ÖNS ÖZ Oc ak, 2003 Hal e EREZ

ÖNS ÖZ Kült ür- mekan arası ndaki ilişki, t opl umsal di na mi kl eri n baskı n ol duğu yerleş mel erde, şehirleri n makr ofor mu üzeri nde he m t opl umsal he m de mekansal bir et kileşi m süreci ortaya koy muşt ur. Bu etkileşi m ve et kileşi m süreci ni n beraberi nde getirdiği değişi m ve dönüşüm para metrelerini n belirlenerek, t ari hsel süreç i çi nde gel eneksel İstanbul şehri nden İstanbul met ropoliten al anı na, kültür- mekan et kileşi mi ni n mekansal et kileri ni n ortaya konması nı n hedeflendi ği bu çalış ma; kült ür- mekan odaklı çalış mal ar i çi n de bir modelle me öncesi alt yapı niteliği t aşı ması na yöneli k ol arak gerçekl eştiril miştir. Bu konu üzeri nde çalışma mı yönl endiren ve gerek lisans öğrenciliği m yılları nda, gerekse Kült ür- Mekan Et kileşi mi ne bağlı Şehirsel Doku Far klılaş mal arı : Ku mkapı- Sül eymani ye Ör neği konul u yüksek lisans çalışma mda, engi n t ecrübelerini ve bil gi biri ki ml eri ni beni ml e payl aşan sayı n hoca m Pr of. Dr. Cengi z Gi ritlioğl u na teşekkürleri mi saygılarıml a sunarı m. Çalış ma mı n envant er böl ümünün oluş ması nda gerekli ol an arazi çalışmal arı mda, zor koşullar altında beni yal ı z bırak mayan ve destek ol an ar kadaşlarım Şeh. Pl Oyl um Seyrek, Şeh. Pl Yavuz Çeli k ve Şeh. Pl. Ozan Kül ekçi ye, mesai arkadaşları ma ve bu çalış maya za man ayır ma m hususunda deri n hoşgör ül eri ni esirge meyen İst anbul Büyükşehir Bel edi ye Başkanlığı, Ul aşı m Pl anl a ma Müdürl üğü yöneticileri me t eşekkür ederi m. Hayatı m boyunca maddi ve manevi destekleri ni hep yanı mda hissettiği m ve bu çalış ma m sırası nda da her za man ol duğu gi bi sonsuz destek ve anl ayışları nı gör düğü m, başta anne m Suna Erez, baba m Naci Erez ol mak üzere aileme teşekkürleri mi şükranl a sunarı m. Ocak, 2003 Hal e EREZ

İ Çİ NDEKİ LER TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY vi vii ix x 1. Gİ Rİ Ş 1 1. 1. Amaç 2 1. 2. Kapsa m 2 1. 3. Yönt e m 5 2. TEMEL KAVRAMLAR 7 2. 1. Kült ür ve Tanı mı 2. 1. 1. Alt Kült ür 9 2. 1. 2. Karşı Kült ür 10 2. 2. Topl um 10 2. 2. 1. Topl umsal Gr up 11 2. 2. 1. 1. Et ni k Gr up 12 2. 2. 1. 2. Azı nlı k Gr up 13 2. 2. 2. Topl umsal Kur um 13 2. 2. 2. 1. Değerler 15 2. 2. 2. 2. Davranış Kalı pları 16 2. 2. 2. 3. Örf ve Adetler 16 2. 2. 3. Topl umsal Yapı 17 2. 2. 3. 1. Topl umsal Yapı Öğel eri 18 2. 2. 3. 2. Topl umsal Yapı Özellikleri 21 2. 3. Kült ür ve Mekan İlişkisi 28 2. 3. 1. Değerler ve Davranış Kalı pları- Akti viteler Siste mi ni n Yerleş mel er 31 Üzeri ndeki et kileri 2. 4. Çalış ma Konusunun Belirlenmesi ve Varsayı ml ar 32 3. YERLEŞ MELERDE ŞEHİ RSEL MEKAN ve MEKANSAL DOKU 35 3. 1. Mekan 35 3. 2. Şehirsel Mekan 37 3. 2. 1. Şehirsel Mekan Öğel eri 38 3. 3. Yerleş mel erde Ki mlik ve Şehirsel Doku 40 iii

