr. ** Sanal Gazete nin Eylül 97 sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 99

107 Sayõsal Grafik ve Üniversiteler İşbirliği ile Yürütülen Proje Örnekleri İstanbul Kültür Varlõklarõ Sayõsal Envanteri projesi AutoCAD Map ile gerçekleştirilecek * SAYISAL GRAFİK, İTÜ Mimarlõk Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalõ tarafõndan yürütülen projenin danõşmanõ oldu. Devlet Planlama Teşkilatõ tarafõndan desteklenen ve süresi iki yõl olarak belirlenen projenin amacõ İstanbul un eksik olan kültür varlõğõ koruma envanterinin oluşturulmasõ olarak açõklandõ yõlõnda UNESCO tarafõndan Dünya Mirasõ Listesi ne alõnan Tarihi İstanbul için Kültür Bakanlõğõ koruma envanteri çalõşmalarõna başlanmõş ancak yõllardõr gerekli fon ayrõlamadõğõ için bu konuda fazla bir ilerleme gösterilememiştir. İstanbul un tarihi yarõmada, Eyüp, Beyoğlu gibi merkezi konumda olan ve içinde yoğun olarak yaşanan, turistlerce ziyaret edilen sit bölgelerinde gerekli koruma envanterinin yapõlmasõ belediyelerden beklenmektedir. Oysa ilgili belediyeler konuya gerekli zaman ayõrmamakta ve henüz tespiti ve tescili yapõlmamõş olan bir çok kültür varlõğõ yõkõlarak yok olmaktadõr. Enformasyon teknolojisi toplumun her türlü gereksinimini karşõlamak için hõzla gelişmekte ve bilimsel çalõşmalara yardõmcõ olmaktadõr. Kültür varlõklarõnõn korunmasõ için ilk adõm kültür varlõklarõnõn saptanmasõ ve tescil edilmesidir. Bilgisayar teknolojisinin sunduğu olanaklardan yararlanõlarak, İstanbul un yoğun tarihi dokusunun tespit edilmesi ve bu konuda düzenli bir arşiv oluşturulmasõ akõllõ bir yaklaşõm olarak gözükmektedir. Projenin danõşmanlõğõna getirilen SAYISAL GRAFİK tarafõndan yapõlan açõklamada, projede AutoCAD Map kullanõlarak akõllõ sayõsal haritalar üretileceği ve bu haritalarõn Autodesk MapGuide yazõlõmõ kullanõlarak Internet üzerinden yayõnlanacağõ bildirildi. İstanbul un kültür mirasõ ile ilgili verilerin kolayca ulaşõlabilir şekilde derlenmesinin, Türkiye nin kültür varlõklarõ envanterinin hazõrlanmasõ için bir model oluşturacağõ ve aynõ sistemin, gerekli görülen uyarlamalarla diğer tarihi yerleşimlerin belgelenmesi ve korunmasõ için de kullanõlabileceği, Üniversite yetkililerinin ortak görüşü. * Sanal Gazete nin Haziran 97 sayõsõndan alõnmõştõr. 100 SAYISAL GRAFİK

108 Sayõsal Grafik ve Üniversiteler İşbirliği ile Yürütülen Proje Örnekleri ODTÜ Mimarlõk Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Kentsel Tasarõm Yüksek Lisans stüdyosu döneminde Atatürk Orman Çiftliği projesini AutoCAD Map ile hazõrlayacak. * ODTÜ Mimarlõk Fakültesi bünyesinde Kentsel Tasarõm alanõnda yüksek lisans eğitimi veren stüdyo, iki yõl önce hayata geçirildi. Şehir Planlama ve Mimarlõk yanõsõra diğer tasarõm ve planlama disiplinlerinde lisans eğitimlerini tamamlayan öğrencilerin birlikte çalõşarak ve güncel CAD-GIS teknolojilerini kullanarak, gerçek ve uygulanabilir projeler ürettikleri stüdyo ilk ürünü olan ODTÜ Gelişme Planõnõ geçen sene hazõrladõ. Plan; ODTÜ nün gelişmesinde ve özellikle Teknopark yatõrõmõnõn etaplanmasõ, gerçekleştirilmesinde bir master plan niteliği taşõyor yõlõnda Atatürk tarafõndan kurulan ve 1937 yõlõnda hazineye bağõşlanan Atatürk Orman