1 TÜRKİYE DEKİ BANKALARIN PERFORMANSLARININ TEMEL BİLEŞENLER YAKLAŞIMI İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ Aydın ÜNSAL 1 Sibel DUMAN 2 ÖZET Ülke ekonomisinin önemli bir kısmını bankacılık sektörü oluşturmaktadır. Bu nedenle bankacılık sektöründeki başarı ve gelişmeler iktisadi gelişmeyi doğrudan etkilemektedir. Dünyada yapılan bazı çalışmalarda genel olarak bankacılık sektöründeki başarısızlıkların ülke ekonomilerindeki makroekonomik çevrenin zayıf olduğu dönemlerde ortaya çıktığını göstermektedir. Dolayısıyla bankacılık sektöründe gösterilen performansın düşük veya yüksek olması tüm iktisadi birimler açısından önemlidir. Bu çalışmada, ülkemizde finansal sistem içinde önemli bir yeri olan bankaların 2002:12 2004:12 dönemine göre üçer aylık olmak üzere bazı önemli göstergelere göre karşılaştırmalı performans analizi yapılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, öncelikle bankaların performans ölçüm göstergelerinden likidite riski, kredi riski, sermaye riski ve karlılık oranlarının temel bileşenler analizi yardımıyla değişken grupları belirlenmiş ve bu değişken grupları X i skor değerleri ile ölçeklendirilmiştir. Bu ölçekler yardımıyla kamu bankaları, özel sermayeli ve yabancı sermayeli ticaret bankalarının performansları ilgili göstergelere göre karşılaştırılmalı olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışmada yapılan analizler sonucunda ilgili göstergelerin banka yapılarına göre durumu incelenmiştir. Ayrıca yine ilgili göstergelerin skor değerlerine göre bankaların sıralaması yapılarak durum değerlendirmesi yapılmıştır. En önemli göstergeler olan aktif kalitesi ve karlılığa göre incelendiğinde aktif kalitesinde kamu bankaları, karlılıkta ise öncelikle özel sermayeli ve ikinci sırada kamu sermayeli bankalar olmak üzere yabancı sermayeli bankalardan daha iyi performans göstermiştir. Bu sonuçlara göre özellikle 2002 Aralık, 2003 yılının ilk yarısında kamu bankalarının daha iyi performans gösterdiği görülmüştür. Anahtar Sözcükler: temel bileşenler yaklaşımı, faktör analizi, bankacılık, performans değerlendirme 1 Prof.Dr.Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F.Ekonometri Bölümü, Beşevler ANKARA. aunsal@gazi.edu.tr 2 Arş.Gör.Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F.Ekonometri Bölümü, Beşevler ANKARA. sduman@gazi.edu.tr
2 ABSTRACT This paper uses principal component analysis to construct four measures of bank performance: capital risk, credit risk, liquidity risk and profitability for 2002 December to 2004 March, quarterly. Then this study compares the performance of State-owned Commercial Banks, privately-owned Commercial Banks and Foreign Banks in Turkey. On the most important indicators of credit risk and profitability, respectively state-owned commercial banks perform beter than the others on credit risk and first privately-owned commercial banks and secondly state-owned commercial banks perform better than the foreign banks on profitability. Especially in 2002, December and 2003, March and 2003: June periods, Stateowned banks perform better than both privately-owned commercial banks and foreign banks in Turkey. Keywords: principal component approach, factor analysis, banking, performance analysis 1.GİRİŞ Türkiye de özellikle 1999 ve 2000 yıllarında yaşanan mali krizler sonrasında, fon akımlarının önemli bir bölümünün yapıldığı bankacılık kesimi ile ilgili yeniden yapılanma çalışmaları hız kazanmıştır. Bu anlamda, 2000 yılı başlangıcında bankaların faaliyetlerinin izlenmesi ve denetlenmesi ile ilgili kararların alınması ve uygulanması amacıyla Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu kurulmuştur (Fırat, 2001). Bankalar, ekonominin en önemli yapıtaşları olarak ticari işletmelerin finansmanı, temel finansal hizmetlerin sunumu ve ödeme sistemlerine erişim gibi birçok olanak sağlamaktadır. Bunlara ek olarak, bazı bankalardan güç piyasa koşullarında kredi ve likidite temin etmeleri beklenmektedir. Bankaların ulusal ekonomiler için öneminin altını çizerken şu gerçekten yola çıkılmaktadır; "bankacılık hemen hemen üniversal düzenlemelere tabi bir endüstri haline gelmiştir. Ayrıca bankalar belli konularda hükümetin güvenlik ağına erişim sağlayabilmektedir. Bu nedenlerden dolayı bankalarda güçlü bir kurumsal yönetim büyük önem taşımaktadır (Türkiye Bankalar Birliği, 2000). 1980 lerin başından itibaren uygulanan serbestleşme politikaları, Türk bankacılık sisteminde de etkisini göstermiş ve bu politikaların sonucu olarak pek