3. 3. 1. Şehirsel ( Mekansal) Ki mli k 40 3. 3. 2. Şehirsel Ör ünt ü- Doku 41 3. 3. 2. 1. Şehirsel Dokuyu Ol uşt uran Öğel er 41 3. 3. 2. 2. Şehirsel Dokuyu Et kileyen Öğel er 43 4. İSTANBUL MAKROF ORMUNU ETKİ LEYEN TOPLUM Bİ LEŞENLERİ (15.-19. yüzyıl) 45 4. 1. Topl umsal Gr up 45 4. 1. 1. De mografi k Yapı yı Ol uşt uran Topl umsal Gruplar 46 4. 1. 1. 1. Müsl üman Gr up 48 4. 1. 1. 2. Azı nlı k Gr up 51 4. 2. Yerleş mel eri n Dokusal Özellikleri 58 4. 2. 1. Konut Dokusu 60 4. 2. 2. Sokak Dokusu 65 4. 2. 3. Açı k Al anl ar ve Topl anma Mekanl arı 69 4. 1. 4. Mahalle 73 4. 3. Topl umsal Kur uml aşma 76 4. 3. 1. Sosyal Sı nırlayıcılar ( Tanzi mat Öncesi Döne m) 77 4. 3. 1. 1. Günl ük Yaşa mda Getirilen Sı nırla mal ar 78 4. 3. 1. 2. Yerleşi m Dokusunda Fizi ksel Sı nırla malar 80 4. 3. 2. Yöneti m Düzeni ne Dayalı Sı nırla mal ar ve Yasal Hakl ar ( Tanzi mat Sonrası Dönem) 83 4. 3. 2. 1. Tanzi mat ile Şehirsel Dokuda Ol uşan Farklılıklar 86 4. 3. 3. Sosyal Değerleri n Ol uşt urduğu ve Mekansal Dokuya Dahil Ol an 89 Şehirsel Kur uml ar 4. 3. 3. 1. Vakıf Kur umu ve İ maret Siste mi 89 4. 3. 3. 2. Di ni yapılar 91 5. KUMKAPI- SÜLEYMANİ YE YERLEŞ MELERİ ve BU YERLEŞ MELERİ N MAKROFORMUNU ETKİ LEYEN TOPLUMS AL Bİ LEŞENLER (19. YÜZYI L VE SONRASI) 95 5. 1. Çalış ma Al anl arı nı n Seçi mi 95 5. 2. Ku mkapı 96 5. 2. 1. Konu m 96 5. 2. 2. De mografi k Yapı yı Ol uşt uran Topl umsal Grup: Er meni Ce maati 97 5. 2. 2. 1. Yerleş meni n Demografi k Yapısı nı Et kileyen Topl umsal Ol ayl ar ve Yasal Düzenle mel er (19. yüzyıl ve sonrası) 98 5. 2. 3. Ku mkapı Yerleş mesi ni n Dokusal Özellikleri ve Değişi msüreci 102 5. 2. 3. 1. Ku mkapı Yerleş mesi Konut Dokusu 103 5. 2. 3. 2. Ku mkapı Yerleşmesi Sokak Dokusu 108 iv

5. 2. 3. 3. Açı k Al anl ar ve Topl anma Mekanl arı 112 5. 2. 3. 4. Di ni Yapılar 113 5. 3. Sül eymani ye 115 5. 3. 1. Konu m 115 5. 3. 2. De mografi k Yapı yı Ol uşt uran Topl umsal Grup: Müsl üman Ce maat 116 5. 3. 2. 1. Yerleş meni n De mografi k Yapısı nı Et kileyen Topl umsal Ol aylar (19. yy. ve sonrası) 117 5. 3. 3. Sül eymani ye Yerleş mesi ni n Dokusal Özellikl eri ve Değişi msüreci 118 5. 3. 3. 1. Sül eymani ye Yerleş mesi Konut Dokusu 119 5. 3. 3. 2. Sül eymani ye Yerleş mesi Sokak Dokusu 124 5. 3. 3. 3. Açı k Al anl ar ve Topl anma Mekanl arı 129 5. 3. 3. 4. Di ni Yapılar 131 6. DEĞERLENDİ RME ve SONUÇ 137 6. 1. Değerlendir me 137 6. 2. Sonuç 142 KAYNAKLAR 144 EKLER 150 EK A: Ku mkapı Mevkii-Analitik Et üt 151 EK B: Sül eymani ye Mevkii- Analitik Et üt 152 EK C: Süreçleri İzle meye Dayalı Envant er Çalışması 153 ÖZGEÇMİ Ş 154 v

TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o 2. 1 : Topl umsal siste mi ol uşturan bileşenler... 11 Tabl o 2. 2 : Kült ür ve davranış ilişkisi... 31 Tabl o 2. 3 : Kült ürün mekansal boyut u... 31 Tabl o 2. 4 : Kavra msal kapsa mşe ması... 34 Tabl o 4. 1 : 15. yy sonu nüfus dağılımı... 47 vi

ŞEKİ L LİSTESİ Sayf a No Şekil 4. 1 : Müsl üman kadı n gi ysileri... 50 Şekil 4. 2 : Müsl üman kadı n gi ysileri... 50 Şekil 4. 3 : Müsl üman erkek gi ysileri... 50 Şekil 4. 4 : Müsl üman erkek gi ysileri... 50 Şekil 4. 5 : Er meni- Yahudi ve Türk... 51 Şekil 4. 6 : Er meni kadı nı tasviri... 53 Şekil 4. 7 : Er meni kadı nı tasviri... 53 Şekil 4. 8 : 1453-1510 yılları arası nda İstanbul da di ni yapılar... 59 Şekil 4. 9 : Mahre mi yet et kisi ile planl anmı ş konut dokusu... 60 Şekil 4. 10 : Dışa kapalı ev tipi... 62 Şekil 4. 11 : Gel eneksel sokak dokusu... 66 Şekil 4. 12 : Gel eneksel sokak dokusu ve çeş me... 66 Şekil 4. 13 : Sokak- konut dokusu... 67 Şekil 4. 14 : Sokak-ca mi ilişkisi... 68 Şekil 4. 15 : Os manlı şehir dokusunda meydan niteliği nde açık alan... 70 Şekil 4. 16 : Kahvehane yapı biçi mi... 71 Şekil 4. 17 : Kahvehanede vakit geçir me eyle mi... 71 Şekil 4. 18 : İstanbul daki çeş mel er... 73 Şekil 4. 19 : İstanbul daki çeş mel er... 73 Şekil 4. 20 : Ca mi odaklı mahalle dokusu... 92 Şekil 4. 21 : İstanbul un silueti nde ca miler... 93 Şekil 5. 1 : Ku mkapı yerleş mesi ni n tari hi yarı mada içi ndeki konu mu... 96 Şekil 5. 2 : Ku mkapı, geleneksel konut dokusu... 104 Şekil 5. 3 : Ku mkapı yerleş mesi sokak dokusu ve yapı adaları düzeni... 108 Şekil 5. 4 : Ku mkapı- Kö mürcü Sokak... 109 Şekil 5. 5 : Ku mkapı - Ör dekli Bakkal Sokak... 110 Şekil 5. 6 : Ku mkapı balı k lokant aları na giriş-bir işaret öğesi olarak tak... 110 Şekil 5. 7 : Ku mkapı-balı k lokant aları sokağı nda yer döşe mesi ve ızgara... 111 Şekil 5. 8 : Ku mkapı, konut ağırlıklı sokak dokusu... 112 vii

