BEfi NC BASKININ ÖNSÖZÜ

BEfi NC BASKININ ÖNSÖZÜ Müracaat kitab olan bu eserin gördü ü ilgi ve be eni, tahminlerimizin üzerinde oldu. 1983 y l nda yaz m na bafllad m z bu kitab n ilk bölümü olan Lenfatik Sitem (Systema Lymphaticum) 1984 y l nda bas ld. Di er bölümleri de bunu takip etti ve her bir bölüm ayr kitaplar fleklinde yay mland. Bu kitaplar 1995 y l nda iki ciltte toplanarak 1. Bask, 1997 y l nda 2. Bask, 2001 y l nda 3. Bask, 2006 y l nda da 4. Bask olarak yay mland. K rm z kitap olarak da bilinen bu eser, 4. Bask ya kadar olan 23 senelik sürede, her seferinde gözden geçirilerek yeni bilgiler takviye edilmifl ve en faydal oldu una inand m z fleklini alm flt r. Bu 5. bask da, 4. bask - da görülen küçük terminoloji ve yaz m hatalar düzeltilmifl, bir k s m yeni bilgiler de eklenmifltir. Okuyucular n olumlu uyar lar, bundan sonraki bask larda, daha iyinin yakalanmas nda yol gösterici olacakt r. Bu bask n n gözden geçirilmesinde yard mc olan tüm mesai arkadafllar ma ve kitab n bas lmas safhas nda bize anlay fl gösteren Günefl T p Kitabevleri yöneticilerine flükranlar m sunar m. Prof. Dr. Alaittin ELHAN Ankara iv

Ç NDEK LER KEM KLER Kemiklerin geliflmesi, yap s ve fonksiyonlar hakk nda genel bilgiler.........1 Kemikleflme (Ossifikasyon)............................................4 Kemiklerin flekilleri..................................................5 SKELETON APPENDICULARE (TARAF KEM KLER )...........................6 Ossa membri superioris (üst taraf kemikleri)..............................6 Cingulum membri superioris (pectorale)..............................6 Scapula.........................................................6 Clavicula........................................................8 Pars libera membri superioris..........................................8 Humerus........................................................8 Önkol kemikleri (Ossa antebrachii)..................................10 Radius.........................................................10 Ulna..........................................................10 Ossa manus (el kemikleri).........................................12 Ossa carpi [carpalia] (el bile i kemikleri).............................12 Os scaphoideum...............................................13 Os lunatum...................................................13 Os triquetrum.................................................13 Os pisiforme..................................................13 Os trapezium.................................................13 Os trapezoideum..............................................14 Os capitatum.................................................14 Os hamatum..................................................14 Ossa metacarpi [metacarpalia] (el tara kemikleri)....................14 Ossa digitorum [Phalanges] (el parmak kemikleri).....................16 Ossa membri inferioris (alt taraf kemikleri)..............................17 Cingulum membri inferioris [Cingulum pelvicum].......................17 Os coxae [pelvicum]..............................................17 Os ili [Ilium, os iliacum].........................................17 Os ischii [Ischium]..............................................18 Os pubis [Pubis]...............................................18 Pelvis iskeleti....................................................20 Pelvis'in çaplar..................................................20 Pelvis iskeletinin pozisyonu........................................21 Kad n ve erkek pelvis iskeletleri aras ndaki anatomik farklar............21 Pars libera membri inferioris..........................................22 Femur [Os femoris]...............................................22 v

Patella.........................................................23 Ossa cruris (bacak kemikleri).......................................24 Tibia..........................................................24 Fibula.........................................................25 Ossa pedis (ayak kemikleri)........................................26 Ossa tarsi [tarsalia]...............................................26 Talus........................................................26 Calcaneus....................................................27 Os naviculare.................................................28 Os cuboideum................................................28 Os cuneiforme mediale.........................................28 Os cuneiforme intermedium.....................................28 Os cuneiforme laterale.........................................29 Ossa metatarsi [metatarsalia]......................................29 Ossa digitorum [Phalanges] (ayak parmak kemikleri)...................30 SKELETON AXIALE...................................................30 Ossa cranii [cranialia](kafa kemikleri)...................................30 Neurocranium...................................................31 Os frontale.....................................................31 Os parietale....................................................32 Os occipitale....................................................33 Os sphenoidale..................................................35 Os temporale...................................................37 Os ethmoidale..................................................42 Viscerocranium..................................................43 Concha nasalis inferior...........................................43 Os lacrimale....................................................43 Vomer.........................................................44 Os nasale.......................................................44 Os zygomaticum.................................................44 Os palatinum...................................................45 Maxilla........................................................46 Mandibula.....................................................48 Çeflitli yafllarda mandibula'da görülen de ifliklikler....................50 Os hyoideum...................................................50 Kafa iskeletinin bütünü..............................................51 Norma verticalis [calvaria].........................................51 Norma lateralis..................................................51 Fossa temporalis...............................................51 Fossa infratemporalis...........................................52 Fissura pterygomaxillaris........................................52 Fossa pterygopalatina..........................................52 Norma frontalis.................................................52 Orbita.........................................................53 vi

Norma occipitalis................................................54 Norma basilaris..................................................54 Kafa iskeletinin iç yüzü............................................55 Basis cranii interna...............................................56 Fossa cranii (cranialis) anterior.....................................56 Fossa cranii (cranialis) media.......................................56 Fossa cranii (cranialis) posterior....................................57 Cavitas [nasalis] nasi..............................................57 Columna vertebralis (omurga).........................................58 Vertebrae cervicales..............................................59 Atlas........................................................60 Axis.........................................................60 Vertebra promines.............................................60 Vertebra thoracicae..............................................61 Vertebrae lumbales [lumbares].....................................61 Os sacrum......................................................62 Os coccygis [coccyx]..............................................63 Columna vertebralis'de görülen varyasyonlar ve anomaliler................63 Ossa thoracis......................................................65 Costae (kaburgalar)..............................................65 Compages thoracis [Skeleton thoracis] (gö üs kafesi)..................67 Kad n ve erkek pelvis'i aras ndaki morfolojik farklar......................69 EKLEMLER Eklemlerin geliflmesi................................................71 Eklemlerin s n fland r lmas...........................................72 Articulationes fibrosae...........................................72 Articulationes cartilagineae.......................................73 Articulationes synoviales..........................................73 Eklemlerde yap lan hareket çeflitleri...................................75 Tam hareketli eklemlerde bulunan yap lar..............................77 Eklem yüzlerinin birbirinden uzaklaflmas n engelleyen faktörler...........80 Ekstremitelerin eklemleri.............................................81 Üst ekstremite eklemleri.............................................81 Articulatio acromioclavicularis.....................................81 Articulatio sternoclavicularis.......................................82 Articulatio humeri [Articulatio glenohumerale].......................83 Articulatio cubiti................................................86 Articulatio radio-ulnaris proximalis.................................89 Articulatio radio-ulnaris distalis....................................90 vii