3 çok olumlu gelişme yaşanmıştır. Mali serbestleşme ile birlikte sisteme giriş imkânları genişlemiş ve sonucunda banka sayısında ve istihdamda önemli bir artış yaşanmıştır. Ancak, bütün bu olumlu gelişmelere rağmen Türk bankacılık sistemi öz kaynak yetersizliği, kamu bankalarının sistemdeki ağırlığının yarattığı bozucu etkiler, küçük ölçekli ve parçalı bankacılık yapısı, bankaların yetersiz iç kontrol ve risk yönetimi sistemleri, banka bilançolarındaki saydamlığın yetersizliği, zayıf aktif kalitesi gibi taşıdığı yapısal sorunlar nedeniyle temel fonksiyonu olan aracılık hizmetlerini etkin ve yeterli ölçüde yerine getirmekten hızla uzaklaşmış ve sistematik risklere karşı duyarlılığı artmıştır (Kaya,2002). Son yıllarda bankacılık sektöründe yapılan denetleme ve düzenleme çalışmaları özellikle risk yönetimi konusunda yeniden yapılanma sürecini de beraberinde getirmiştir. Bankacılıkta meydana gelen bu yeniden yapılanma çalışmaları ampirik çalışmaların yapılması hususunda hız kazanmıştır. Bankacılıkla ilgili yapılan ampirik çalışmalar incelendiğinde bankacılıkta düzenleme, sektörün işleyişi ve performansı üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu alanda yapılan çalışmaların birçoğu; düzenleme politikaları, bankanın idari yapısı, v.b. gibi durumların bankanın performansı üzerinde etkili olduğunu söylemektedir. Bu çalışmada risk ölçütlerine göre performans değerlendirilmesi yapılacağından bu kavramlardan kısaca bahsetmek yerinde olacaktır. 2. Bankacılıkta Risk ve Risk Çeşitleri Günümüzde finansal kuruluşların stratejik planlarında risk yönetimi çok öncelikli bir yer almaktadır. Özellikle mali sistem içinde önemli bir yeri olan bankalar kuvvetli ve etkin bir risk yönetimi ile piyasaların yaşadığı olağanüstü durumlarda karşı karşıya kalabileceği zararları azaltabilir. Örneğin; Türkiye de 2003 yılında hazırlanan bankaların yeniden yapılandırma sürecinde mevduat faizleri piyasa koşullarına uygun hale getirilmiş ve vade ve likidite riskleri daha iyi yönetilebilir olmuştur (www.bddk.org.tr). Bankaların hemen hemen bütün faaliyet alanlarında alınan kararlarda riskin varlığından
4 bahsedilir. Risk, bankacılık sektörünün önlenemeyen ve giderilemeyen bir parçasıdır. Ancak riskin başarılı bir biçimde yönetilmesi ile bankanın karlılığını arttıran önemli bir araç olarak değerlendirilir. Risk, bir işleme ilişkin bir parasal kaybın ortaya çıkması veya bir giderin ya da zararın ortaya çıkması ile neticelenebilecek ekonomik faydanın azalması ihtimalidir. Diğer bir ifadeyle risk, ekonomik değerin belirsizliği şeklinde de tanımlanabilir. Risk yönetimi, risk ve getiri arasında şirket yönetimine uygun bir geçiş veya değişim yapabilmesini sağlayan bir süreçtir. Risk yönetimi temel bir kurumsal işlevdir. Bankacılıkta risk, bankanın karlılığını sağlamak ve korumak için uygulanan politikaların bir bütünüdür. Bu çalışmada yer alan ve bankacılık sektöründe faaliyet alanlarına göre çeşitlilik gösteren risk unsurları aşağıda verilmiştir: - Karlılık riski: Karlılık, bankanın varolma sebebidir. Ayrıca bankanın üstlenebileceği risk ve sermayesini arttırabilme kapasitesini gösteren önemli bir sonuç olarak da değerlendirilebilir. Karlılık riski ise, banka yönetiminin bankanın gelir kaynaklarını iyi belirleme, bankacılık faaliyetlerini yüksek getirili alanlara aktarabilme yeteneği ve esnekliğidir. Bir bankanın karlılık riski ölçümünde, bankanın reel olarak yeterince kar edip etmediğine bakılır. Bu amaçla bankaların karlarının aktif büyüklükleri ile o karı elde etmek için sahip oldukları sermaye miktarı ve sektörün karlılık ortalaması ile bankaların durumunun karşılaştırılması gerekmektedir. - Sermaye yeterliliği riski: Sermaye, finansal işlemlerde alternatif bir kaynak olarak tanımlanır. Sermaye riski, Basel Komitesi tarafından belirlenen bankanın ödeme yapma yeteneğini gösteren en önemli göstergelerinden biridir. Bankacılık sektörünü yeniden yapılandırma ve kaynak tahsisi planları çerçevesinde yabancı kaynak birikimleriyle çalışan bankalar kanuni zorunluluk gereği sermayelerini belli bir seviyenin üzerinde tutmak zorundadır. Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) tarafından belirlenen minimum sermaye yeterlilik oranı %8 olarak belirlenmiştir.
