kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi 557-566 Özet BAZI TIPULA LINNAUS 1758 TÜRLRİNİN ANTN MORFOLOJİK ÖZLLİKLRİNİN T-TSTİ V VARYANS ANALİZİ İL İNCLNMSİ Nesrin SÖZN Milli ğitim Bakanlığı, 100.Yıl Anadlu Meslek Lisesi, mek, Ankara Metin AKTAŞ Gazi Üniversitesi, Fen debiyat Fakültesi, Biylji Bölümü, Beşevler, Ankara. Bu çalışmada, Tipula ve alt cinsinlerinin altcinsine (Acutipula, Lunatipula, Tipula ve Yamattipula) ait bazı tür grubu taksnlarında [T. (T) italica errans, T. (T) rientalis, T.(Yamattipula) caesia, T.(Y) lateralis lateralis, T.(Acutipula) latifurca, T.(A) fulvipennis fulvipennis, T.(Lunatipula) brysthenica, T.(L) istriana, T.(L) anthe, T.(L) bimacula, T.(L) ssi izmirensis, T.(L) ssi ssi, T.(L) verrucsa sinedente, T.(L) kybele kybele] erkek ve dişi antenlerinin mrfljik özellikleri T-Testi ile Scheffe Testi (Varyans Analizi) ile incelenmiştir. İncelenen türler arasında bulunan farklar tartışılmış ve snuçlar literatür bilgileriyle karşılaştırılmıştır. Anahtar Kelimeler: Acutipula, Lunatipula, Tipula ve Yamattipula INVSTIGATION OF ANTNNA MORPHOLOGICAL CHARACTRS OF TH SPCIS TIPULA LINNAUS 1758 BY T TST AN VARIANC ANAYSIS Abstract In this study, mrphlgical characters f the antennae f the males and females f sme species and subspecies [T. (T) italica errans, T. (T) rientalis, T.(Yamattipula) caesia, T.(Y) lateralis lateralis, T.(Acutipula) latifurca, T.(A) fulvipennis fulvipennis, T.(Lunatipula) brysthenica, T.(L) istriana, T.(L) anthe, T.(L) bimacula, T.(L) ssi izmirensis, T.(L) ssi ssi, T.(L) verrucsa sinedente, T.(L) kybele kybele] f Tipula and ist fur supgenera (Acutipula, Lunatipula, Tipula and Yamattipula) were examined with T test and Scheffe test (Variance analysis). ifferences between the investigated species being discussed and results cmpared with the knwledges f literature. Keywrds: Acutipula, Lunatipula, Tipula ve Yamattipula 1. Giriş Tipulidae, dünyada yaklaşık 4200, Palearktik bölgede ise 17 cins ve 33 altcinse dahil yaklaşık 1250 türle temsil edilmektedir (Osterbrek & Thewald, 1992, Osterbrek, 2007). Ülkemizden bilinen türlerin sayısı ise sn yapılan çalışmalarla 145 e yükselmiştir (Kç, 2007; Kç et al., 2007; Osterbrek, 2007). Genellikle akarsu kenarlarındaki çayırlık, fundalık ve rman gibi nemli ve gölgeli yerlerde bulunan tipulid ler iri vücutları, uzun bacakları ve hantal uçuşları ile klayca tanınabilen nematcerlerdir. Traksın drsalinde V şeklindeki ek yeri en karakteristik özellikleridir. Bunun yanında kanat, genital segmentler ve antenler önemli taksnmik karakterler içermektedir. Octber 2008 Vl:16 N:2 Kastamnu ducatin Jurnal
558 Nesrin SÖZN, Metin AKTAŞ Gözlerin hemen yanında yer alan antenler, hemen hemen bütün türlerde benzer şekilli 2 basal parça ile kamçıdan luşur (Şekil 1). Basal parçalardan scapus uzun yapılı, pedicellus ise yuvarlak ve kısadır. Kamçı 11, nadiren 12-19 segmentlidir. Kamçı segmentleri dişilerde basit, narin ve ince yapılı, sadece bir kaç türde kalınlık ve uzunluk bakımından farklılık görülür. rkeklerde ise çk çeşitli özelliklerde labilir. ictenidia, Phrctenia, Ctenephra ve Tanyptera türlerinde farklı uzunluk ve sayılarda çıkıntılar bulunur (Osterbrek et al., 2006 ; Mannheims & Thewald, 1980; Savchenk, 1983). Türce zengin Tipula, Nephrtma ve Princera da böyle çıkıntılar yktur, fakat uzunluk, şekil, renklenme ve kıllanma bakımından belirgin taksnmik özellikler taşır (Mannheims &Thewald, 1980; Savchenk, 1983). Şekil 1. Anten Bu çalışmada Batı Akdeniz Bölgesinden tplanan Tipula türlerinin ayırıcı karakterlerinin varyasyn sınırlarını tespit edebilmek ve şimdiye kadar ele alınmamış karakterleri de detaylı larak inceleyerek bu karakterler arasından ayırıcı lanları tespit etmek için anten mrfljik karakterleri araştırılmıştır. 2. Materyal ve Mett Bu araştırma, Batı Akdeniz bölgesinde yer alan Isparta, Burdur, Antalya il sınırları içerisinde Mayıs 1992 ile ylül 1992 tarihleri arasında yapılan arazi çalışmalarında r. Hasan KOÇ tarafından tplanan ve teşhis edilen 188 i erkek lmak üzere tplam 327 Tipulid örneğine dayanmaktadır. Örneklerin antenlerine ait karakterleri incelenirken aynı zamanda Tipulidlerin mrfljik yapılarını ayrıntılı larak anlatan kaynaklardan da faydalanılmıştır (Savchenk, 1983; Alexander & Byers, 1981; Mannheims & Thewald, 1980). Bu çalışmada antende bulunan bütün yapıların ölçüleri alınmış ve ölçümler tabllar halinde verilmiştir. Çizelge 1 de verilen değerlerden birincisi ölçülen değerin minimumunu ikinci değer maksimumunu göstermekte lup parantez içerisinde verilen değerler aritmetik rtalamasını ifade etmektedir. kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi
Bazı Tıpula Lınnaeus 1758 Türlerinin Anten Mrfljik Özelliklerinin T-Testi ve 559 Antende ölçümlerin yanında, kılların nun segmente ranı, I. II. III. anten segmentinin rengi ve şekli, kamçı segmentlerinin distal ve prksimal bölgelerinde kalınlaşma lup lmadığı ve rengi incelenip tanımlar halinde verilmiştir. Bütün anten ölçümleri antenin en uzun mesafeleri arasında ölçülmüştür. Halkasal kılların ölçümünde II. kamçı segmentine ait en uzun halkasal kıl seçilmiştir. İncelenen her türün anten karakterleri değerleri bilgisayar rtamına aktarılarak, SPSS prgramı yardımıyla istatistiki araştırmalar yapılmıştır. Bu istatistiki inceleme T-Testi ile Scheffe Testi (Varyans Analizi) ni içermektedir. 