Articulatio radiocarplis...........................................90 Articulationes manus.............................................91 Articulationes intercarpales.......................................91 Articulatio mediocarpalis.........................................92 Articulationes carpometacarpales..................................93 Articulatio carpometacarpeapollicis.................................93 Articulationes intermetacarpales...................................94 Articulationes metacarpophalangeales..............................94 Articulationes interphalangeales...................................95 Alt ekstremite eklemleri..............................................95 Articulatio coxae................................................95 Articulatio genus................................................99 Articulatio tibiofibularis.........................................104 Syndesmosis [articulatio] tibiofibularis.............................105 Articulatio talocruralis...........................................105 Articulationes pedis.............................................106 Articulatio subtalaris [talocalcanea]................................106 Articulatio talocalcaneonavicularis.................................107 Articulatio calcaneocuboidea.....................................108 Articulatio tarsi transversa.......................................108 Articulatio cuneonavicularis......................................108 Articulatio cuboideonavicularis...................................109 Articulationes intercuneiformes...................................109 Articulatio cuneocuboidea.......................................109 Articulationes tarsometatarsales..................................109 Articulationes intermetatarsales...................................110 Articulationes metatarsophalangeales..............................110 Articulationes interphalangeales..................................110 Ayak kubbesi................................................111 Aksial iskeletin (skeleton axiale) eklemleri..............................111 Articulatio temporomandibularis..................................111 Articulatio atlanto-occipitalis.....................................113 Articulatio atlanto-axialis mediana................................114 Articulatio atlanto-axialis lateralis.................................115 Articulationes vertebrales........................................115 Symphysis intervertebralis......................................115 Articulatio zygapophysialis.....................................117 Columna vertebralis'in hareketleri.................................118 Articulationes costovertebrales....................................120 Articulatio capitis costae.........................................120 Articulatio costotransversaria.....................................121 Articulationes sternocostales.....................................122 Articulationes costochondrales....................................123 Articulationes interchondrales....................................123 viii

Toraks' n hareket mekanizmas...................................123 Articulatio lumbosacralis.........................................124 Pelvis'in eklemleri..................................................124 Articulatio sacro-iliaca...........................................124 Articulatio sacrocaccygea........................................125 Symphysis pubica...............................................126 Pelvis'in denge ve hareket mekanizmas............................126 KASLAR Çizgili iskelet kaslar...............................................130 Kas dokusu'nun fonksiyonel özellikleri................................130 Ba dokusu komponentleri.........................................132 Kaslar n innervasyonu..............................................133 Kaslar n isimlendirilmesi............................................133 Kas liflerinin dizilifl flekilleri.........................................133 Kaslar n origo ve insersiyosu........................................134 Kaslar n geliflmesi.................................................134 Fasialar (fasciae)...................................................136 Bafl n kaslar ve fasialar.............................................138 Yüz kaslar (Musculi faciales) (mimik kaslar).........................138 Kafa derisi'nin kaslar ve fasialar..................................138 Kulak kepçesi kaslar............................................139 Göz kapa kaslar..............................................140 Burun kaslar...................................................140 A z ve çevresindeki kaslar.......................................141 Çi neme kaslar (Musculi masticatorii)..............................143 Boyun kaslar ve fasialar............................................145 Boynun yüzeyel kaslar ve fasialar.................................145 Boyundaki üçgen bölgeler.......................................148 Boynun d fl taraf ndaki kaslar.....................................149 Hyoid üstü kaslar...............................................149 Hyoid alt kaslar................................................150 Boyun omurlar n n ön taraf ndaki kaslar............................151 Boyun omurlar n n d fl taraf ndaki kaslar............................152 Gövdenin fasia ve kaslar............................................153 S rt kaslar.....................................................153 Yüzeyel s rt kaslar ve fasialar....................................153 Derin s rt kaslar ve fasialar......................................156 Derin ense kaslar (Musculi suboccipitales)..........................160 Gö üs kaslar ve fasialar (Musculi thoracis et fasciae).................161 nterkostal kaslar ve fasialar.....................................163 ix

Diaphragma (thoraco-abdominalie)................................165 Kar n kaslar ve fasialar.............................................167 Karn n ön yan duvar ndaki kaslar.................................167 Canalis inguinalis.............................................173 Karn n arka duvar ndaki kaslar....................................173 Pelvis'in fasia ve kaslar.............................................174 Diaphragma pelvis..............................................174 Perineum'un fasia ve kaslar.........................................176 Fossa ischioanalis...............................................176 Diaphragma urogenitale.........................................178 Erkeklerde regio urogenitalis'de bulunan kaslar.....................179 Kad nlarda regio urogenitalis'de bulunan kaslar.....................180 Regio analis'de bulunan kaslar....................................181 Üst ekstremite'nin fasia ve kaslar.....................................182 Omuz kaslar...................................................182 Kolun fasia ve kaslar............................................184 Önkolun fasia ve kaslar.........................................186 Önkolun ön yüzündeki yüzeyel kaslar............................187 Önkolun ön yüzündeki derin kaslar..............................189 El bile indeki fleksor kas kirifllerinin synovial k l flar....................191 Önkolun arka yüzündeki yüzeyel kaslar..........................191 Önkolun arka yüzündeki derin kaslar............................193 Elbile indeki ekstensor kas kirifllerininsynovial k l flar ve kanallar......194 Elin fasia ve kaslar..............................................195 Eldeki fasial kompartmanlar......................................196 Thenar kaslar..................................................198 Hypothenar kaslar..............................................199 El ayas 'n n ortas nda bulunan kaslar...............................199 Alt ekstremite'nin fasia ve kaslar.....................................201 Kalça kaslar...................................................201 Kalça'n n ön taraf ndaki kaslar....................................201 Kalça'n n arka taraf ndaki kaslar..................................202 Uylu un d fl rotator kaslar.......................................203 Uylu un fasia ve kaslar..........................................204 Uylu un ön taraf ndaki kaslar....................................206 Uylu un iç taraf ndaki kaslar.....................................207 Uylu un arka taraf ndaki kaslar ( skiokurural kaslar)..................209 Baca n fasia ve kaslar..........................................211 Baca n ön taraf ndaki ekstensor kaslar............................211 Baca n d fl taraf ndaki peroneal kaslar.............................212 Baca n arka taraf ndaki fleksor kaslar.............................213 Baca n yüzeyel fleksor kaslar....................................213 x

Baca n derin fleksor kaslar......................................215 Aya a çeflitli hareketler yapt ran kas gruplar........................216 Ayak bile i etraf ndaki fasial yap lar...............................217 Ayak bile i eklemindeki synovial k l flar............................218 Aya n fasia ve kaslar..............................................218 Ayak s rt ndaki kaslar............................................218 Ayak taban ndaki kaslar.........................................218 Ayak taban ndaki kaslar n grup olarak yapt rd klar hareketler.........221 Ç ORGANLAR S ND R M S STEM.................................................223 A z bofllu u..................................................223 Sert damak....................................................225 Yumuflak damak................................................226 Difller.........................................................227 Difllerin ç kma zamanlar.........................................229 Dil.........................................................229 Dil papillalar..................................................230 Dil kaslar.....................................................231 Tükrük bezleri.................................................233 Gl. parotidea................................................233 Gl. submandibularis...........................................234 Gl. sublingualis...............................................235 Bo az (fauces).................................................235 Bademcik (Tonsilla palatina).......................................235 Yutak (pharynx)................................................236 Pharynx'in kaslar.............................................238 Yemek borusu (oesophagus)......................................239 Mide (gaster=ventriculus).........................................241 nce ba rsaklar.................................................245 Duodenum..................................................245 Jejunum....................................................247 Ileum.......................................................247 Jejunum ile ileum aras ndaki farklar...........................248 Kal n ba rsaklar................................................251 Caecum.....................................................251 Appendix vermiformis.......................................252 Colon ascendens.............................................254 Colon transversum............................................254 Colon descendens............................................255 Colon sigmoideum............................................256 Rectum.....................................................256 Canalis analis..................................................258 Defekasyon...............................................261 Pancreas......................................................261 xi