5 Yeterli miktarda sermayenin ani likidite sıkışıklıklarında yedek bir güvence olarak bulunmasının, bankaların sorunlu dönemleri daha rahat aşmasına neden olacağı iddiası, sermaye miktarında bir standardizasyona gidilmesini savunanların temel dayanaklarından birini oluşturmaktadır. Ayrıca sermaye miktarı arttıkça, bankaların kaybedecekleri aratacağından, riskli yatırımlardan uzak durmaları ihtimali kuvvetlenir. Sermaye yeterliliğini ölçmek için sermaye yeterlilik oranı kullanılmaktadır. Bu oran; risk ağırlıklı aktifler ile öz sermayeye katkı sermayenin eklenerek sermayeden yapılan indirimin çıkarılmasıyla elde edilen Sermaye Tabanı arasındaki ilişkiyi ölçmektedir. - Likidite riski: Likidite; kısaca vadesi gelen borçları tam ve zamanında ödeyebilme yeteneği olarak tanımlanır. Daha geniş olarak likidite, işletme aktiflerinin daha akışkan, daha kısa vadeli ve daha kolay paraya dönüştürülebilecek şekilde düzenleyerek pasiflerle vade uyumlu hale getiren dengeli bir finansman politikası izlenmesi anlamında kullanılır. Likidite riski ise, mevduat sahiplerinin yasal talepleri ile kredi müşterisinin talep etkileri fonların karşılanması düzeyinin, ticari bankanın karlılığında değişikliktir. Bankanın ihtiyaç duyduğu likidite ihtiyacının belirlenmesinde çeşitli yöntemler kullanılır. Bunların başında stok yaklaşımı, nakit akış yaklaşımı ve vade farkı yaklaşımı gelmektedir. - Kredi Riski: Kredi işlemleri bankanın risk taşıyan işlemlerinden biridir. Bir bankanın verdiği kredi, satın aldığı menkul kıymet ihracatçısının veya herhangi bir nedenle verdiği paranın geri ödenmesinin kısmen veya tamamen olmaması ve borca karşılık teminat olarak gösterilen kıymetlerin değer kaybederek ödenmeyen borcu karşılayamaması durumunda kredibilite riski ile karşı karşıya kalınmaktadır. Kredi riski ile aktif kalitesi ters orantılı olarak değişmektedir. Aktifin kalitesi karlılığın ve ödünç verilen fonların geri alınacağının bir göstergesidir. Kredi riski sadece bir bankanın kullandırdığı krediler için değil, aynı zamanda
6 finansal ürünleri ve bilânço dışı kalemleri için de söz konusudur. Kredi riski yönetiminin anlamı, bankanın kullandırdığı kredilerden beklediği geri dönüşü en uygun koşullarda maksimize etmektir. 3. Araştırmanın Amacı, Kapsamı ve Yöntem Banka performansı ile ilgili yapılan çalışmalarda ekonomistler, ortak olma yapısının banka performansı üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu belirtmişlerdir (Grigorian ve Manole, 2002). Bunun yanı sıra, çeşitli politik faktörler de banka performansında rol oynamaktadır. Banka performanslarının ölçülmesinde çeşitli finansal oranlardan faydalanılmaktadır. Ancak banka performansı sıralaması uygulanan orana göre farklı çıkmaktadır. Bir orana göre yüksek performans gösteren banka bir diğer orana göre çok düşük performanslı görünebilmektedir. Objektif bir metodolojinin olmayışı banka yöneticilerinin uygulanan yaklaşıma güvensiz olmalarına yol açmaktadır. Hatta zaman zaman banka yöneticileri, ölçüt olarak alınan oranlarda yüksek performans elde etmek için, bankanın tüm stratejisine zarar verebilecek politikalar izlemektedir. Çalışmada kullanılan veriler, Türkiye Bankalar Birliği nin web sitesinden elde edilmiştir. Ayrıca kullanılan veri kümesi kapsamlı olup banka yapısını belirten birçok bilgiyi içermektedir. Bu çalışmada, kamu sermayeli, özel sermayeli ve yabancı bankalar incelenmiştir ve karşılaştırmalı olarak sonuçlar elde edilmiştir. Türk bankacılık sistemi hakkındaki çalışmaların en sık görülen sonuçlarından biri, yabancı ve özel bankaların kamu bankalarına oranla çok daha etkin çalıştığıdır. Şüphesiz verimlilik mutlak bir kavram olmayıp, seçilen girdi ve çıktılarla, kullanılan yöntemle araştırmacının ürettiği bir değerdir(inan, 2000). Bu çalışmada da, hangi bankaların diğerlerine göre faaliyet alanlarında başarılı olduğu kıyaslanmaya çalışılmıştır. Bu amaçla, temel bileşenler yaklaşımı ile çalışma kapsamında kullanılacak değişkenler belirlenmiş ve bu değişkenlere ilişkin değerler ölçeklendirilerek analizler yapılmıştır.
7 Bu çalışmada, daha önce de ifade edildiği üzere, kamu bankaları, özel sermayeli bankalar ve yabancı bankaların performans değerlendirmesi yapmak amaçlanmıştır. Çalışma kapsamına alınan ve birbiri ile ilişkili olan değişkenlerin aralarındaki korelasyonun ortadan kaldırılması gerekir. Ayrıca birbiri ile ilişkili birçok değişkenle analiz yapmak yerine birbirinden bağımsız daha az sayıda değişkenle analiz yapmak istenilen bir durumdur. Çok değişkenli analiz yöntemlerinin birçoğu, değişkenler arasındaki bu ilişkili durumun yok edilmesi esasına dayanmaktadır. Bu yöntemlerin başında temel bileşenler yöntemi ile faktör analizi gelmektedir. Bu çalışmada da bankalara ilişkin belirlenen değişkenler temel bileşenler yöntemi ile birbirinden bağımsız çeşitli faktörlere ayrılmıştır. Çalışmanın veri kümesini Türkiye de faaliyet gösteren 3 adet kamu sermayeli, 18 adet özel sermayeli ve 12 adet de yabancı bankalar oluşturmaktadır. Tablo.1 de çalışma kapsamına alınan kamu sermayeli bankalar, özel sermayeli bankalar ve yabancı bankalar verilmiştir.