Şekil 5. 9 : Ku mkapı Meydanı... 113 Şekil 5. 10 : Ku mkapı Panagi a Kilisesi... 114 Şekil 5. 11 : Ku mkapı, Tavaşi Sül eymanağa Ca mii... 115 Şekil 5. 12 : Sül eymani ye yerleş mesini n tari hi yarı mada içi ndeki konu mu... 116 Şekil 5. 13 : Sül eymani ye yerleş mesinde geleneksel konut örneği... 119 Şekil 5. 14 : Sül eymani ye yerleş mesinde eski konut dokusu... 120 Şekil 5. 15 : Sül eymani ye de yanmı ş eski yapı... 121 Şekil 5. 16 : Sül eymani ye de harabe durumda eski yapı... 121 Şekil 5. 17 : Sül eymani ye de ot opark olarak kullanılan boş arsa... 122 Şekil 5. 18 : Sül eymani ye yerleş mesi sokak dokusu ve yapı adal arı... 125 Şekil 5. 19 : Sül eymani ye sokak dokusu... 126 Şekil 5. 20 : Sül eymani ye sokak dokusu... 126 Şekil 5. 21 : Sül eymani ye sokak dokusu-farklı yüksekli kte konutlar... 127 Şekil 5. 22 : Sül eymani ye girişi-tarihi ke mer... 128 Şekil 5. 23 : Sül eymani ye sokak dokusu-duvar... 128 Şekil 5. 24 : Sül eymani ye sokak dokusu-duvar... 129 Şekil 5. 25 : Sül eymani ye de açı k alan ve t opl anma mekanı... 130 Şekil 5. 26 : ( Kirazlı Mescit) Şerifiye Ayşe Sı ddı ka Çeş mesi (1841)... 130 Şekil 5. 27 : Ayşe Kadı n Ha ma mı... 131 Şekil 5. 28 : Şehir silueti nde Sül eymani ye... 132 Şekil 5. 29 : Şehir silueti nde Sül eymani ye... 132 Şekil 5. 30 : Sül eymani ye yerleş mesi ve Sül eymani ye Ca mii... 133 Şekil 5. 31 : Sül eymani ye sokak dokusu ve Sül eymani ye Ca mii... 134 Şekil 5. 32 : Kirazlı Mescit... 134 Şekil 5. 33 : Molla Hüsrev Ca mii... 135 Şekil 5. 34 : Cenderecizade Muhittin Çelebi Türbesi... 135 viii

KÜLTÜR- MEKAN ETKİ LEŞİ Mİ NE BAĞLI ŞEHİ RSEL DOKU FARKLI LAŞ MALARI : KUMKAPI- SÜLEYMANİ YE ÖRNEĞİ ÖZET Kült ür- Mekan Et kil eşimi ne Bağlı Şehirsel Doku Far klılaş mal arı : Ku mkapı- Sül eymani ye Ör neği konul u t ez çalış ması, kült ürel yapı nı n yerleş mel eri n mekansal dokusu üzeri ndeki et kisini n ve bu et kileşi mde et ki n ve yönl endirici fakt örleri n belirlenmesi ne dayalı kura msal bil gileri n, uygul ama al anl arı üzeri nde irdelenmesi ne dayalı olarak gerçekl eştiril miştir. Kült ürel yapı nı n bileşeni ol an t opl um ve t opl umsal siste m dahilinde kur umsallaş mı ş özellikler ( Değerler, örf-adet ve gel enekl er) t opl umu ol uşt uran bireyl eri n yaşa m bi çi ml eri ni yönl endir mekt e, yaşa m bi çi ml eri ni n gerektirdi ği eyl e m ve davranışlar büt ünü ise mekansal doku ol uşumunda et ki n ol makt adır. Tez çalış ması ile, mekansal doku ol uşumundaki yönlendiricileri ve yönl endiricileri n hangi değişkenl ere bağı mlı ol arak değiştiği ne yönelik sapt a mal arı n gerçekleştiril mesi hedeflenmi ş; bu hedef bağl a mı nda çalış ma, elde edilen kura msal bilgileri n uygul a ma al anı üzeri nde irdelenmesi nden ol uşan bir kurgu içi nde gerçekl eştiril miştir. Tezi n kura msal kapsa mı nı ol uşt uran kült ür ol gusu, t ezi n konusu özeli nde i ncel enen kült ür ve t opl um bileşenleri üzeri nde irdelenmi ş; mekan kavra mı ise şehrin mekansal doku özellikleri ve kimli k ol gul arı kapsa mı nda kült ür kavra mı ile birli kte değerlendiril miştir. Kura msal bil gileri n mekansal ol uşuml arla birli kte değerlendiril mesi yol uyla, şehri n genel makr oformu üzeri nde kült ürel ve t opl umsal et menl eri n yerleş me dokusuna et kileri ni i ncelen mi ştir. Tü m bu et kileşi ml er ve et kileşi mi yönl endiren et menl eri n süreç i çindeki değişi m ve dönüşüml eri ni n saptanması içi n örnek alanl ar üzeri nde analitik et üt çalış ması gerçekl eştirilmi ştir. Gerçekl eştirilen analitik et üt ve yapı envant eri ile, tez çalış ması nda hedeflenen; kült ürel yapı ya bağlı şehirsel mekan farklılaş ması nı et kileyen et menl eri n ve yönl endiricileri n belirlenmesi ve gel eceğe dönük t espiti i çi n, sosyal ve fizi ksel bir alt yapı ol uşt urul muş; kura msal bil gilerin uygula maya dönük veriler elde et meye ol anak sağla ması esası na dayalı bir çalış ma gerçekl eştiril miştir. ix