Karaci er (hepar)...............................................265 Karaci erin kenarlar ve projeksiyonu............................267 Karaci erin loblar............................................268 Karaci erin ince yap s.........................................271 Safra kesesi ve safra yollar...................................273 Kar n (abdomen)................................................275 Kar n ön duvar ndaki topografik bölgeler.........................275 Kar n organlar n n pozisyonlar.................................276 Periton (peritoneum)............................................277 Omentum minus.............................................278 Omentum majus.............................................279 Bursa omentalis..............................................279 Mesenterium [mesostenium]...................................280 Peritoneal ç kmazlar..........................................281 Peritoneum'un özel bölgeleri...................................282 SOLUNUM S STEM Burun (nasus externus).............................................284 Burun k k rdaklar............................................284 Burun bofllu u (cavitas nasi)......................................285 Paranazal sinuslar (sinus paranasales)...............................288 Sinus frontalis................................................288 Cellulae ethmoidales..........................................288 Sinus sphenoidalis............................................289 Sinus maxillaris...............................................289 G rtlak (larynx).................................................290 Larynx k k rdaklar............................................290 Larynx'in eklem ve ba lar.....................................292 Larynx kaslar................................................294 Nefes borusu (trachea)...........................................297 Tracheotomy................................................297 Bronkus lobaris ve segmentalis'ler...............................298 Akci erler (pulmones)............................................299 Akci er segmentleri (segmenta bronchopulmonalia)................302 Bronkus ve bronkulus'lar n dallanmas...........................303 Bronkus ve bronkulus'lar n yap s................................303 Akci er asinuslar (acinus pulmonalis)............................304 Alveollerin yap s.............................................305 Damarlar...................................................305 Gö üs bofllu u (cavitas thoracis)...................................307 Akci er zar (pleura)..........................................307 Akci erlerin projeksiyonu......................................308 Pleura ç kmazlar n n projeksiyonu...............................309 Mediastinum................................................310 xii

ÜROGEN TAL S STEM Üriner sistem.....................................................311 Böbrekler (ren=nephros).........................................311 Böbre in k l flar.............................................312 Böbre i yerinde tutan yap lar...................................313 Böbre in kanal sistemi........................................314 drar yollar....................................................316 Ureter......................................................316 Mesane (vesica urinaria).......................................317 Çocuklarda mesanenin durumu...............................319 Erkek genital organlar..............................................322 Erkek d fl genital organlar........................................322 Penis.......................................................322 Penis'in fasialar............................................323 Ereksiyon.................................................325 Urethra masculina..............................................326 Urethra masculina'n n sifinkterleri...............................327 Urethra feminina.............................................328 Miksiyon..................................................329 Scrotum.......................................................329 Erkek iç genital organlar.........................................330 Testis [orchis]................................................330 Epididymis..................................................332 Ductus deferens..............................................332 Funiculus spermaticus.......................................333 Erkek genital organlar n n spesifik bezleri............................334 Prostata [gl. prostatica]........................................334 Vesicula seminalis [gl. vesiculosa]................................336 Glandula bulbo-urethralis......................................337 Kad n genital organlar.............................................337 Kad n iç genital organlar.........................................337 Ovarium....................................................337 Tuba uterina [Salpinx].........................................339 Uterus......................................................340 Uterus'u tafl yan yap lar........................................341 Menstrual siklus............................................345 Vagina...................................................345 Kad n d fl genital organlar........................................347 Vestibulum vaginae...........................................348 Clitoris......................................................348 Bulbus vestibuli..............................................349 Gl. vestibularis major............................................349 xiii

Ç SALGI BEZLER Gl. thyroidea.....................................................349 Gl. parathyroidea...............................................351 Thymus.........................................................351 Gl. suprarenalis [adrenalis].......................................352 Chromaffin sistem..............................................354 Paraganglionlar................................................354 Paraaortik cisimcikler............................................354 Glomus caroticum..............................................355 Glomus jugulare................................................355 Glomus coccygeum (corpus coccygeum)............................355 KISALTMALAR....................................................356 NDEKS.........................................................357 KAYNAKLAR.....................................................390 K TAPTA GEÇEN KISALTMALAR a. = Arteria (tekil) aa. = Arteriae (ço ul) ant. = Anterior art. = Articulatio (tekil) artt. = Articulationes (ço ul) for. = Foramen ggl. = Ganglion (tekil) ggll. = Ganglia (ço ul) gl. = Glandula (tekil) gll. = Glandulae (ço ul) inc. = ncissura proc. = Processus lig. = Ligamentum (tekil) ligg. = Ligamenta (ço ul) m. = Musculus (tekil) mm. = Musculi (ço ul) n. = Nervus (tekil) nn. = Nervi (ço ul) nuc. = Nucleus post. = Posterior rec. = Recessus inf. = Inferior sup. = Superior med. = Medialis lat. = Lateralis xiv

KEM KLER (OSTEOLOGY) Kemiklerin geliflmesi, yap s ve fonksiyonlar hakk nda genel bilgiler Kemikler ile ilgilenen bilime osteologia (osteoloji) denilir. nsan vücudunda hareket sisteminin, iskeletini oluflturan kemikler ile bu kemikler aras nda hareketin gerçeklefltirildi i eklemler ve yer çekimi ile birlikte hareketi sa layan kaslardan olufltu unu biliyoruz. Bu yap lardan kemikler ve eklemler hareketin pasif unsurlar n, kaslar da motor, yani aktif unsurlar n olufltururlar. Kemikler insan vücudunda bir bütün halinde iskeleti (skeletum) olufltururlar. nsan iskeleti, karfl m zda ayakta ve yüzü bize dönük flekilde duran, kollar sark k, avuç içleri öne do ru ve ayaklar birbirine paralel durumda bulunan bir flahsa göre tarif edilir ve isimlendirilir (situs). Üst ve alt taraflara skeleton appendiculare, bafl m zdan pelvis'in alt k sm na kadar olan bölüme skeleton axiale denilir. Buna göre eriflkin bir insan iskeletinde bulunan 206 kemi in da l m afla daki flekildedir. Bu say çocuklarda, henüz baz kemik bölümlerin birbirleriyle kaynaflmam fl olmas nedeniyle, daha fazlad r. Örne in: Yeni do an çocuklarda 270 olmas na karfl - l k, 14 yafl nda 256 adettir. 25-30 yafllar nda tüm kemikler vücut a rl n n yaklafl k %15'i kadar olup, toplam a rl da 5-6 kg kadard r. skelet, gere inde tafl y c bir sütun halinde omurgay oluflturdu u gibi, birçok yass parçalar da birbiriyle büyük ölçüde kaynaflarak kafa iskeletini olufltururlar. Bunun yan s ra hareketimizi sa layan, çevremizde yer de ifltirme veya tutunma organlar halinde ifl gören iskelet parçalar n, yani üst ve alt ekstremiteleri de belirtmek gerekir. Dikkat edilirse bu kemik yap lar n her biri bulundu u yere ve her fleyden önce de meydana getirdi i olufluma ve fonksiyonuna göre, yap özellikleri gösterir. Fakat bu kemik yap larda bütün d fl farkl l klara ra men bir yap benzerli i ve birli i göze çarpar. Kemikler küçük farklar d fl nda, beyaz renkte (fildifli rengi), bazen de kiflinin yafl - na ve içindeki damarlar n kan dolafl m na göre, sar mt rak-pembe renkteki oluflumlard r. Bu oluflumlar n fonksiyonlar n n temel flart olan sa laml k, yap lar ndaki sertlik ve elastikiyetten ileri gelir. Kemik, esnekli ini veren organik maddeler ve sert- Skeleton axiale Columna vertebralis...........26 Cranium.....................22 Os hyoideum................. 1 Costae ve sternum............25 Skeleton appendiculare Ossa membri superioris........64 Ossa membri inferioris.........62 Ossicula auditus (auditoria)............................ 6 TOPLAM.....................206 1