8 Tablo.1: Çalışma Kapsamına Alınan Türkiye deki Bankalar BANKALAR BANKALAR Kamu Sermayeli Bankalar 17 Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 1 T.C. Ziraat Bankası A.Ş. 18 Türkiye Garanti Bankası A.Ş. 2 Türkiye Halk Bankası A.Ş. 19 Türkiye İş Bankası A.Ş. 3 Türkiye Vakıflar Bankası 20 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Özel Sermayeli Bankalar Yabancı Bankalar 4 Akbank T.A.Ş. 21 Abn Amro Bank N.V. 5 Alternatif Bank A.Ş. 22 Arap Türk Bankası A.Ş. 6 Anadolubank A.Ş. 23 Banca di Roma S.P.A. 7 Denizbank A.Ş. 24 Bank Mellat 8 Finansbank A.Ş. 25 BankEuropa Bankası A.Ş. 9 Koçbank A.Ş. 26 Bnp-Ak Dresdner Bank A.ş. 10 MNG Bank A.Ş. 27 Citibank A.Ş. 11 Oyak Bank A.Ş. 28 Habib Bank Limited 12 Şekerbank T.A.Ş. 29 HSBC Bank A.Ş. 13 Tefkenbank A.Ş. 30 JP Morgan Chase Bank 14 Tekstil Bankası A.Ş. 31 Societe Generale(SA) 15 Turkish Bank A.Ş. 32 WestLB AG 16 Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Kaynak: www.tbb.org.tr verilmiştir. Çalışmada kullanılan değişkenler ve rasyolar da aşağıda Tablo.2 de
9 Tablo.2: Kullanılan değişken ve ilgili rasyolar Rasyolar (%) Sermaye Yeterliliği SY1 = Özkaynaklar / Toplam Pasifler SY2 = (Özkaynak + Kar / Zarar) / Toplam Aktifler SY3 = (Özkaynak + Kar / Zarar) / Toplam Pasifler SY4 = (Özkaynak + Kar) / (Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) SY5 = Faiz Getirili Aktifler / Özkaynaklar SY6 = Ödenmiş Sermaye / Özkaynaklar Aktif Kalitesi (Krediler) AK1 = Toplam Krediler / Toplam Aktifler AK2 = Duran Aktifler / Toplam Aktifler AK3 = Menkul Değerler Cüzdanı / Toplam Aktifler AK4 = Takipteki Krediler / Toplam Aktifler AK5 = Duran Aktifler / Ödenmiş Sermaye AK6 = Bağlı Değerler + İştirakler / Toplam Aktifler Likidite Yeterliliği LKT1 = Likit Aktifler / Toplam Aktifler LKT2 = Likit Aktifler + ( Mevduat + Mevduat Dışı Kaynaklar) LKT3 = Likit Aktifler / Ödenmiş Sermaye LKT4 = Menkul Değerler Cüzdanı + Toplam Likit Aktifler LKT5 = Garanti Kefaletler / Özkaynaklar Karlılık KAR1 = Net Dönem Karı / Ortalama Toplam Aktifler KAR2 = Net Dönem Karı / Ortalama Özkaynaklar KAR3 = Net Dönem Karı / Ortalama Ödenmiş Sermaye KAR4 = Kredilerden Alınan Faizler / Faiz Gelirleri + Faiz Dışı Gelirler KAR5 = (Faiz Gelirleri Faiz Giderleri) / Toplam Gelirler Kaynak: www.tbb.org.tr
10 Çalışmanın bu aşamasında veriler ve çalışma kapsamına giren bankalar tanımlandıktan sonra temel bileşenler yaklaşımı ve faktör analizinden kısaca bahsedilecektir. 3.1. Temel Bileşenler Yaklaşımı n adet gözlem ve p adet değişkenden oluşan veri matrisi X olmak üzere, bu veri matrisi çok sayıda nokradan oluşan bir topluluktur. Değişkenler arasında tam bağımsızlık söz konusu olamayacağı için oluşan şeklin eksenleri birbirine dik olamayacak ve tanımlanamayacaktır. Diğer taraftan bu eksenlerin birbirine dik olması daha fazla bilgi verecektir. Bu amaçla, bir dönüştürme yaparak noktaların sahip oldukları toplam varyans ilk eksen boyunca değişmemesi sağlanarak yeni eksenlerin birbirine dik olması sağlanmaktadır. Harold Hotelling tarafından önerilen bu yöntemde Z standartlaştırılmış veri matrisi de kullanılmaktadır. T pxp dönüşüm matrisi olmak üzere, Y = T Z (1) pxn ' pxp pxn biçiminde ifade edilir. Diğer bir ifadeyle, birbiriyle ilişkili Z değerlerinden birbiri ile ilişkili olmayan Y değerleri elde edilmektedir. Daha sonra bu bilgiler kullanılarak öz değerler bağıntısından yararlanarak önemli bileşenler elde edilir. Bu temel bileşen sayısının belirlenmesi için birçok yöntem geliştirilmiştir. Kullanılan en basit yönteme göre, birden büyük öz değerlerin sayısı m dir ve m j j= 1 p 3 λ 2 (2) koşulunun sağlandığı en küçük m değeri önemli görülen temel bileşen sayısı belirlemektedir. Kısaca temel bileşenler yaklaşımı bağımlılık yapısını yok etme ve boyut indirgeme amaçları için kullanılmaktadır.