Çiftliği, 1950 yõlõnda özel bir yasa ile korunmaya alõnmõştõr. Kuruluşundan itibaren ileri tarõm tekniklerinin uygulandõğõ, modern deneysel ziraat uygulamalarõnõn hayata geçirildiği AOÇ aynõ zamanda, bugün de olduğu gibi, Ankara kenti için önemli bir hava koridoru oluşturmakta, kent in yeşil alan gereksiniminin karşõlanmasõnda da önemli bir rol oynamaktadõr. Projenin amacõ; zaman içerisinde plansõz olarak amacõndan farklõ kullanõmlara tahsis edilerek parçalanan AOÇ arazisinin Ankara metropol üne 21. yy gereksinimlerini karşõlayacak ve tarihi kimliğini de koruyacak şekilde kazandõrõlmasõna ön ayak olacak planõn hazõrlanmasõdõr. Bu amaçla stüdyoda bu sene AutoCAD Map kullanõlacak. Proje ile ilgili bilgilerin derlenmesi, halihazõr altlõklarõn hazõrlanmasõndan; temel tematik analiz paftalarõnõn üretimine ve proje ile ilgili sorgulamalarõn yapõlmasõna kadar her aşamada, toplam 5 bilgisayardan oluşan bir ağ üzerinde AutoCAD ile gerçekleştirilen çizimler AutoCAD Map ile akõllandõrõlacak. ODTÜ Mimarlõk Fakültesinde yaklaşõk 8 yõldõr eğitime katkõda bulunan Autodesk ürünlerine böylece bir yenisi daha eklenmiş oluyor. Tüm kent bazõnda etkin kararlar alõnabilmesi ve bu kararlarõn bilimsel kamusal savunmasõnõn yapõlabilmesi için ancak etkin olarak planlanmõş bir Kent Bilgi Sistemi ile mümkün olacağõnõ vurgulayan Kentsel Tasarõm Bölümü yetkilileri, Metropolitan Kent Planlamasõ ve yönetiminde Coğrafi Bilgi Sistemleri ve bu sisteme veri sağlayacak sayõsal verilerin hazõrlanmasõnda AutoCAD Map in kullanõmõnõn bu yönden önem taşõdõğõnõ da vurgulamaktalar. * Sanal Gazete nin Aralõk 97 sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 101

109 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Güney Afrika Seçim Öncesi Planlama Sürecinde Autodesk World Kullanõldõ * Güney Afrika da seçim öncesi süreç planlanmasõnda Autodesk World kullanõldõ. Proje, Güney Afrika da çeşitli danõşmanlar yardõmõyla Autodesk World üzerinde uygulamalar geliştirilerek tamamlandõ. İlk etapta, Bağõmsõz Seçim Komisyonu tarafõndan Autodesk World ile seçim bölgesi belirlenerek, haritalarõ Autodesk World de toplandõ. Daha sonra değerlendirmeleri ve kontrol etmeleri amacõyla haritalarõn çõktõlarõ belediyelere yollandõ. İkinci etapta, belediyelerden gelen bilgilere göre seçim bölgeleri güncellenerek şeçim istasyon noktalarõnõn son durumlarõ belirlendi. Final haritalarõn çõktõlarõ alõnarak seçmen kayõtlarõna başlanabilir duruma gelindi. Projenin boyutlarõnõn ne kadar geniş olduğunu anlatabilmek için aşağõdaki istatistiki veriler yardõmcõ olacaktõr: Tüm Güney Afrika yõ kapsayan 800 AutoCAD dosyasõ kullanõldõ, Autodesk World formatõ olan geobase lerde 56 GB dan büyük verilerle çalõşõldõ, den fazla A0 harita çõktõsõ alõndõ, den fazla renkli harita çõktõsõ alõndõ, 25 bilgisayar günde 24, haftada 7 gün aralõksõz Autodesk World ile çalõştõ. Würzburg Belediyesi GIS Uygulamalarõnda Autodesk World ü seçti ** Almanya/Würzburg belediyesi tüm kenti kapsayan GIS uygulamalarõ için Autodesk World ü kullanõyor. Belediyenin GIS sistem sorumlusu Dr. Bernd Schmitt Autodesk World ün klasik GIS i açõk ve esnek bir sisteme dönüştürmesiyle (açõk mimarisi, Windows tabanlõ olmasõ gibi) belediyecilikte GIS uygulamalarõna yeni bir boyut kazandõrdõğõnõ belirtiyor. Daha önce Autodesk World R1.0 kullanõcõsõ olan ve yazõlõmlarõn çoğunu World R2.0 a güncelleyen belediye GIS Sistem Grubu yeni sürümün eskiye göre çok daha hõzlõ olduğunu ve Autodesk World kullanõyor olmaktan çok memnun olduklarõnõ belirtiyorlar. Kentteki politikacõlar da Autodesk World ün Würzburg başarõsõnõn kendileri için de büyük avantaj sağladõğõnõ belirtiyorlar. Ayrõca yerel bir gazete de Autodesk World de üretilmiş harita ve grafikleri kullanõyor. * Sanal Gazete nin Eylül 98 sayõsõndan alõnmõştõr. ** Sanal Gazete nin Eylül 98 sayõsõndan alõnmõştõr. 102 SAYISAL GRAFİK

110 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Belçika Demiryollarõ 391 Adet AutoCAD Map Satõn Aldõ * Belçika Demiryollarõ Harita ve GIS çözümleri standardõ olarak AutoCAD Map i kullanacak. 3,500 km lik mevcut demiryolu ağõnõn takibi, bakõmõ; yeni demiryolu ağlarõnõn (Avrupa ekonomik büyümesinde kritik bir yere sahip olan hõzlõ tren demiryolu ağõ projesi gibi) planlanmasõ, tasarõmõ ve takibi için AutoCAD Map 2.0 kullanõlacak. Mevcut ve yeni yapõlacak olan demiryollarõnõn altyapõ yönetimi için satõn alõnan 391 adet AutoCAD Map lisansõnõn 50 tanesi yeni oluşturulacak Belçika hõzlõ tren projesinden sorumlu Belçika Demiryollarõ yan kuruluşu olan Tucrail tarafõndan kullanõlacak. Yeni oluşturulacak demiryolu ağlarõ projeleri kapsamõnda; İngiltere, Fransa ve Belçika arasõnda kurulacak Eurostar ağõ ve Fransa, Hollanda, Almanya arasõnda THALYS ağõ bulunuyor. Belçika Demiryollarõ CAD koordinatörü Marnix Vandenbossche Belçika Demiryollarõnõn AutoCAD Map i seçmesinin nedenlerini aşağõdaki şekilde açõklõyor; Bilgisayar operatörlerinin çoğunun AutoCAD kullanõyor olmasõ ve bu yüzden eğitim maliyetinin düşecek olmasõ, Aynõ anda birden fazla çizimle çalõşma olanağõ, AutoCAD Map 2.0 nin haritacõlõk ve GIS çözümlerinin yanõnda AutoCAD 14 üzerinde çalõşõyor olmasõyla AutoCAD in tüm özelliklerinden de yararlanabilme olanağõ, Veri entegrasyonu yetenekleri (Microstation ve ArcInfo dosya formatlarõnõ okuyup yazabilmesi), Hõzõ ve kullanõşlõ arayüzü. AutoCAD Map ile çalõşõlmaya Kasõm 1997 de başlanmõş ve 1998 ortalarõnda sistemin tam olarak çalõşõr hale getirilmesi planlanõyor. Bir Autodesk MapGuide Uygulamasõ: "İngiltere 1997 Seçim Sitesi" ** İngiltere de 1997 seçimleri için Autodesk MapGuide kullanarak kurulan "Election '97" web sitesi, seçim bölgeleri üzerinde çeşitli analizler yapmaya olanak sağlõyor seçimlerinden altõ hafta önce açõlan ve 3,250,000 ziyaretçi sayõsõna ulaşan site, seçimlerden sonra da özellikle akademik amaçla kullanõlmaya devam ediyor. Detaylõ bir İngiltere haritasõ üzerinden seçim bölgelerinin demografik bilgilerine, bir önceki seçim sonuçlarõna veya son kamuoyu yoklamalarõndaki tahmini seçim sonuçlarõna ulaşõlmasõnõ sağlayan siteyi, Business Geographics şirketi hazõrlamõş. Sitenin amacõnõ "seçmenlerin, yaşadõklarõ bölgenin politik karakteristiğini ve seçim bilgilerini, kullanõmõ kolay ve ilgi çekici bir yolla incelemelerini sağlamak" olarak açõklayan şirket müdürü Adrian Tear, Autodesk MapGuide õn "bu bilginin görsel olarak sunumunu, Internet bağlantõsõ olan herkesin