3. Bulgular Yapılan incelemede her türün dişisi ile erkeği arasında belirlenen karakter açısından belirleyici özellik lup lmadığı araştırılmıştır. Ayrıca bütün türlerin erkekleri ve dişileri arasında belirlenen karakter açısından fark lup lmadığı da incelenmiş lup alttürler arasında da belirlenen karakter bakımından fark lup lmadığı araştırılarak elde edilen değerler Çizelgeler halinde verilmiştir. Çizelgelerdeki kutucuklar içerisindeki sembller, sembllerin ifade ettikleri karakter bakımından karşılık geldiği türler arasındaki farkı ifade etmektedir. Yapılan bu istatistiki hesaplar bazı Tipula türlerinin anten mrfljisi ile ilgili ayırıcı karakterlerin rtaya knulmasını sağlayacaktır. Çizelge 1. Tipula türlerinin anten ile ilgili karakterlerinin ölçüleri Türler Cins Anten 1.Anten segmentinin 2.Anten segmentinin 3.Anten segmentinin 2.Kamçı segmen-tinin Segmentlerdeki halkasal kılların Sn kamçı segmentinin Sn kamçı segmentinden bir önceki segmentin Kamçı segmentinin T.Tipula - mediterranea 4.46-4.83 (4.63) 2.89- T.Tipula 3.70 (3.30) 3.67- rientalis 4.51 (4.24) T.Yamattipula 2.51-2.84 (2.61) 3.92- caesia 5.10 (4.54) 2.40- T.Yamattipula 3.21 (2.75) 3.83- lateralis 4.54 (4.25) - 0.72 (0.65) - (0.50) 0.51-0.62 (0.56) (0.31) 0.38 () (0.38) 0.38- () 0.13- () 0.09- (0.10) 0.13 0.13 - (0.51) 0.70 (0.38) 0.51 (0.44) (0.37) - 0.62 (0.55) () - 0.76 (0.63) 0.38- (0.39) 0.38 (0.38) 0.30 (0.26) 0.38- (0.47) (0.28) - 0.62 (0.52) (0.39) - (0.21) (0.15) (0.07) 0.04-0.08 (0.07) 0.12 (0.08) (0.08) 0.02-0.08 (0.06) 0.04- (0.07) 0.04-0.09 (0.06) -0.32 (0.24) () (0.28) -0.30 (0.25) () (0.20) 3.62-3.97 (3.79) 2.30-3.05 (2.66) 2.30-3.81 (3.56) 1.86-2.46 (2.19) 3.75-4.61 (4.07) 1.97-2.67 (2.26) 3.32-4.08 (3.73) Octber 2008 Vl:16 N:2 Kastamnu ducatin Jurnal
560 Nesrin SÖZN, Metin AKTAŞ kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi T.Acutipula 3.62-4.02 (3.83) 0.62-0.73 (0.66) 0.38- () (0.32) - () 0.09- -0.24 (0.21) 2.84-3.21 (3.02) latifurca 3.35-4.94 (4.00) 0.59-0.84 (0.68) 0.59 (0.40) 0.38 (0.37) - 2.57-3.97 (3.16) T.Acutipula 3.48-4.46 (4.03) 0.65-0.76 (0.69) (0.15) 0.29- (0.36) 0.32 (0.31) - () - 2.65-3.59 (3.18) fulvipennis 4.02-4.62 (4.25) 0.62-0.84 (0.72) () (0.39) (0.31) - () 0.13 (0.12) 0.30 (0.26) 3.19-3.65 (3.39) 3.13-3.96 (3.55) 0.57-0.81 (0.69) (0.15) (0.34) (0.29) 0.24 (0.18) 2.32-3.19 (2.70) ssi ssi 4.05-5.24 (4.68) 0.73-0.92 (0.83) () (0.40) 0.57 (0.42) 0.15 (0.12) 0.30 3.16-4.19 (3.70) - ssi izmirensis 4.43-5.62 (4.88) 0.73-0.97 (0.84) - () - () 0.51 () -0.30 (0.24) 3.51-4.51 (3.89) 2.86-3.51 (3.27) 0.51-0.70 (0.63) - (0.25) - (0.22) 0.12 (0.10) 2.07-2.70 (2.47) brysthenica 3.32-4.62 (4.16) - 0.76 (0.65) (0.37) () () -0.30 2.70-3.78 (3.35) - istriana 4.00-4.59 (4.34) 0.65-0.84 (0.73) () () (0.36) (0.36) 0.12-0.30 (0.24) 3.21-3.78 (3.47) 3.08-3.91 (3.34) 0.51-0.62 (0.56) 0.24 (0.32) 0.32 () - 0.30 (0.22) 0.15 (0.10) 0.24 (0.17) 2.40-3.13 (2.61) verrucsa sinedenta 3.13-4.54 (3.81) - 0.76 (0.65) 0.22 (0.15) (0.37) 0.38 (0.33) - 0.09-0.15 (0.12) - 2.35-3.78 (3.01) 2.38-3.13 (2.63) - (0.45) (0.12) 0.30 (0.26) - (0.22) 0.05 (0.05) 0.15 1.81-2.46 (2.07) anthe 3.51-4.35 (3.83) 0.51-0.68 (0.57) (0.38) (0.33) - 0.32 0.04- (0.07) -0.24 (0.21) 2.89-3.65 (3.14) 2.27-2.37 (2.32) 0.38 (0.34).032 () 0.18-0.20 () 0.07-0.08 (0.08) () 1.81-1.89 (1.85) kybele kybele 4.13-5.27 (4.65) - 0.65 (0.55) () - 0.49 (0.44) 0.30 (0.26) (0.29) 3.51-4.56 (3.99) 2.27-2.92 (2.60) - (0.40) 0.09- (0.29) - (0.17) () 1.81-2.35 (2.07) bimaculate 4.21-4.73 (4.48) - 0.57 (0.49) () (0.39) (0.38) 0.32 (0.29) (0.08) 0.30 (0.26) 3.59-4.10 (3.84)