2 ANATOM li ini veren inorganik tuzlar olmak üzere iki ana maddeden yap lm flt r. Birbirinin efli olan iki kemik parças ndan, mesela; kaburgalardan birisini ikiye bölüp bir parças n belirli bir süre suland r lm fl asit eriyi i içerisine b rakal m. Sonra bu kemik parças n y kayarak inceledi imizde, kemi in esas fleklinin de iflmedi ini, fakat yumuflak bir k vam kazanan bu elastik oluflumun, kolayca e ilip bükülebildi ini görürüz. Bu durumun nedeni, kemi e sertli ini veren anorganik tuzlar n asit içinde erimifl olmas d r. Bu numunede kemi in sertli i kaybolmufl, fakat organik maddelere ba l olan elastikiyeti muhafaza edilmifltir. Kaburgan n di er yar s n bu kez aside koymak yerine, yakacak olursak, kemi in flekli yine bozulmaz, fakat kolayca parmaklar m z aras nda ufalanabilir. Bu ifllemde de kemik dokusunun elastikiyetini sa layan organik maddeleri tahrip olmufl, dolay s yla sadece sertli i kalm flt r. Her iki örnekte de kemi in d fl flekli bozulmad halde, asitle ifllem görende sertlik, yak lan bölümünde ise elastikiyet kayboldu u için, her iki preparat n sa laml ortadan kalkm flt r. Demek ki sa laml k, sertlik ve elastikiyeti sa layan yap elamanlar n n belirli bir oranda ve birarada olmas ndan ortaya ç kmaktad r. Kemik dokusunun %30-40' n organik maddeler, %60-70'ini ise inorganik maddeler oluflturur. norganik maddelerin içinde en yüksek oranda kalsiyum fosfat (%85) bulunur. Bunun yan s ra çok daha düflük oranlarda s ras yla, kalsiyum karbonat (%10), magnezyum fosfat (%1.5) ile kalsiyum florit, kalsiyum klorit ile baz alkali tuzlar da mevcuttur. Röntgen resimlerinde kemiklerin az fl n geçiren cisimler olarak belirlenmesinde bafll ca faktör, kristaller fleklinde doku içinde bulunan bu kalsiyum tuzlar d r. Kristalleflme derecesi kifliye göre de iflik olan bu kristaller, elektron mikroskopta yaklafl k 40-100 nm uzunlu unda ve 1,5-6 nm kal nl nda gözükürler. Kemik dokusunda, dokuyu oluflturan osteositler mezanflimal kaynakl osteoblastlardan geliflirler. Bu hücrelerin özellikleri Histoloji derslerinde etrafl ca görülecektir. Ancak 1 mm 3 lük bir insan kompakt kemik dokusunda 700-900 osteosit mevcut oldu unu belirtmek, bu dokunun hayatiyetini vurgulamak bak m ndan gereklidir. Bu hücrelerin uzant lar, hücreler aras madde içinde yay l rlar. Bu ara madde, içindeki yayg n hücre a vas tas yla oldukça çabuk ve köklü reaksiyonlara imkân sa lar. Bu flekilde doku, k r lma, çeflitli kemik rahats zl klar ndaki durum ve de iflikliklerinde, flartlara uyum sa lar. Kemik dokusu genellikle çevrede bulunan kemik cevheri (substantia ossea) ile iç k s mda bulunan kemik ili inden (medulla ossea) oluflur. Kemik dokusu, kemi in fleklini veren esas maddedir ve ekleme kat lan k s mlar hariç di er bölümleri periosteum denilen kemik zar yla örtülüdür. Periosteum, kemi in beslenmesini ve gere inde tamirini sa lar. Periosteum, d flta stratum fibrosum ve içte de stratum osteogenicum olmak üzere iki tabakadan oluflur. Stratum fibrosum eklem kapsülünün fibröz tabakas ile devaml d r. Damardan zengin olan stratum osteogenicum ise kemi in enlilemesine büyümesini sa lar Periosteum'un tahribi, kemik dokusunun da ölümüne neden olur. Kemikleri birbirine ba layan ba lar, kirifller ve kaslar gibi etraf ndaki oluflumlar, periosteum vas tas yla kemi e tutunurlar. Eklem yüzlerinde kemik dokusu, do rudan eklem yüzlerini örten k k rdak dokusu (cartilago articularis) ile devam eder. Kemikler, difllerden sonra vücudumuzun en sert dokusudur. Kesitinde d flta bulunan t knaz ve sa lam k sma substantia compacta, içte bulunan süngerimsi k sma da substantia spongiosa denilir. Substantia spongiosa'daki kemik lameller kuvvet nakline uygun olarak yerleflmifllerdir. Kemik kesitlerinde, özel preparasyon metodlar yla ortaya ç kar labilen bu kuvvet çizgilerini röntgen resimlerinde de tesbit edip, inceleyebiliriz. Bu özellik bilhassa mekanik kurallarla uygunlu u bak m ndan dikkat çekicidir. Kemi in iç k sm nda, uzun kemiklerde bir bofl kanal fleklinde, di er kemiklerde ise spongioz dokunun hakim oldu u bir alan bulunur. Buras kemik ili inin yerleflti i k s mlard r. Genç kiflilerin kemiklerinde, daha ziyade kan yap c elemanlar ihtiva etmesi nedeniyle, bu doku k rm z renkte görülür ve buna medulla ossium rubra (k rm z kemik ili i) denilir. Daha ileri yafllarda burada ya dokusu ço al r ve sar renk al r. Buna da medulla ossium flava (sar kemik ili i) denilir. Fakat sternum, os ilium ve vertebra gibi baz kemiklerin yap -