kullanabileceği basit bir arabirimle" gerçekleştirmelerini sağladõğõnõ belirtiyor. Seçimden sonra da çalõşmaya devam eden sitede şu anda kullanõcõlar, harita üzerinden istediği seçim bölgesine gidip, bir tõklamayla bölge hakkõnda rapor alabiliyor. Raporda 1997 ve 1992 seçim sonuçlarõ, bölgenin demografik yapõsõ hakkõnda bilgiler ve ünlü bir politik analizcinin bölge hakkõndaki yorumlarõ yer alõyor. * Sanal Gazete nin Mart 98 sayõsõndan alõnmõştõr. ** Sanal Gazete nin Haziran 98 sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 103

111 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Seçim öncesi son kamuoyu yoklamalarõna göre, seçim sonrasõnda ise sonuçlara göre birinci gelen partilerin çeşitli renklerle harita üzerinde tematik gösterimi ise sitenin en önemli özelliklerinden. "Haritalarõ herkes anlayabilir" diyen Tear, "kullanõcõlarõn harita üzerinde serbestçe gezinmekten, istedikleri bölgeyi belki yaşadõklarõ belki doğduklarõ bulmaktan ve bölgenin nasõl bir oy dağõlõmõna sahip olduğunu analiz etmekten çok hoşlandõklarõnõ" belirtiyor. "Election 97" web sitesinin başarõsõ ve gördüğü ilgi üzerine Business Geographics, Autodesk MapGuide õ web tabanlõ pazarlama bilgi servislerinin temel yazõlõmõ yapmõş. Tamamlandõğõnda bu servis, şirketlere iş yapacaklarõ bölge hakkõnda detaylõ pazar bilgisi sunacak. "Election 97" sitesine adresinden ulaşabilirsiniz. Sitedeki etkileşimli haritalarõ görmek için önce sitesinden Autodesk MapGuide Viewer yazõlõmõnõ yüklemeniz gerekiyor. Kanada Elektrik Dağõtõm Şirketi MANITOBA HYDRO Autodesk GIS Ürünlerini Seçti * Kanada nõn 4. Büyük kamu hizmet şirketi olan MANITOBA HYDRO elektrik dağõtõm sistemleri ve harita bazlõ bilgilere ulaşõmda destek sağlamak amacõyla AutoCAD Map i seçerek 155 adet satõn aldõ. Ayrõca kurum, bilgileri arazide çalõşan işçilerine de intranet aracõyla ulaştõrabilmek amacõyla Autodesk MapGuide õ kullanmaya karar verdi. Bu iki ürünün alõmõyla abone hizmet süresinin mevcut duruma göre çok daha kõsa olmasõ bekleniyor. Kanada nõn 4. Büyük kamu hizmet şirketi olan kurum 5000 megawatt kapasite ile km2 lik bir alanda aboneye hizmet veriyor. Kurum yetkilileri amaçlarõnõn abonelere en iyi şekilde hizmet vermek olduğunu ve Autodesk GIS ürünlerinden AutoCAD Map ve Autodesk MapGuide õ kullanarak kuracaklarõ sistemle abonelere daha hõzlõ ve hatasõz hizmet sunabileceklerini söylüyorlar. AutoCAD Map ile voltaj düşmeleri güç kayõplarõ gibi problemleri daha hõzlõ çözebileceğiz diye ekliyorlar. Manitoba Hydro GIS çalõşma grubu en iyi şekilde hizmet verebilmek amacõyla ilk olarak mevcut elektrik dağõtõm sistemini bilgisayar ortamõna geçirerek güncellenebilir bir model oluşturacak. AutoCAD Map i seçme nedenlerinden biri güçlü CAD özellikleri ile birlikte nitelik verileri de kullanarak GIS analizleri yapabilmesi. AutoCAD Map plancõ, tasarõmcõ, operatör ve inşaatçõlarõmõzõn elektrik dağõtõm sistemini görüntülemeleri ve analiz yapmalarõ için çok uygun bir ortam diyen Manitoba Hydro nun Coğrafi Bilgi Sistemleri Proje Yöneticisi Jim Campbell, bu sistem trafolar, güç kablolarõ, kuleler gibi trafolarõn büyüklüğünden, kablolarõn uzunluğuna, malzemesine kadar elektrikle ilgili tüm herşeyi