Bazı Tıpula Lınnaeus 1758 Türlerinin Anten Mrfljik Özelliklerinin T-Testi ve 561 Çizelge 2. Tipula cinsi türlerinde anten karakterleri açısından erkek ve dişi örnekler arasındaki ilişki (+:ayırıcı özelliktedir, -:ayırıcı değildir) Türler Anten 1.Anten segmentinin 2.Anten segmentinin 3..Anten segmentinin 2.Kamçı segmen-tinin Segmentlerdeki halkasal kılların Sn kamçı segmentinin Sn kamçı segmentin-den bir önceki segmentin Kamçı segmentinin T.T.Orientalis + + + + + + - + + T.Y.lateralis + + - + + - + + + T.A.latifurca - - - - - - - - - T.A. fulvipennis T.L. ssi ssi T.L. brysthenica T.L.verrucsa sinedenta - - - - - - - + - + + - + + + - + + + - - + + + - + + + + - + + + - + + T.L.anthe + + - + + + - + + T.L. kybele kybele T.L. bimaculate + + - + + + - + + + + - + + + - + + Octber 2008 Vl:16 N:2 Kastamnu ducatin Jurnal
562 Nesrin SÖZN, Metin AKTAŞ Çizelge 3. Anten karakterleri bakımından dişi türler arasındaki ilişki : Anten : Sn kamçı seg.bir önceki seg. : 2.kamçı segmentinin : 1.anten segmentinin : Kamçı segmentinin v: 2. anten segmentinin : 2. anten segmentinin u: Sn kamçı segmentinin : Segmentlerdeki halkasal kılların Türler T.T. rientalis T.Y. caesia T.Y. lateralis T.A. latifurca T.A. fulvipennis T.L ssi ssi T.L. brysthenica T.L. verrucsa sinedenta T.L. anthe T.L. kybele kybele T.L. bimaculate T.Tipula rientalis T.Yamattipula caesia T.Yamattipula lateralis u T.Acutipula latifurca u T.Acutipula u u fulvipennis ssi ssi u u uv v v brysthenica v verrucsasinedent a vu v v anthe vu v v kybele kybele bimaculate u v u v u v vu vu u v u u u u v v v uv v v v v v v uv u u u vu u v u u v u v u v u v u u u vu uv u v u v u u u u v u u u u kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi
Bazı Tıpula Lınnaeus 1758 Türlerinin Anten Mrfljik Özelliklerinin T-Testi ve 563 Çizelge 4. Anten karakterleri bakımından erkek türler arasındaki ilişki : Anten : Sn kamçı seg.bir önceki seg. : 2.kamçı segmentinin : 1.anten segmentinin : Kamçı segmentinin v: 2. anten segmentinin : 2. anten segmentinin u: Sn kamçı segmentinin : Segmentlerdeki halkasal kılların Türler T.T mediterranea T.T. rientalis T.Y. caesia T.Y. lateralis T.A. latifurca T.A. fulvipennis T.L ssi ssi T.L ssi izmirensis T.L. brysthenica T.L. istriana T.L. verrucsa sinedenta T.L. anthe T.L. kybele kybele T.L. bimaculate T.Tipula v v v mediterranea T.Tipula rientalis T.Yamattipula v canesia T.Yamattipula lateralis v v u v u u v u u u v u T.Acutipula u u u latifurca T.Acutipula u u fulvipennis u u v ssi ssi u v ssi izmirensis v brysthenica v v istriana u v v verrucsa sinedenta v anthe u u v u v u v v v u u u u u v u v u u u u u u v kybele kybele v bimaculate Octber 2008 Vl:16 N:2 Kastamnu ducatin Jurnal