KEM KLER 3 s nda yafll larda dahi k rm z kemik ili i dokusu bulunur. Bu nedenle, baz kan tetkiklerinde bu kemiklerden kemik ili i numunesi al nabilir (kemik ili i aspirasyonu). Uzun kemiklerin uç k s mlar nda bulunan daha taze ve canl dokuya, epiphysis (epifiz) denilir. Orta k s mlardaki dokuya da, diaphysis (diafiz) denilir. Bu son k s m daha ziyade kompakt kemik dokusundan yap lm flt r. E er kompakt dokudan enine bir kesit yap p da büyülterek inceleyecek olursak, içinde pek çok ince kanalc klar n bulundu- unu görürüz. Havers kanal denilen bu kanalc klarda kemik dokusunun damarlar kapillerler halinde görülür, aralar nda az miktarda ya ve ilik dokusu bulunabilir. Bu kanallar yanlara do ru uzanan çok say daki enine kanallara ba l olup, bu flekilde kemi in d fl yüzeyine ve periosteum'una kadar ba lant sa lan r. Bu tarif etti imiz Havers kanallar sadece kompakt dokuda görülür, spongioz dokuda bulunmaz. Birçok kemi in d fl yüzünde farkl büyüklükte delikler görülür. Foramina nutricia denilen bu delikler (tekil flekli foramen nutricium) kemik dokusu içine do ru girer. Canalis nutricius denilen bu kanallar, periosteum'la devaml olan bir zarla kapl olarak, ilik bofllu una veya substantia spongiosa'ya ulafl rlar. çlerinde kemiklerin beslenmesini sa layan damarlar (vasa nutricia) ve dokunun vegetatif düzenini sa layan sinirler bulunur. Bu kanallar uzun kemiklerin epifizlerinde dikine doku içerisine girdikleri halde, orta k s mlar nda büyüme farkl l klar ndan dolay gerilmemeleri için çok dar bir aç yla kemik dokusu içerisine girerler. Kemiklerin yap s bilhassa kaslar n tutunma yeri ile bas nc n etkili oldu u eklem yüzlerinde özellikler gösterir. Bilhassa burada bas nç ve çekme etkilerinin neden oldu u kuvvet çizgilerini (trajektörler) çok aç k olarak görebiliriz. Kemik dokusunda bu çizgilerin seyrini, ya uzun süre toprak alt nda kalarak tabii flekilde organik k s mlar çürümüfl, veya yumuflak dokular özel ifllemlerle (maserasyon) ortadan kald r lm fl kemik preparatlarda daha iyi görürüz. Bu doku farkl l klar daha etrafl olarak histoloji derslerinde incelenecektir. Kemiklerin uzunlamas na büyümesini daha iyi anlayabilmek için, kemi in gövdesini saran periosteum dokusunun ve uç k s mlar (epifiz) ile gövde k sm (diafiz) aras ndaki daha canl ve do urgan dokuyu tan mak zorunday z. Kemi i, ekleme kat lan yüzleri hariç, d fl taraftan saran periosteum'un hemen alt nda bulunan osteoblast'lar, kemik dokusunu oluflturup ço alt rken bunlar n yan ndaki osteoklast'lar da, evvelce oluflmufl kemik dokusunu ortadan kald rarak yeni oluflacak hücrelere yer açarlar. Böylece kemiklerin kuvvetlenmesine ve kal nlaflmas - na imkan sa larlar. Bilhassa çocuklarda, diafiz ve epifiz aras ndaki k k rda ms yap l bölge (synchondrosis epiphyseos) kemiklerin metabolizmas n n en yüksek oldu u ve canl olan k sm d r. Kalsifiye olmufl matriksin kemik ile yer de ifltirdi i bölgeye, metaphysis (metafiz) denilir ve bu k s mdaki hücreler kemiklerin uzunlamas na büyümesinde önemli rol oynar. Yani diafizin epifize komflu olan aktif bölümüne metafiz denilir. Kazalarda daha kolay k r labilmesi nedeniyle, klinik bak mdan bu bölge büyük önem tafl r. Bu dokunun metabolizmas n n h zl ve vücudun de iflme ve geliflmelerine büyük ölçüde ba l oldu unun en büyük delili, puberte ça nda h zl bir büyümenin olmas ve dolay s yla, boyun uzamas d r. Cinsiyet hormonlar bu geliflmeyi yavafl yavafl azalt r ve durdurur. Hormonlar n az etkili veya etkisiz olmalar halinde, afl r büyüme ve uzama dikkati çeker. Tek hücreli canl larda vücudun tüm fonksiyonlar tek bir hücre taraf ndan gerçeklefltirildi i halde, çok hücrelilerde bu ifller de iflik fonksiyonlara göre oluflan ve özellikler kazanan hücre gruplar taraf ndan karfl lan r. Burada söz konusu olan fonksiyondan, bir dokunun, organ n veya organlardan oluflan sistemin, organizman n tümü için yapt ifl ve görev anlafl l r. Elbetteki bu sistem ve oluflumlar tüm organizmalar n yan s ra, kendi yap gruplar na da hizmet verirler. Bu iki fonksiyon alan (fonksiyo publica, fonksiyo privata) ve bu de erlendirme çerçevesi içinde hareket sistemi, fonksiyo publica yönünde yapt mekanik görev nedeniyle özellik ve a rl k gösterir. Kaslar, eklemlerde hareket yapt rmalar n n yan s ra, istirahat halindeki eklemin tesbitinde de önemli rol oynarlar. Bu tesbit, nadiren ba lar taraf ndan da sa lan r.