THE DI FFERENTI ATI ON OF URBAN PATTERN I N RELATI ON WI TH I NTERACTI ON OF CULTURE AND SPACE THE CASE OF KUMKAPI AND SULEYMANI YE SUMMARY For t he realizati on of t he t hesis st udy wit h t he subj ect The differentiation of ur ban pattern i n relation wit h int eracti on of cult ure and space: The Case of Kumkapı and Sul eymani ye t he t heoretical i nfor mati on based on t he effect of cult ural struct ure on the spaci al pattern of t he settle ments and based on t he det er mi nati on of the fact ors that are active and directing i n this interacti on is exa mi ned on its practice areas. The characteristics ( val ues, usage and cust om, traditions) i nstitutionalized wit hi n t he social syste m and t he soci et y whi ch is t he co mponent of t he cult ural struct ure are for mi ng t he life st yles of t he i ndi vi duals i n a soci et y while t he entire actions and behavi ors whi ch are t he results of t he i ndi vi duals life st yles are affecti ng the spaci al pattern f or mati on. Wit h t his t hesis t he ai m i s the realizati on of t he deter mi nati on towar ds t he direct ors in t he f or mati on of t he spacial pattern and t owar ds t he det er mi nati on of t he direct ors variables whi ch make t he direct ors change. I n t he cont ext of t his obj ect, t he st udy has been realized by exa mi ni ng t he t heoretical dat a on t he practice fiel d. The cult ure event t hat for ms t he t heoretical scope of t he t hesis has been exa mi ned on the basis of t he cult ural and soci etal components st udi ed wit hi n t he subject of t he thesis; and t he pl ace concept has been eval uated wit hi n t he cont ext of the spaci al pattern characteristics of t he cit y and t he concepts of i dentity t oget her wit h t he cult ure concept. By eval uati ng t he t heoretical dat a t oget her wit h t he spaci al for mati ons, t he effects of t he cult ural and soci al fact ors on t he general macro-for m of the cit y t o t he t ext ure of the settle ments has been exa mi ned. I n or der t o det er mi ne t he changes and t he transformati ons of all t hese i nteracti ons and t he fact ors directi ng t he interacti on duri ng t he process, anal ytical research has been made on t he sa mpl e areas. Wi t h t he anal ytical research t hat is realized and t he struct ural i nvent ory t he obj ect of the t hesis has been realized. This obj ect is; t o f orm a soci al and physical struct ure i n or der t o det er mi ne and t o establish f or t he f uture t he fact ors and t he direct ors affecti ng t he differentiation of t he space of t he city due t o cult ural struct ure; t o make a st udy i n or der t o make t he t heoretical i nformati on gi ve dat a directed t owar ds application. x