564 Nesrin SÖZN, Metin AKTAŞ Çizelge 5. Anten karakterleri açısından alt cinslerin erkekleri arasındaki ilişki v: Anten : I.anten segmentinin u: II. anten segmentinin : II. anten segmentinin : II.kamçı segmentinin :Segmentlerdeki halkasal kılların :Sn kamçı segmentinin :Sndan bir önceki segmentin :Kamçı segmentinin Alt cinsler Tipula Yamattipula Acutipula Lunatipula Tipula Yamattipula u u v Acutipula u v v Lunatipula u v Çizielge 6. Anten karakterleri açısından alt cinslerin dişileri arasındaki ilişki v: Anten : I.anten segmentinin u: II. anten segmentinin : II. anten segmentinin : II.kamçı segmentinin :Segmentlerdeki halkasal kılların :Sn kamçı segmentinin :Sndan bir önceki segmentin :Kamçı segmentinin Alt cinsler Tipula Yamattipula Acutipula Lunatipula Tipula Yamattipula Acutipula Lunatipula v u v v u v u v u v v u v v u v kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi
Bazı Tıpula Lınnaeus 1758 Türlerinin Anten Mrfljik Özelliklerinin T-Testi ve 565 4. Snuç ve Tartışma İncelenen her türün anten karakterleri değerleri bilgisayar rtamına aktarılarak, SPSS prgramı yardımıyla T-Testi ile Scheffe Testi (Varyans Analizi) uygulanarak belirlenen anten karakteri açısından her türün dişisi ile erkeği arasında fark lup lmadığı belirlenerek snuçları Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 de görüldüğü üzere antenle ilgili bütün karakterler (9 karakter) bakımından Tipula (Acutipula) latifurca nın erkeği ile dişisi arasında fark yktur. T.(A) fulvipennis fulvipennis in dişisi ile erkeği arasında ise sadece sn kamçı segmentinden bir önceki segmentin karakteri bakımından fark lduğu diğer 8 anten karakteri bakımndan fark lmadığı bulunmuştur. Ayrıca 2. anten segmentinin bakımından sadece T. (Tipula) rientalis in dişisi ile erkeği arasında fark lduğu, sn kamçı segmenti karakteri bakımından da sadece T.(Yamattipula) lateralis lateralis in erkeği ile dişisi arasında fark lduğu snucu bulunmuştur. Belirlenen 9 anten karakteri bakımından bütün türlerin dişileri arasında fark lup lamadığı Çizelge 3 de, erkekleri arasında fark lup lmadığı ise Çizelge 4 de verilmiştir. Sadece 2. anten segmentinin hariç diğer bütün anten karakterleri (8 karakter) açısından T.(A) latifurca ve T.(A) fulvipennis in dişisinin T.(Lunatipula) bimacula nın dişisinden farklı lduğu bulunmuştur. Ayrıca belirlenen bütün anten karakterleri bakımından T.(T) rientalis in dişisinin T.(L) verrucsa sinedenta nın dişisinden, T.(Y) caesia nın dişisinin T.(Y) lateralis lateralis in dişisinden, T.(A) latifurca nın dişisinin T.(A) fulvipennis fulvipennis in dişisinden, T.(L) verrucsa sinedente nın dişisinin T.(L) brysthenica nın dişisinden farklı lmadığı bulunmuştur. Tabl 6 da görüleceği üzere T.