4 ANATOM Hareket sisteminin de iflik aktif ve pasif unsurlar n n flekil ve yap lar aras ndaki ba lant ve bunun fonksiyonel yorumu, çeflitli bilim adamlar taraf ndan yap lmaya çal fl lm flt r. Bu gün için, bu konudaki tek ve biyomekani in temeli olarak kabul edilen husus, Friedrick Pauwels'in teorisidir. Bu görüflün a rl k noktas, biyolojik dokunun mekanik etkilere karfl, teknikte kullan lan bildi imiz yap malzemelerinden farkl reaksiyonlar göstermesidir. Yap malzemeleri kuvvetin etkisiyle sadece pasif de ifliklikler gösterirken, biyolojik maddelerde kendisine has aktif bir tepki görülür. Bu flekilde biyolojide dokular n çeflitli etki flekil ve derecelerine uyumu ve reaksiyonu sa lanm fl olur. Pauwels'in (nedenli histogenez) teorisine göre, hücre metabolizmas n n fazla farkl laflm fl ana dokunun (mezanflim) mekanik etkiler alt nda spesifik de ifliklikler gösterece i ve bunun hücrenin morfolojik yap s nda da de iflikliklere neden olaca görüflü mevcuttur. Mezanflimden sadece hücreler ve intersellüler maddeden oluflan ba ve destek dokular oluflur. Bu doku, flekil de ifltirten kuvvetlere çok az dayan kl k gösterir. D flar dan etki yapan kuvvetler kemik dokusuna bas nç, çekme veya itme etkileri gösterirler. Bu etkiler kemik dokusunun flekillenmesinde büyük rol oynarlar. Bir file içindeki içi s v doldurulmufl balonlar n, bu filenin çeflitli yönlere çekilmesi veya bükülmesi hallerinde gösterece i flekil de- ifliklikleri, bu görüflü destekleyici bir örnektir. Bir bofllu un içindeki s v n n her taraf nda, ayn bas nç derecesinin ölçülmesi (hidrostatik bas nç), bu flekildeki dokular için de geçerlidir. Bu aç dan bak ld nda iskeletin tasla olan hiyalin k k rda n bu yönde farkl laflmas mümkün olur. Mezanflim kompleksinde bol hücre ço almas sonucu ortaya ç kan bas nç, s n r bölgelerinde ve yak nlar nda s k flmaya ve genifllemeye neden olur. Bu nedenle bu bölgelerde fibril teflekkülü görülür. Bu flekilde oluflan her bir hücre toplulu u gittikçe sa laml artan k l flar içinde kalm fl olur. Artmaya devam eden bas nç, dokunun içindeki hücrelerin flekil kazanmalar na neden olur. Bu flekillenmede metabolizman n de iflikli i önemli bir rol oynamaktad r. Kemik dokusu, k k rdak dokusundan sonra ortaya ç kan sekonder destek dokusu olarak, evvelce mevcut olan ve mekanik etkiye tabi dokular üzerinde ve yerinde oluflur. Bu primer dokular ba dokusu ve k k rdak dokusu'dur. Bu flekil de desmal (intramembranöz) ve kondral (intrakartilaginöz) kemikleflme flekilleri ortaya ç km fl olur. Pauwels, çal flmalar nda doku ve organlarda minimum-maksimum prensibinin kemiklerde çok aflikar olarak ortaya ç kt - n göstermifltir. Kemik dokusunda minimum doku malzemesiyle maksimum ölçüde görev ve sa laml k elde edilmifltir. Kemiklerin damar ve sinirleri Arterler kemi e periosteum dan girerler periostal arterler kemi e birçok noktadan girerek kompakt kemi i besler. Bu nedenle periosteum s yr larak uzaklaflt r ld nda kemik beslenemedi i içim ölür. Gövdenin ortalar ndan giren a. nutricia, oblik olarak kompakt kemikten geçer ve spongioz k - s m ile kemik ili ini besler. Metafizial ve epifizial arterler de kemik uçlar n besler. Venler arterlere efllik eder. Birçok büyük ven de, eklem yüzleri yak n ndan kemi i terk eder. K rm z kemik ili i içeren kemiklerde çok say da büyük ven bulunur. Lenf damarlar periosteum da çok say da bulunur. Sinirler damarlar takip eder. Periosteum da a r duyusunu alan çok say da reseptör bulunur. Bunun aksine kemikte az say da bullunur Bu nedenle periosteum y rt lma ve gerilmeye karfl çok hassast r. Vasomotor sinirler damarlar n çevresinde bulunur ve kemi e gelen kan ak m n ayarlar. Kemikleflme (Ossifikasyon) ntramembranöz ve intrakartilaginöz olmak üzere 2 flekilde olur. 1- ntramembranöz kemikleflme (ba dokusu kaynakl kemikleflme): Kemikler, embriyodaki mezenflimal ba dokusu yap s ndan do rudan do ruya kemik haline dönüflürler. Yani ba dokusu k k rdak dokusuna dönüflmeden, do rudan do ruya kemikleflir. Bu tür oluflan kemikleflme, özellikle clavicula ve yass kafa kemiklerinde *Embriyo (embryo): Gebeli in ilk 8 haftal k sürecinde geliflen genç organizma. Daha sonra fetus denilir.

KEM KLER 5 görülür. Kafa iskeletinin bu flekilde kemikleflen bölümüne desmocranium denilir. (Os frontale, os nasale, squama temporalis, squama occipitalis, os parietale, os interparietale, os lacrimale, os palatinum, lamina medialis processus pterygoidei, maxilla, mandibula, os temporale'nin pars tympanica's desmocranium'u oluflturur.) 2- ntrakartilaginöz kemikleflme (k k rdak dokusu kaynakl kemikleflme): Ba dokusu yap s nda olan kemik tasla önce k k rdak dokusu flekline döner, daha sonra da kemik dokusu flekline geçer. Bu yolla kemikleflen kafa kemikleri chondrocranium'u oluflturur. ntrakartilaginöz kemikleflme, enkondral ve perikondral kemikleflme olmak üzere iki flekilde oluflur. a) Enkondral kemikleflme: Kemikleflme, kemik tasla n n iç k sm ndan bafllayarak di er k s mlar na yay l r. Bu tür kemikleflmeyi k sa kemik taslaklar nda görürüz. b) Perikondral kemikleflme: Kemikleflme, tasla n d fl k sm nda bafllar. Uzun kemiklerde görülen bu tür kemikleflmede perikondrium'un iç tabakas nda bulunan osteoblast'lar n faaliyeti ile oluflan kemik dokusu, önce ince bir tabaka fleklinde ve bir manflet gibi uzun kemiklerin diafizlerini (gövdelerini) her taraftan sarar. Bu ince kemik tabakas gittikçe kal nlafl r. Kan damarlar ile birlikte tasla n iç k - s mlar na do ru nüfuz eden ba dokusunda bulunan hücrelerin tesiri ile k k rdak dokusu resorbe olmaya bafllar. Bu flekilde tasla n içinde boflluklar oluflur. Bu primer boflluklar gittikçe büyür, birbiriyle birleflir ve bu flekilde uzun kemiklerin diafizlerinde bulunan ilik boflluklar teflekkül eder. Cavum medullare denilen bu boflluklarda eriflkin insanlarda sar kemik ili i (medulla ossium flava), gençlerde ise k rm z kemik ili i (medulla ossium rubra) bulunur. K k rdak tasla n içinde primer boflluklar n oluflmas yla, bu boflluklar n s n rlar nda kemikleflme hadisesi, yani k sa kemiklerde oldu u gibi, enkondral kemikleflme bafllar. K sa kemiklerde de k smen perikondral kemikleflme vard r. ç k s mda bafllayan ve enkondral kemikleflme neticesinde meydana gelen kemik dokusu, k sa kemiklerin d fl yüzüne yaklafl nca burada da uzun kemiklerde görüldü ü gibi, perikondral kemikleflme bafllar ve tasla d fltan saran bir kemik tabakas meydana gelir. Taslaklarda görülen ilk kemik oda na primer kemikleflme merkezi (centrum ossificationis primarium) denilir ve genellikle kemiklerin gövdesinde bulunur. Kemiklerde farkl zamanlarda olmakla beraber genellikle intrauterin hayat n 7.-12. haftalar aras nda görülür ve do umda tüm kemiklerde primer ossifikasyon merkezi bulunur. Ancak farkl zamanlarda aktif duruma geçerler. Sekonder ossifikasyon merkezleri ise femur un distal, tbia n n ise proksimal k s mlar hariç, do umdan sonra görülürler. Uzun kemiklerin uç k s mlar nda (epifiz) da sekonder kemikleflme merkezleri (centrum ossificationis secundarium) görülür. Bu kemikleflme, tasla n iç k sm nda bafllar. Gittikçe büyüyen bu kemik dokusu ile gövde kemik dokusu aras nda cartilago epiphysialis denilen k k rdak bir bölge kal r. Bu bölge, k k rda n n do urganl k özelli i fazla olmas nedeniyle, kemi in uzunlamas na büyümesi aç s ndan önemi büyüktür. Ço almaya devam eden k k rdak dokusunun diafize yak n olan bölümleri tedricen kemikleflerek diafize eklenir. Böylece gövdenin, dolay s yla kemi in uzunlamas na büyümesi sa lanm fl olur. Bu ço alan k k rdak tabakas na, yani epifiz ile diafiz aras nda kalan faal k k rdak tabakas na, büyüme çizgisi (linea epiphysialis) denir. Büyümenin durdu u 20-25 yafllar aras nda buras da kemikleflerek epifiz ile diafiz birbirleriyle kaynaflm fl olur. Büyüme ça nda olan çocuklar için büyüme çizgisi (epifiz çizgisi)'nin önemi büyüktür. Burada k r klar olufltu unda, o taraf n büyümesinde aksakl klar görülür. Kemiklerin enine büyümesi periosteum'un kambiyum tabakas nda bulunan osteoblast'lar n faaliyeti ve yeni kemik tabakalar n n eklenmesi ile olur. K sa kemikler tek merkezden kemikleflir, sadece calcaneus iki merkezden kemikleflir. kinci merkezler do umdan sonra görülmeye bafllar ve ilk olarak dizde görülür. Bazen yeni do anlarda da görülebilir. Kemiklerin flekilleri Kemikler flekillerine göre befl gruba ay - r l r. 1- Os longum: Uzun kemikler olup uzunluklar, genifllik ve kal nl klar ndan fazla-