11 3.2. Faktör Analizi Faktör analizi, p tane değişkene sahip bir durumda birbiri ile ilişkili olan değişkenleri birleştirerek faktör adı verilen az sayıda ortak ilişkisiz değişken bulmayı amaçlayan çok değişkenli bir tekniktir. Diğer bir ifadeyle temel bileşenler analizi gibi boyut indirgeme ve değişkenler arasındaki bağımlılık yapısını yok etme özelliğine sahiptir. Faktör analizinde de öncelikle değişkenlerin korelasyon matrisi belirlenir. Analizde kullanılan değişkenler arasında korelasyon mutlak değer olarak 0.40 dan daha az ise, ilgili değişkenin analize dahil edilmesi uygun olmayabilir. Bu teknikte, faktörlerin belirlenmesinde bir çok yöntem olmasına rağmen en kullanışlı olanı temel bileşenler yaklaşımıdır. Bu yaklaşım, bütün değişkenlerdeki maksimum varyansı açıklayacak faktörü hesaplar. Geriye kalan maksimum miktardaki varyansı açıklamak üzere ikinci faktör hesaplanır. Bu durum, değişkenlerdeki toplam varyansı açıklayıncaya kadar devam eder. Bir sonraki bölümde temel bileşenler yaklaşımı ile faktör analizi kullanılarak belirlenen risk ölçüm kriterlerine göre bankaların performans değerlendirilmesi yapılmaya çalışılmıştır. 4. Uygulama Bu çalışmada öncelikle temel bileşenler yöntemi ile likidite riski, sermaye riski, kredi riski ve karlılık indekslerini açıklayan önemli rasyolar belirlenmiş ve bu rasyolar kullanılarak faktör analizi ile indekslere ilişkin skor değerleri oluşturulmuştur. Çalışma kapsamına alınan kamu sermayeli bankalar, özel sermayeli bankalar ve yabancı bankalar bu skor değerleri ile çeşitli istatistiki bilgilere göre karşılaştırılmıştır. Aşağıda Tablo.3 de ilgili bankaların likidite riski, kredi riski, sermaye riski ve karlılık indekslerine ilişkin risk skorlarına ilişkin ölçek ortalamaları verilmiştir.
12 Tablo.3: Kamu, Özel ve Yabancı Sermayeli Bankaların Risk Skorları Ölçek Ortalamaları 2002 Aralık BANKALAR Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 6.67 5.33 1 7.67 Özel Sermayeli Bankalar 6.35 4.18 1.47 7.06 Yabancı Sermayeli Bankalar 4.08 3.17 2.42 6.75 2003 Mart Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 6 5 2.33 5 Özel Sermayeli Bankalar 4.18 4.70 3.12 4.94 Yabancı Sermayeli Bankalar 5.08 3.50 4.17 3.83 2003 Haziran Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 4 7.33 2.33 4 Özel Sermayeli Bankalar 6.58 4.47 2.65 7.08 Yabancı Sermayeli Bankalar 4.58 5.08 3.83 4.42 2003 Eylül Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 3.33 7.33 2.33 3.67 Özel Sermayeli Bankalar 4.65 5.18 4.06 5.12 Yabancı Sermayeli Bankalar 3.92 4 3.92 5.42 2003 Aralık Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 2.33 8.33 1 8.33 Özel Sermayeli Bankalar 2.41 7 1.59 8.70 Yabancı Sermayeli Bankalar 3.25 4.75 2.83 6.92 2004 Mart Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 3.67 8.67 1.67 4.67 Özel Sermayeli Bankalar 3.18 7.06 2.88 5.41 Yabancı Sermayeli Bankalar 3.92 4.67 4.25 4.08 2004 Haziran Likidite Kredi Sermaye Karlılık Kamu Sermayeli Bankalar 5.33 5.67 1.33 8.33 Özel Sermayeli Bankalar 3.82 4.12 2.29 7.59 Yabancı Sermayeli Bankalar 5.33 2.83 2.92 6.92 Bu basit analiz yönteminde dikkate alınacak çeşitli bilgiler ortaya çıkarılmıştır. Tablo.3 de likidite, kredi, sermaye ve karlılık göstergelerine ilişkin elde edilen ortalama değerler incelendiğinde; 2002 Aralık döneminde kamu sermayeli bankaların sermaye yeterliği göstergesi dışında diğer bankalara göre daha iyi performans gösterdikleri gözlenmiştir. İkinci olarak özel sermayeli bankalar da yabancı sermayeli bankalara göre daha iyi oldukları söylenebilir. 2003 Mart döneminde sermaye yeterliği hariç yine kamu sermayeli bankaların üstün oldukları gözlenmiştir. Karlılık ve kredi hacminde özel
13 sermayeli bankalar yine yabancı sermayeli bankalara oranla daha iyi durumda oldukları tespit edilmiştir. 2003 Haziran ayı için elde edilen değerler incelendiğinde, özel sermayeli bankaların kredi dışında özellikle likidite ve karlılık göstergelerine göre daha iyi performans gösterdikleri gözlenmiştir. Bu dönmede önceki dönemlere göre kamu bankalarının kredi yeterliliği oldukça artmıştır. 2003 Eylül döneminde 2003 Haziran dönemine benzer şekilde özel sermayeli bankların üstün performans gösterdikleri söylenebilir. Kamu sermayeli bankaların kredi yeterliğinde diğerlerine oranla daha iyi olduğu söylenebilir. 2003 Aralık döneminde kamu sermayeli bankaların karlılık düzeylerinin oldukça yükseldiği dikkat çekmektedir. Yine kredi yeterliği hariç diğer göstergelerde önemli ölçüde azalma gözlenmiştir. Bu dönemde özel sermayeli ve yabancı sermayeli bankaların karlılık oranlarının önemli ölçüde arttığı gözlenmekle birlikte, tüm bankaların performanslarının birbirine yakın olduğu söylenebilir. 2004 Mart dönemine göre hızla artan karlılık oranları tüm bankalara açısından azalma sergilemektedir. Kredi yeterlikleri geçerliliğini korumakla birlikte sermaye yeterliliklerinde artma gözlenmiştir. Ancak tüm dönemler için sermaye yeterliliklerinin düşük olduğu görülmektedir. Son olarak 2004 Haziran döneminde kamu bankalarının kredi yeterliliklerinde azalma görülürken sermaye yeterliği hariç diğer göstergelerde daha iyi performans gösterdikleri düşünülmektedir. Ancak Mart dönemine oranla karlılıklarının arttığı söylenebilir. Ayrıca çalışmada ilgili dört kategoriye ilişkin faktör skorlarının pozitif ölçek değerlerine göre bankaların sıralaması yapılmış ve aşağıda dönem sırasına göre tablo şeklinde verilmiştir.