(Y) caesia nın erkeğinin T.(A) fulvipennis fulvipennis in erkeğinden anten ve sn kamçı segmentinden bir önceki segmentin dışında diğer 7 anten karakteri bakımından fark bulunmuştur. Ayrıca yapılan hesaplamalarda 9 anten karakteri bakımından 4 altcinsin dişileri arasında fark lup lmadığı Çizelge 5 de, erkekleri arasında fark lup lmadığı ise Çizelge 6 da verilmiştir. Belirlenen 9 anten karakterinden sndan bir önceki segmentin hariç diğer 8 karakter bakımından Lunatipula nın dişilerinin Yamattipula nın dişilerinden farklı lduğu, Acutipula nın dişilerinin Yamattipula nın dişilerinden ise II. anten segmenti ve II. kamçı segmentinin hariç diğer 7 anten karakteri bakımından farklı lduğu tespit edilmiştir. Ayrıca altcinslerin dişileri arasında en az farklılık 3 karakter ile (segmentlerdeki halkasal kılların, sn kamçı segmentinin ve sndan bir önceki segmentin karakterleri) Lunatipula nın ile Tipula arasında tespit edilmiştir (Çizelge 5). Sndan bir önceki segmentin hariç diğer 8 anten karakteri bakımından Acutipula nın erkekleri ile Yamattipula nın erkekleri arasında fark bulunmuştur. Alttcinslerin erkeklerinde ise en az farklılık 4 karakter bakımından Lunatipula ile Tipula arasındadır (Çizelge 6). Genel larak erkeklerin anten karakterleri dişilerinkinden, dişilerin kanat ve kanat karakterleri erkek kanat karakterlerinden daha uzundur. Yamattipula altcinsi türlerinin hem dişi hemde erkelerinde diğer alt cinslerden farklı larak squamada kıla hiç rastlanmamıştır. Octber 2008 Vl:16 N:2 Kastamnu ducatin Jurnal
566 Nesrin SÖZN, Metin AKTAŞ Kaynaklar 1. Alexander, C.P. & Byers, G. W., 1981. Mrphlgy and terminlgy: Adults. In: J.F. McAlpine et al. (eds), Manual f Nearctic iptera 1: 153-190 (Bisystematic Research Institute, Ottawa, Ontari, Mngraph 27: i-vi, 1-674). 2. Kç, H., 2007, "Tw new species f Tipula (Lunatipula) (iptera, Tipulidae) frm Turkey", Ann. Sc. ntml. (N.S.), 43 (3): 327-332. 3. Kç, H., Hasbenli, A., Vgtenhuber, P., 2007, ine neue türkische Tipula (Lunatipula) Art aus der mellea Gruppe (iptera: Tipulidae), Linzer bil. Beitr., 39 (2): 983-986. 4. Mannheims, B. & Thewald, B., 1980, Tipuliden. in Lindner: ie Fliegen er Palaearktischen Regin, 1 (15): 1-538. 5. Osterbrek P. 2007. Catalgue f the Craneflies f the Wrld (Insecta, iptera, Nematcera, Tipulidea). Available frm: http://ip30.eti.uva.nl/ccw/ (Access 20 September 2007) 6. Osterbrek, P.; Bygebjerg, R.; Munk, T. 2006. The west palaearctic species f Ctenphrinae (iptera: Tipulidae); key, distributin and references. ntmlgische Berichten, Amsterdam 6: 138-149. 7. Osterbrek, P. & Thewald, B., 1992, Family Tipulidae, In Ss A., Papp L. & Osterbrek P. (eds.): Catalgue f Palaearctic iptera,1: 56-178, Budapest. 8. Savchenk,., N., 1983, Crane flies (Tipulidae) USSR Fauna iptera, Acad. Sci. USSR, vl.2 (1-2): 1-585, Leningrad. kim 2008 Cilt:16 N:2 Kastamnu ğitim ergisi