EKLEMLER (JUNCTURAE; SYSTAMA ARTICULARE; ARTHROLOGIA) skeletin de iflik kemikleri aras ndaki fonksiyonel ba lant ya eklem (articulatio) denilir. Baz eklemlerde kemikler birbirleriyle hareket etmeyecek flekilde ba lanm flt r. Özellikle mandibula hariç, kafa iskeletinin tüm kemikleri aras ndaki suturalar bu tip eklemlerdendir. Bu kemiklerin birbiriyle temas eden komflu yüzey kenarlar sutural ligament ad verilen sadece ince fibröz bir membran tabakas ile ayr lm flt r. Kafa iskeletinin taban ndaki baz eklemlerde bu fibröz membran n yerinde bir k k rdak tabakas bulunur. S n rl bir hareket imkân n n yan s ra büyük bir sa laml n gerekti i yerlerde kemik yüzeyler, dayan kl elastik ve fibröz bir k k rdakla birleflmifltir. Buna en iyi örnek, omur cisimleri ve iki taraf n os pubis leri aras ndaki eklemlerdir. Tam hareketli eklemlerde, eklem yüzleri birbirinden tamamen ayr lm flt r. Karfl l kl birleflmeyi kolaylaflt rmak amac ile eklemi oluflturan kemiklerin eklem yüzleri genifllemifl, k k rdakla kaplanm fl ve d fltan fibröz dokudan yap lm fl bir kapsülle sar lm flt r. Fibröz kapsülün (membrana fibrosa=stratum fibrosum) iç yüzünü örten hücreler her yerde tam olmayan bir membran (membrana synovialis=stratum synoviale) olufltururlar. Membrana synovialis, eklem yüzlerini kayganlaflt r c bir s - v (synovia) salg lar. Eklemler, eklemi oluflturan kemikler aras nda uzanan ve ligament (lig.), (ço ulu ligamenta=ligg.) denilen kuvvetli fibröz ba larla sa lamlaflt r lm flt r. Eklemlerin geliflmesi skeletin farkl k s mlar n n geliflti i mezoderm, bafllang çta her bir kemik için müstakil parçalara ayr lmam fl olup tek bir oluflum fleklindedir. Mezodermin bu kesintisiz nüvesi, ekstremite tomurcuklar n ve ileride columna vertebralis i oluflturacak bölümü içerir. Kemikler bafllang çta mezoderm in oluflturdu u s n rl kümecikler halindedir. Bu kümecikler zamanla k k rdaklafl r ve daha sonra da kemikleflerek, iskelet kemiklerini olufltururlar. Arada kalan kemikleflmemifl k s mlar, bafllang çta farkl laflmam fl mezoderm den ibarettir. Bu mezoderm dokusu daha sonra üç farkl flekilde geliflme gösterir. 1- Kafa kemiklerinde oldu u gibi, fibröz dokuya dönüflebilir ve bunun sonucu olarak, fibröz eklemler (articulationes fibrosae=juncturae ossium=synostosis) meydana gelir. 2- Kemik taslaklar aras ndaki mezoderm vas f de ifltirerek k k rda a dönüflebilir ve bunun sonucu olarak az hareketli k k rdak eklemler (articulationes cartilagineae=juncturae cartilagineae) oluflur. 3- Baz eklemlerde ise, iki kemik tasla aras nda bir boflluk oluflur ve kemik uçlar da, eklem k k rda ile kaplan r. Eklem bofllu u (cavitas articularis) eklem kapsülü (capsula articularis) ile çevrelenir. Böylece tam hareketli eklemler (articulationes synoviales) oluflur. Geliflmekte olan kemiklerin üzerindeki ilk mezoderm nüvesini çevreleyen dokunun kemik üzerindeki k sm na periosteum, k k rdak üzerindeki k sm na ise perichondrium denilir. Zar fleklindeki bu doku, eklemi oluflturan kemikler aras nda da uzanarak eklem kapsülü ve ba lar n oluflturur. Eklem kapsülünün d fl tabakas na membrana fibrosa [stratum fibrosum] denilir ve bunun da iç yüzünü membrana synovialis [stratum synoviale] döflemifltir. Membrana fibrosa ile membrana synovialis birlikte, capsula articularis i oluflturur. 71