kapsayacak diye açõklõyor. Yeni sitemin kurulmasõ konusunda çok heyecanlõ olan Campbell daha önce yaşadõklarõ sorunlarõ ve Autodesk GIS ürün ailesinin çözümlerini şu şekilde açõklõyor: GIS ürünleri sistem modelleri yaratmaya olanak tanõmazdan önce abonelerin servis kalite ve düzeyi konusundaki problem çözümlerinin planlanmasõ en az iki gün alõyordu. Biz de eski sistemimizin bilgisayar ortamõna geçmesi ve verilerin güncellenmesi konusunda diğer kurumlarla benzer sõkõntõlar yaşadõk. Ana arterle ilgili dosyayõ açtõğõmõzda en az 6 yõldõr güncellenmemiş haritalarla karşõlaştõk. Araziye gidip ölçümler yapõp yeni veriler ile haritalarõ yeniden oluşturduk ve analiz yapabilmek için yeni oluşan her veri için yeniden anahtar tanõmlamak zorunda kaldõk. AutoCAD Map ve Autodesk MapGuide kullanõmõ ile analiz süresinin dört saatten az bir sürede yapabiliyoruz ve verilerin tüm kurum ve arazide çalõşanlar tarafõndandan da paylaşõlabilmesiyle veri güncellemede sorun yaşanmõyor. * Sanal Gazete nin Haziran 98 sayõsõndan alõnmõştõr. 104 SAYISAL GRAFİK

112 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri Yetkililer Manitoba Hydro nun AutoCAD Map i seçmesinin nedenlerinden birinin AutoCAD Map in özellik ve fiyat dengesi olduğunu söylüyorlar. Eşit özelliklere sahip diğer yazõlõmlarla karşõlaştõrõldõğõnda aynõ maliyete diğer yazõlõmlarla on kullanõcõ çalõşabiliyorken AutoCAD Map le 100 kullanõcõ çalõşabiliyor. AutoCAD Map i şeçme nedenlerini şu şekilde sõralõyorlar; Manitoba Hydro da birçok mühendisin yõllardõr AutoCAD kullanõyor olmasõ ve eğitim maliyetinin düşecek olmasõ. Diğer yazõllõmlarla bunun sağlanamamasõ. AutoCAD Map in CAD ve GIS i aynõ ortamda barõndõrõyor olmasõ ortak personel eğitimi ve yazõlõm desteği ve donanõm gereksinimi konularõnda maliyet ve destek konularõnda büyük yararlar sağlõyor olmasõ ve bugünün rekabet ortamõnda da bunun önemli ve gerekli bir özellik olduğu. AyrõcaAutoCAD Map sektöre özel yazõlõmlarõn (Manitoba Hydro nun kendi geliştirdiği yazõlõmlar gibi) analiz araçlarõnõ da kullanabiliyor ve uygulama yazõlõmlarõ geliştirilebiliyor olmasõ Manitoba Hydro AutoCAD Map ile kurduğu sistem veri ve analizlerini internet ve intranet üzerinden sunabilmek amacõyla Autodesk in GIS veri ve analizlerini internet ve intranet üzerinden yayõnlamada kullanõlan ürünü Autodesk MapGuide õ da satõn aldõ. Autodesk GIS ürünleriyle uygulama ve entegrasyon konusunda hiç bir sorunla karşõlaşmadõklarõnõ belirten yetkililer, yazõlõmlarõn kurumun ihtiyaçlarõnõ en iyi şekilde karşõlayacağõ inancõndalar. AutoCAD Map de Rekor Satõş: 18 Ayda in üzerinde AutoCAD Map Satõldõ * Autodesk Ekim 1998 itibarõyla 18 ay içinde in üzerinde AutoCAD Map satõldõğõnõ duyurdu. Autodesk'in harita ve GIS bilgisi yaratma, bakõmõnõ yapma, analiz etme ve sunma çözümü olan AutoCAD Map tüm dünyada GIS ve haritalar ile uğraşan özel ve kamu kurum ve kuruluşlarõnda kullanõlmakta ve kullanõmõ giderek artmakta. AutoCAD Map sürekli satõş artõşlarõyla iki yõldan daha az bir sürede 15 yõldõr piyasada olan ESRI nin ana yazõlõmõ ARC/INFO nun rapor edilen kullanõcõ sayõsõnõn yarõsõnõ aşmõş bulunuyor. Uluslararasõ konumsal bilgi sistemleri analiz hizmeti veren International