14 Tablo.4: 2002 Aralık Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Tekstil Bankası A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Denizbank A.Ş. Anadolubank A.Ş. 2 HSBC Bank A.Ş. T.C.Ziraat Bankası T.C.Ziraat Bankası Türk Dış Ticaret Bankası 3 Abn Amro Bank N.V. Arap Türk Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Turkish Bank A.Ş. 4 Bnp-Ak Dresdner Bank Abn Amro Bank N.V. Türk Dış Ticaret Bankası JPMorgan Chase Bank 5 Habib Bank Limited Denizbank A.Ş. Türkiye Halk Bankası Habib Bank Limited 6 Société Générale (SA) Finans Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası WestLB AG 7 Bayındırbank A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank Citibank N.A. 8 MNG Bank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Finans Bank A.Ş. 9 Alternatif Bank A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Anadolubank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası 10 JPMorgan Chase Bank Türkiye Halk Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. Türkiye Halk Bankası 11 BankEuropa Bankası Türkiye Garanti Bankası Türkiye Vakıflar Bankası Tekstil Bankası A.Ş. 12 Türkiye Vakıflar Bankası Finans Bank A.Ş. Akbank T.A.Ş. 13 BankEuropa Bankası A.Ş. Banca di Roma S.P.A. Bnp-Ak Dresdner Bank 14 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Tekstil Bankası A.Ş. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. 15 Türkiye İş Bankası A.Ş. Alternatif Bank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. 16 Şekerbank T.A.Ş. Tablo.4 de görüldüğü üzere, 2002 Aralık döneminde kamu bankalarının kredi, likidite, karlılık rasyolarına göre öne çıktığı gözlenmiştir. Yine özel bankalar içinde Bayıdırbank A.Ş. sermaye, kredi ve karlılık rasyolarına göre iyi performans sergilemiştir. Tablo.5: 2003 Mart Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Abn Amro Bank N.V. BankEuropa Bankası A.Ş. T.C. Ziraat Bankası A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası 2 Société Générale (SA) Abn Amro Bank N.V. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 3 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Denizbank A.Ş. Bank Mellat Türkiye İş Bankası A.Ş. 4 HSBC Bank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Akbank T.A.Ş. 5 JPMorgan Chase Bank Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası Finans Bank A.Ş. 6 Bayındırbank A.Ş. MNG Bank A.Ş. Abn Amro Bank N.V. WestLB AG 7 MNG Bank A.Ş. Banca di Roma S.P.A. Turkish Bank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası 8 BankEuropa Bankası A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. JPMorgan Chase Bank Şekerbank T.A.Ş. 9 WestLB AG Denizbank A.Ş. Bank Mellat 10 Türkiye Vakıflar Bankası BankEuropa Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. 11 Türkiye İş Bankası A.Ş. Akbank T.A.Ş. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. 12 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. 13 Bayındırbank A.Ş. Denizbank A.Ş. 14 WestLB AG Bayındırbank A.Ş. Tablo.5 de elde edilen sonuçlara göre 2003 Mart döneminde Bayındırbank bu dönemde de performansını korumuştur. Yabancı sermayeli bankalar arasında ise WestLB AG bank sermaye yeterliği hariç diğer göstergeler arasında iyi performans gösterdiği
15 gözlenmiştir. Diğer taraftan yine sermaye yeterliği hariç kamu sermayeli bankalar arasında özellikle Türkiye Vakıflar Bankasının performansının iyi düzeyde olduğu elde edilmiştir. Tablo.6: 2003 Haziran Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Arap Türk Bankası A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Citibank N.A. Finans Bank A.Ş. 2 Abn Amro Bank N.V. Finans Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Citibank N.A. 3 Citibank N.A. Denizbank A.Ş. T.C.Ziraat Bankası Arap Türk Bankası A.Ş. 4 JPMorgan Chase Bank Bayındırbank A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Abn Amro Bank N.V. 5 Oyak Bank A.Ş. Abn Amro Bank N.V. JPMorgan Chase Bank HSBC Bank A.Ş. 6 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Tekstil Bankası A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası 7 Bayındırbank A.Ş. Oyak Bank A.Ş. Denizbank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası 8 Koçbank A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Akbank T.A.Ş. 9 Habib Bank Limited Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Abn Amro Bank N.V. Şekerbank T.A.Ş. 10 BankEuropa Bankası A.Ş. Banca di Roma S.P.A. Koçbank A.Ş. Denizbank A.Ş. 11 Türkiye Halk Bankası A.Ş. WestLB AG Türkiye İş Bankası A.Ş. 12 Habib Bank Limited Akbank T.A.Ş. Bank Mellat 13 WestLB AG BankEuropa Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. 14 Türkiye Vakıflar Bankası Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. 15 Bayındırbank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. 2003 Haziran döneminde kamu sermayeli bankaların performanslarında bir düşüş olduğu gözlenmiştir. Diğer taraftan Bayındırbank başta olmak üzere özel sermayeli bankaların performanslarında bir artış olduğu saptanmıştır. Tablo.7: 2003 Eylül Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Abn Amro Bank N.V. Akbank T.A.Ş. Bank Mellat Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. 2 Citibank N.A. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. 3 Alternatif Bank A.Ş. Tekstil Bankası A.Ş. Abn Amro Bank N.V. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. 4 JPMorgan Chase Bank Anadolubank A.Ş. BankEuropa Bankası A.Ş. Abn Amro Bank N.V. 5 Şekerbank T.A.Ş. Habib Bank Limited Akbank T.A.Ş. Akbank T.A.Ş. 6 Oyak Bank A.Ş. WestLB AG HSBC Bank A.Ş. HSBC Bank A.Ş. 7 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. JPMorgan Chase Bank 8 Koçbank A.Ş. Denizbank A.Ş. Finans Bank A.Ş. Bank Mellat 9 Bayındırbank A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. 10 BankEuropa Bankası A.Ş. MNG Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. 11 Finans Bank A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. 12 Arap Türk Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. 13 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. 14 Türkiye Vakıflar Bankası Finans Bank A.Ş. 15 Bayındırbank A.Ş.