72 ANATOM Capsula articularis her yerde ayn kal nl kta de ildir. Baz yerlerinde ilâve liflerle takviye edilmifltir ve eklem kapsülüne yap fl k ligamentler oluflmufltur. Bu tür ligamentlere ligg. capsularia denilir. Baz ligamentler eklem kapsülüne yap fl k de ildir, hareketli eklemlerde eklemi oluflturan kemikler aras nda, eklem kapsülü ile iliflkisi olmaks z n uzan rlar. Bu tür eklem kapsülü ile ba lant s olmayan ba lara, ligg. extracapsularia denilir. Yine tam hareketli eklemlerde mezoderm, eklem bofllu u içinde de ligamentler oluflturur. ki kemi i birbirine ba layan bu tür eklem içi ba lara da, ligg. intracapsularia denilir. Bir k s m eklemlerde kemikler aras ndaki mezoderm in tümü absorbe olmaz ve discus articularis, meniscus articularis ve labrum articulare ad n verdi imiz k k rdak yap lar oluflturur. Discus ve meniscus articularis genellikle birbirine uymayan kemik yüzleri aras nda görülür, labrum articulare ise konveks eklem yüzüne göre daha küçük olan konkav eklem yüzünün büyütülmesi gereken eklemlerde görülür. Bir eklemin tam hareketli olabilmesi için cavitas articularis, capsula articularis ve cartilago articularis in mutlaka oluflmas gerekir. Eklemlerin beslenmesi: Etraf ndaki arter a ndan ç kan dallar fibröz kapsülü deler ve subsinovial bir a oluflturarak eklemi besler. Lenfatikleri: Damarlar takip eder ve bölgeye yak n lenf nodüllerine aç l r. Sinirleri: Bir kural olarak (Hilton kanunu) bir eklem, bu ekleme hareket yapt ran kaslar innerve eden sinirlerin eklem dallar taraf ndan innerve edilir. Ancak kalça eklemi abduksiyon yapt nda kapsülün medial bölümü gerilir. Gerilen bu bölümden de kapsülün gerilmesine neden olan kaslar n antagonistlerini (adduktor kaslar ) innerve eden sinirler duyu al r. Bu gerilme duyusu antagonist kaslara etki ederek kontraksiyon yapt - r r. Dolay s yla hareket kontrol alt na al nm fl olur. (Omuz ekleminin ön-alt k sm n n. axillaris innerve etmesi nedeniyle, omuz eklemi bu kural n d fl nda kal r.) Eklemlerin s n fland r lmas Eklemler (articulatio=junctura) yap lar - na ve hareket edebilme kabiliyetlerine göre synarthroses ve diarthroses olmak üzere iki ana gruba ayr l r. Synarthroses (synostoses) I- Articulationes fibrosae (hareketsiz eklemler) a- Sutura b- Syndesmoses c- Gomphosis II-Articulationes cartilaginea (az hareketli eklemler) a- Synchondroses b- Symphysis Diarthroses III- Articulationes synoviales (tam hareketli eklemler) I- Articulationes fibrosae* Hareketsiz eklemler olup eklem yüzleri birbirine tamamen uymaktad r. Kemikler aras nda ba dokusu veya hiyalin k k rdak bulunur. Daha ziyade kafa kemikleri aras nda görülen bu tip eklemlerde, ön planda sa laml k söz konusu oldu u için, hareket görülmez. Kafa kemikleri aras nda sadece art. temporomandibularis, tam hareketli bir eklemdir. Eklem kapsülü ve eklem bofllu u bulunmayan bu tip eklemler de, kendi aralar nda 3 gruba ayr l r. 1- Sutura: Bu tip eklemler, sadece yass kafa kemikleri aras nda bulunur. Ekleme kat lan kemiklerin kenarlar diflli olup birbirine kenetlenmifllerdir. Kemiklerin ekleme kat lan kenarlar aras nda ince fibröz bir tabaka bulunur. Bu ince tabaka d flar - da pericranium, içerde ise dura mater encephali nin lamina periostalis i ile devam eder. Bu tür eklemlerin difl flekillerine göre de iflik tipleri vard r. En önemlileri flunlard r: * Eski ismi, synarthrosis.

EKLEMLER 73 a- Sutura plana: Sert dama oluflturan maxilla ve os palatinum a ait ç k nt lar aras nda oluflan eklemde oldu u gibi, pürtüklü olan kemik yüzleri basit olarak karfl karfl ya gelmifllerdir. b- Sutura squamosa: Ekleme kat lan kemiklerin kenarlar tek taraftan kesilmifl keski a z gibi meyillidir ve bal k pulu tarz nda üst üste oturmufllard r. Bu tür eklemi de os temporale nin pars squamosa s ile os parietale nin alt kenar aras nda görebiliriz. Sutura limbosa, sutura squamosa da oldu u gibi, keski a z fleklindeki kenarlarda ayn zamanda sutura denticulata da oldu u gibi difller bulunur. c- Sutura serrata: Ekleme kat lan kemik kenarlar ince testere a z fleklindedir. Bu tür eklemi, baz os frontale lerde görebiliriz. Embriyolojik olarak os parietale gibi, os frontale de sa -sol iki parçadan geliflir ve daha sonra birbirleriyle kaynafl rlar. Baz eriflkinlerde bu kaynama yeri tamamen kaybolmaz ve bir zikzak dikifl fleklinde görülebilir. Os frontale deki bu dikifle sutura metopica denilir. d- Sutura denticulata: Eklem kenarlar nda difl fleklinde ç k nt lar bulunur. e- Schindylesis: Yass kemiklerde görülen lamina externa ve lamina interna n n oluflturdu u oluk içerisine, di er bir kemi- in keski a z gibi incelmifl k sm n n girmesiyle oluflan eklem fleklidir. Bu tip eklemi, rostrum sphenoidale ile ala vomeris lerin oluflturdu u oluk aras nda ve vomer in, maxilla ile os palatinum un burun bofllu u taban n oluflturan ç k nt lar aras ndaki olu a oturdu u yerde görebiliriz. 2- Syndesmosis: ki kemik yüzünü ligamentler birbirine s k ca ba lam flt r. Syndesmosis [articulatio] radioulnaris te oldu- u gibi, radius ve ulna y, membrana interossea antebrachii ve chorda obliqua birbirine s k ca ba lam flt r. Bu nedenle iki kemi in normal olarak birbirinden uzaklaflmas mümkün de ildir. Yine syndesmosis [articulatio] tibiofibularis te, tibia ile fibula n n distal uçlar membrana interossea cruris in distal k sm, lig. tibiofibulare anterius ve lig. tibiofibulare posterius vas tas yla birbirine s k ca ba lanm flt r. Bu örneklere, proc. spinosus ve aralar ndaki lig. interspinale ve lig. supraspinale yi, arcus vertebrae ler aralar ndaki ligg. flava y da ilâve edebiliriz. Ancak bu tür eklemler çok s n rl hareket yapabilirler. 3- Gomphosis, syndesmosis in bir çeflidi olup, bir oyuk içerisine bir koninin girmesi fleklinde oluflur. Bu tür eklemleri difl kökleri ile çene kemikleri aras nda görmekteyiz. II- Articulationes cartilagineae (Junctura cartilaginea)* Eklem yüzleri k k rdakla örtülü az hareketli eklemler olup iki tipi vard r. 1- Synchondrosis: Geçici bir eklem fleklidir ve eriflkinlerde kemikleflti i için görülmez. Eklem yüzlerini örten k k rdaklar eriflkinlerde kemikleflir. Bu tür eklemleri, uzun kemiklerin metaphysis ile epiphysis leri aras nda ve os sphenoidale ile os occipitale nin pars basilaris i aras nda 1-2 yafl na kadar görebiliriz. Ayr ca os temporale nin pars petrosa s ile os occipitale nin proc. jugularis i aras nda da bu tür eklem görülür. 2- Symphysis: Bu tür eklemlerde eklem yüzleri aras nda, yass ve genifl fibrokartilaginöz bir diskus bulunur. Symphysis pubica, symphysis intervertebralis, symphysis xiphosternalis, symphysis manubriosternalis ve symphysis mandibulae (geçici) bu gruptand r. III- Articulationes synoviales (Junctura synovialis)** Tam hareketli eklemler olup, vücudumuzdaki eklemlerin ço u bu gruptand r. Bu tür eklemlerde, eklem yüzleri k k rdakla örtülü olup eklemi oluflturan kemikler de, capsula articularis ve eklem ba lar ile birbirine ba lanm flt r. Capsula articularis in iç yüzü ve intrakapsüler ba lar membrana synovialis ile kapl d r. Omuz ekleminde oldu u gibi, bir eklemi sadece karfl karfl ya gelen iki kemik oluflturuyorsa, bu tip eklemlere art. simplex denilir. Dirsek ekleminde oldu u gibi, bir eklemi ikiden fazla kemik oluflturuyorsa veya diz ekleminde oldu u gibi kemik- * Eski ismi, amphiarthrosis. ** Eski ismi diarthrosis.