Data Coorporation õn danõşmanlarõndan David Sonnen, AutoCAD Map e güvenini şu şekilde açõklõyor; Rakip masaüstü haritacõlõk ve GIS yazõlõmlarõyla karşõlaştõrõldõğõnda AutoCAD Map etkileyici bir büyüme oranõna sahip. Bu performans Autodesk in GIS ürünlerinde kullanõcõ istek ve desteklerini en iyi şekilde karşõlayabildiğini gösteriyor. AutoCAD Map, verim artõşõ, eğitim sürelerinde düşüş ve verilerini en verimli şekilde kullanabilme olanağõyla GIS ve haritacõlõk sektöründe çalõşanlar tarafõndan etkileyici övgüler almaya devam ediyor. Satõşõna başlanan AutoCAD Map R3 ün yeni fonksiyonlarõ ve kullanõm kolaylõklarõndan kullanõcõlar oldukça memnun. GIS danõşmanlõk şirketi olan Island Cartho-Technical õn genel müdürü Jim Slocumb Cadalyst dergisindeki yazõsõnda AutoCAD Map in yeni sürümü R3 için, en iyi daha da iyi oldu diyor. Cadence dergisinde de AutoCAD Map R yõlõ için kişisel bilgisayarlar üzerinde bilgisayar destekli tasarõm yapanlarõn seçtiği en etkili 5 yazõlõm arasõnda yer alõyor. "Los Angeles Su ve Güç Kurumu Su Araştõrmalarõ ve Teknolojileri Bölümü" çalõşanlarõndan Christopher Stern AutoCAD Map in büyük verilerle de hatasõz çalõştõğõnõ belirtiyor ve çalõşanlarõn AutoCAD Map kullanmaktan çok memnun olduklarõnõ çünkü diğer GIS yazõlõmlarõ ile çalõşamadõklarõ kadar büyük veri setleri ile çalõşabildiklerini ekleyerek bir teknisyeninin dediklerini aktarõyor; Bu kadar büyük verilerle işlemleri bu kadar kolay ve çabuk yapabileceğimi * Sanal Gazete nin Aralõk 98 sayõsõndan alõnmõştõr. SAYISAL GRAFİK 105

113 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri düşünmüyordum, gerçekten çok etkilendim. Kurum AutoCAD Map ile kentin servis verilen tüm bölgeleri üzerinde çalõşabiliyor. Autodesk başkan yardõmcõsõ Joe Astroth; AutoCAD Map in başarõsõnõn Autodesk in diğer iki GIS yazõlõmõ Autodesk World ve Autodesk MapGuide daki talep artõşlarõ ile eş zamanlõ olduğunu, bunun nedeninin de şirketlerin artõk projelerinin her aşamasõnda kullanõcõlara doğru araçlarla çözüm sunacak ve kurum içi ve dõşõnda verilerini paylaşabilecek yazõlõmlar aradõklarõnõ ve Autodesk GIS ürünlerinin de şirketlere baştan sona bu çözümü sunduğunu belirtiyor. AutoCAD Map ile birlikte diğer Autodesk GIS ürünlerinin kullanõldõğõ bazõ örnekler: Telekomünikasyon Sprint Time Warner Cable Scottish Telecom Multicanal Telia Italia Media One ABD ABD İskoçya Arjantin İtalya ABD Kamu Hizmet Kurumları (Altyapı) Pacific Gas & Electric ABD Energas S.A. Şili Italian Electricity Board İtalya PacifiCorp ABD Rand Water Güney Africa STEWEAG Avusturya Kamu Army Corp of Engineers ABD City of Winnipeg Kanada Hume City Council Avustralya Prefectura de Curitiba Brezilya City of Los Angeles ABD City of Umea İsveç Autodesk GIS Ürün Ailesi Hakkõnda Dünyanõn önde gelen haritacõlõk ve GIS yazõlõmlarõnõ üreten Autodesk, kişisel bilgisayarlar üzerinde kolay kullanõmlõ ve düşük maliyetli ürünler sunarak GIS e yeni bir boyut getiriyor. GIS ürün ailesi ile ödül alan Autodesk in GIS ürünleri şunlardõr: AutoCAD Map; CAD tabanlõ harita ve GIS bilgisi yaratma, bakõmõnõ yapma, analiz etme ve sunma çözümü Autodesk World; Microsoft ortamõnda konumsal verinin kullanõlmasõ ve analizleri çözümü Autodesk MapGuide; GIS projelerinin Internet ortamõnda sunulmasõ çözümü 106 SAYISAL GRAFİK