16 Tablo.7 de verilen sonuçlara göre yine kamu sermayeli bankaların çok iyi performans sergilemedikleri söylenirken özellikle özel sermayeli bankların daha iyi performans sergiledikleri ve sıralamaya girdikleri gözlenmiştir. Tablo.8: 2003 Aralık Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 HSBC Bank A.Ş. Denizbank A.Ş. Abn Amro Bank N.V. Türkiye İş Bankası A.Ş. 2 MNG Bank A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. 3 Habib Bank Limited Banca di Roma S.P.A. MNG Bank A.Ş. Tekstil Bankası A.Ş. 4 Alternatif Bank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası Akbank T.A.Ş. WestLB AG 5 Bnp-Ak Dresdner Bank Oyak Bank A.Ş. T.C. Ziraat Bankası Koçbank A.Ş. 6 BankEuropa Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. Société Générale (SA) Oyak Bank A.Ş. 7 Société Générale (SA) MNG Bank A.Ş. Alternatif Bank A.Ş. Denizbank A.Ş. 8 Bayındırbank A.Ş. T.C. Ziraat Bankası HSBC Bank A.Ş. Société Générale (SA) 9 Turkish Bank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Habib Bank Limited Anadolubank A.Ş. 10 JPMorgan Chase Bank Alternatif Bank A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. JPMorgan Chase Bank 11 Finans Bank A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Finans Bank A.Ş. 12 Arap Türk Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. 13 Türkiye Garanti Bankası A.Ş. BankEuropa Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank 14 Türkiye Halk Bankası A.Ş. Bayındırbank A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası 15 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. JPMorgan Chase Bank Türkiye Garanti Bankası 16 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Bank Mellat 17 Türkiye İş Bankası A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 18 Türkiye Vakıflar Bankası 19 Bayındırbank A.Ş. 20 Akbank T.A.Ş. 21 Citibank N.A. 22 Alternatif Bank A.Ş. 23 Şekerbank T.A.Ş. Tablo.8 de verilen sonuçlara sermaye yeterliği dışında kamu bankalarının üstün performans gösterdikleri gözlenirken, bunun yanı sıra özel bankalar arasında Bayındırbank ve yabancı sermayeli bankalar arasında da JPMorgan Chase Bank ve Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. olmak üzere özellikle özel ve yabancı sermayeli bankaların daha iyi oldukları gözlenmiştir.
17 Tablo.9: 2004 Mart Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Citibank N.A. Denizbank A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. Anadolubank A.Ş. 2 Abn Amro Bank N.V. Banca di Roma S.P.A. Abn Amro Bank N.V. Türk Dış Ticaret Bankası 3 Alternatif Bank A.Ş. Anadolubank A.Ş. Akbank T.A.Ş. Citibank N.A. 4 Arap Türk Bankası A.Ş. Oyak Bank A.Ş. Habib Bank Limited Türkiye İş Bankası A.Ş. 5 HSBC Bank A.Ş. Türk Dış Ticaret Bankası A.Ş. T.C.Ziraat Bankası A.Ş. Koçbank A.Ş. 6 MNG Bank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası Société Générale (SA) Alternatif Bank A.Ş. 7 Habib Bank Limited T.C.Ziraat Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 8 Turkish Bank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. BankEuropa Bankası A.Ş. Tekstil Bankası A.Ş. 9 BankEuropa Bankası A.Ş. Alternatif Bank A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Finans Bank A.Ş. 10 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Oyak Bank A.Ş. 11 JPMorgan Chase Bank MNG Bank A.Ş. JPMorgan Chase Bank Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. 12 Bayındırbank A.Ş. Koçbank A.Ş. Bayındırbank A.Ş. HSBC Bank A.Ş. 13 Finans Bank A.Ş. Akbank T.A.Ş. 14 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası 15 Arap Türk Bankası A.Ş. Denizbank A.Ş. 16 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. 17 Türkiye Halk Bankası A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. 18 Türkiye İş Bankası A.Ş. Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Tablo.9 da elde edilen sonuçlara göre kamu sermayeli bankaların yine sermaye yeterliğine göre iyi performans göstermedikleri gözlenmiştir. Ancak özellikle kredi ve likidite yeterliği açısından özel bankalar ve yabancı sermayeli bankalarla aynı oranda başarı gösterdikleri sonucuna ulaşılmıştır.