114 Dünya da Autodesk GIS Yazõlõmlarõyla Gerçekleştirilen Proje Örnekleri ORACLE 8 Spatial Cartridge ve Autodesk GIS Geometrinin ortak veritabanlarõnda depolanmasõ kullanõcõlarõn en önemli talepleri arasõnda yer alõyor. Büyüyen talebin karşõlamak amacõyla veritabanõ şirketleri (Oracle, Oracle 8 Spatial Cartrige la ve Informix, Informix Spatial Data Blade ile) konumsal bilginin yönetimini optimum duruma getirmek amacõyla mevcut RDBMS lerinin yeteneklerini arttõrdõlar. Autodesk in politikasõ, rakip firmalar (ESRI nin SDE si; MapInfo nun SpatialWare i) gibi yazõlõma ait çözümler sunmak yerine bu yeni oluşan standartlara ayak uydurmak ve temel çözümlerini veritabanõ şirketlerinin rehberliğinde mevcut geliştirilmiş teknolojinin üzerine kurmak. Autodesk in stratejisinde yeni veritabanõ sürümleri (Oracle, Informix, SQL Server) önemli bir rol oynuyor. Bu nedenle Autodesk özellikle Oracle başta olmak üzere veritabanõ şirketleri ile ilişkilerini güçlendirme yoluna gidiyor. Bu ortamda Autodesk GIS ortaklarõ önemli üçüncü parti uygulamalarõ geliştiriyor. Bu uygulamalardan birisi de Alman GIS ortağõ Hanke & Peter firmasõnõn Oracle 8 SC ile geliştirdiği çözüm. VosOpen: Altyapõ Firmalarõ için Oracle 8 Spatial Cartridge üzerine kurulu bir GIS Almanya da bir Autodesk GIS Sistem merkezi olan Hanke & Peter firmasõ Oracle ve Autodesk GIS ürünlerini (AutoCAD Map, Autodesk World, Autodesk MapGuide) kullanarak altyapõ şirketleri için bir uygulama geliştirdi. Bu çözüm Almanya nõn büyük altyapõ firmalarõndan biri için üretildi. Tüm veri Oracle 8 SC de depolanõyor. Elektrik, gaz, su ve telekomünikasyon şirketleri için veri modeli oluşturulmuştur. SICAD verileri otomatik okunuyor ve güncelleniyor. Otomatik çõktõ alõnabiliyor. Veri Üretiminde AutoCAD Map kullanõlõyor. Analiz ve görüntülemede Autodesk World kullanõlõyor. Internetten sunum için Autodesk MapGuide kullanõlõyor. Raster veri entegrasyonu sağlanõyor. VosOpen sisteminde, tüm coğrafi veri bilgisini ve nitelik veri bağlantõsõ nõ kaybetmeden tarafsõz bir formatta, bağlantõlõ veritabanõ yapõsõnda Oracle 8 SC de depolanõyor. Şu an için coğrafi veri depolamada en güçlü araçlarõ Oracle sunuyor. Autodesk GIS ürünleri AutoCAD Map, Autodesk World ve Autodesk Mapguide, sorgulama ve analiz, Internet/intranet üzerinden sunum ve analiz işlevleri için güçlü bir grafik taban sunuyor. Bu aşamada herhangi bir ürün kullanõlabileceklerini fakat Autodesk ürünlerini şeçtiklerini belirten firma yetkilileri, Autodesk GIS ürünlerini şeçme nedeni olarak ürünlerinin kullanõmõnõn çok yaygõn ve grafik veri işleme konusunda dünya standardõ olmasõnõ gösteriyorlar. Verinin Oracle RDBMS lerde depolanmasõ kullanõcõya bir çok kolaylõk ve esneklik getiriyor. İş ne olursa olsun kullanõcõ veriyi kolaylõkla işleyip, görselleştirebiliyor veya geliştirebiliyor. Almanya da bölgesel bir altyapõ şirketi VosOpen ile Autodesk World 2.0 i kullanõlabilirliği konusunda test ediyor. Şirket bu sistemi büyük kapsamlõ su ve gaz projelerinde önemli sayõda iş istasyonlarõ üzerinde analiz ve bilgi depolama aşamalarõnda kullanacak. SAYISAL GRAFİK 107