18 Tablo.10: 2004 Haziran Dönemi Dört Kategoriye Göre Bankaların Dağılımı Sermaye Kredi Likidite Karlılık 1 Arap Türk Bankası A.Ş. Denizbank A.Ş. Akbank T.A.Ş. Banca di Roma S.P.A. 2 Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. T.C.Ziraat Bankası A.Ş. BankEuropa Bankası A.Ş. Anadolubank A.Ş. 3 Turkish Bank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Turkish Bank A.Ş. 4 Akbank T.A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. Bank Mellat Türkiye Vakıflar Bankası 5 Türkiye İş Bankası A.Ş. Bayındırbank A.Ş. Türk Ekonomi Bankası A.Ş. Finans Bank A.Ş. 6 Citibank N.A. BankEuropa Bankası A.Ş. Abn Amro Bank N.V. Denizbank A.Ş. 7 HSBC Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. Türkiye Halk Bankası A.Ş. 8 MNG Bank A.Ş. Arap Türk Bankası A.Ş. Société Générale (SA) Türk Ekonomi Bankası A.Ş. 9 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. Türkiye Vakıflar Bankası T.C.Ziraat Bankası A.Ş. Türkiye İş Bankası A.Ş. 10 Bayındırbank A.Ş. Yapı ve Kredi Bankası A.Ş. Habib Bank Limited Koçbank A.Ş. 11 Habib Bank Limited Türkiye İş Bankası A.Ş. Turkish Bank A.Ş. Türkiye Garanti Bankası 12 JPMorgan Chase Bank Citibank N.A. 13 Bayındırbank A.Ş. Şekerbank T.A.Ş. 14 WestLB AG Bank Mellat 15 HSBC Bank A.Ş. 16 T.C.Ziraat Bankası 17 Arap Türk Bankası A.Ş. 18 Akbank T.A.Ş. 19 Bnp-Ak Dresdner Bank A.Ş. 20 Habib Bank Limited 21 Bayındırbank A.Ş. Tablo.10 da verilen sonuçlara göre yine sermaye yeterliği dışında kamu sermayeli bankaların performanslarının iyi olduğu gözlenmiştir. Diğer taraftan özellikle özel sermayeli bankalar arasında Bayındırbank ve Akbank başta olmak üzere iyi performans gösterdikleri söylenebilir. Yabancı sermayeli bankaların bu dönemde özellikle likidite yeterliğine göre daha iyi durumda oldukları dikkat çekmektedir. 5. Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada Türkiye de faaliyet gösteren kamu, özel ve yabancı sermayeli 32 bankanın performans değerlendirmesi faktör analizi ile elde edilen skor değerler ölçeklendirilerek yapılmıştır. Bu ölçeklendirme sonucunda bankalara ilişkin hesaplanan ölçek değerler kullanılarak her bir göstergeye ilişkin ortalama değerler hesaplanmış ve sonuçlar karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu sonuçlara göre özellikle 2003 yılının ilk yarısında kamu sermayeli bankaların sermaye yeterliği rasyosu dışında daha iyi performans gösterdikleri gözlenmiştir. Ancak 2003 yılı ikinci yarısında özellikle özel
19 sermayeli bankaların daha iyi performansa sahip oldukları sonucuna varılmıştır. 2003 Aralık döneminde tüm bankaların likidite sıkıntısı içinde oldukları gözlenmiştir. 2004 yılının ilk yarısında ise durum kamu sermayeli bankaların Mart ayı içinde tekrar performanslarının iyileşmesi yönünde seyretmekle birlikte bir yıl önceki durumu hala yakalayamadıkları tespit edilmiştir. Bunun yanı sıra 2004 yılı Mart döneminde tüm bankaların karlılık oranlarının düşük olduğu gözlenirken 2004 Haziran döneminde hızlı bir artış olduğu sonucuna varılmıştır. KAYNAKÇA Akgül, Aziz, (1997), Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri:SPSS Uygulamaları, Yükseköğretim Kurulu Matbaası, Ankara. Bonin John P., Hasan, Iftekhar and Wachtel Paul (2004), Bank performance, efficiency and ownership in transition countries, Bofit Discussion Papers,No:4. Canbaş, Serpil, Çabuk, Altan, Kılıç, Süleyman B.(2003 ). Mali Başarısızlık Tahmininde Çok Değişkenli İstatistiksel Yöntemlerin Kullanılması: Türk Bankacılık Sisteminde Bir Uygulama, VI. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, G.Ü. İ.İ.B.F.Ekonometri Bölümü, Ankara. Fırat, Oktay Ümit ve Demirhan, Ayşe(2001) Ticaret Bankalarının Performanslarının Analizi. İnan, Alpan E.(2000), Banka Etkinliğinin Ölçülmesi ve Düşük Enflasyon Sürecinde Bankacılıkta Etkinlik,Bankacılar Dergisi, Sayı: 34. Karabulut, Gökhan, Bankacılık Sektöründe Sermaye Karlılık İlişkisi: Türk Bankacılık Sistemi Üzerine Bir İnceleme
20 Kaya, Yasemin Türker (2002), Türk Bankacılık Sektöründe Karlılığın Belirleyicileri 1997-2000, BDDK, MSPD Çalışma Raporu, Ankara. Shih, Victor, Zhang, Qi, Liu, Mingxing.(2004). Comparing The Performance Of Chinese Banks: A Principal Component Approach, Working Paper. Tatlidil, Hüseyin,(1999), Çok Değişkenli İstatistiksel Analiz Yöntemleri, Kitabevi, Ankara. Ünsal, Aydın ve Mete, Sinan (2003). Ticaret Banka Performanslarının 1995-2000 Sürecinde Analizi, VI. Ulusal Ekonometri ve İstatistik Sempozyumu, Mayıs 2003, Gazi Üniversitesi, Ankara. Ünsal, Aydın ve Benli Keskin, Yasemin (2004), İşletme Büyüklüğünün Tahmini: İMKB Gıda-İçki Sektöründe Ampirik Bir Çalışma, Gazi İİBF Dergisi, Cilt:6, Sayı:2. www.bddk.org.tr, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Üst Kurulu. www.tbb.org.tr,türkiye Bankalar Birliği