BÖLÜM1. Gİ Rİ Ş Şehirsel mekan, davranış ör ünt üleri ni n ol uşt urduğu kullanı m bi çi mi ve sı klı ğı ile, yöneti msel ve gel eneksel değerleri n bi çi ml endirdi ği bir ör ünt üye sahi p ol duğunda, mekansal bir ki mli k kazanır. Davranış kalı plarını n ve değerleri n t ekrarlanması yl a süreklilik ve genel geçerlik kazanan yaşa m t arzı nın yi nel enmesi yle ol uşan kült ür ise, mekansal ki mli kler arası nda farklılaş ma ortaya koy makt adır. Kül tür- mekan arası ndaki bu göreli ilişki, kült ürün mekana yansıma sor unsalı nı ortaya koy muş, ve özellikle 1960 lı yıllardan iti baren kült ürel özellikleri n ve i nsan davranışları nı n şehirsel mekan dokusu üzeri ndeki et kileri tartışılmaya başlanmı ştır. Yerleş mel eri n, t ari hsel ve kült ürel t e mel e dayalı ol arak sosyo- politik ve antropol oji k kapsa mda i ncelenmesi sonucunda; t ari h boyunca t üm bu bili msel kavra ml arı n, yerleşi ml eri n belirli döne ml eri ni et kisi altına al dı ğı ve yerleş mel eri n döne msel ayrı ml arı nı n çok yönl ü topl umsal farklılaş mal arın sonucunda gerçekl eştiği ortaya çı kmı ştır: Yöneti m şekli ni n, şehirsel dokunun metri k veya rit mi k f or mda bi çi ml enmesi ni et kiledi ği, di n ve kült ürel değerleri n de aynı konuda öne mli bir yönl endirici ol duğu kabul gör müşt ür. Kült ürler arası farklılıkl arı n t e meli ni, kült ür kavra mı ve kült ürel özelli kleri n topl uml ar ve mekanl ar üzeri nde çi zdi ği gerek davranışsal, gerekse davranışsal sı nırları n et kileri yle ol uşan yöneti msel sınırlayıcılar kapsa mı nda ol uşan yapılanmal ar ol uşt ur maktadır. Bu bağl a mda İstanbul, farklı di n ve kült ürlere sahi p topl ul ukl arı n bir arada yaşadı ğı bir şehir ol ması nedeni yle, bu çalış mal ar i çi n her za man öne mli bir kaynak ol uşt ur muşt ur. Ru m, Ermeni, Yahudi ve Levant en nüf usun, Müsl üman hal k ile beraber yaşadı ğı İstanbul, bu özelliği nedeni ile aslı nda bir değil birkaç İstanbul ol arak da beti ml enmi ştir. Her etni k gr ubun, yaşadı ğı semt e kendi kült ürünü yansıt ması, İstanbul u morfol oji k bir çeşitlilik i çi ne sok muşt ur. Ör neği n Gal ata, yüksek si vil bi naları ve Avr upalı nüf usun yaşadı ğı bir se mt ol arak Doğu daki Batı ol arak beti ml enirken, Haliç i n güney t arafı İstanbul yarı madası, sahil deki gayri müsli m mahallelerin ar dı ndan yükselen minareleri ile et ni k ki mli ğini, şehri n 1

silueti ne di nsel (anıtsal) mi mari ile yansıt mış, aynı coğrafya i çi nde yaşayan farklı di nsel grupl ar sosyal sınırları n ayırdı ğı kendi yaşa m al anl arı i çi nde t opl umsal varlıkları nı sürdür müşl erdir. 1. 1 Amaç Kült ür- Mekan Et kileşi mi ne Bağlı Şehirsel Doku Far klılaş mal arı nı n i ncel endi ği bu çalış manı n a macı, farklı kült ürel özellikleri n ve et ni k yapı nı n şehirsel mekana ne öl çüde ve hangi ölçütler bağl a mı nda yansı dı ğı nı ortaya koy maktır. Di nsel ve kült ürel yönlendiricileri n aynı za man aralı ğı i çi nde şehir mekanı na yansı ması temeli ne dayanan çalış mada; bu a maç doğr ult usunda, Şehirsel dokuda kült ürel et kileri n ortaya kon ması açısı ndan, Er meni yerleş mesi ve Müsl üman yerleş mesi ni karşılaştırarak, farklılıkları ol uşt uran et kenl eri n ortaya kon ması, Za man i çi nde değişen kullanıcı yapısı nı n, çalış ma al anı nda, gel eneksel şehir ör ünt üsünde nasıl ve ne ölçüde değişi me neden ol duğunun sapt anması a maçl arı na yöneli k bir çalış ma gerçekl eştiril miştir. Tez çalış ması ile, t üm bu hedefler doğr ult usunda, gel eceğe dönük yönl endirici veri ve değerler el de edebil mek a maçl anmakt adır. 1. 2 Kapsa m Kült ür- Mekan Et kil eşimi ne Bağlı Şehirsel Doku f ar klılaş mal arı : Ku mkapı - Sül eymani ye Ör neği şekli nde t anı ml anan t ez çalış ması altı böl ümden ol uş makt adır. Bu böl üml eri n kapsa mı aşağı da açı klanmakt adır : Bi ri nci böl ümde çalış manı n a macı, kapsa mı ve yönt e mi ele alınmakt adır. İki nci böl üm, çalış ma konusunun kavra msal kur gusunu ol uşt uran kült ürel ör ünt ü ve topl um kavra ml arı nı n, anl a msal ve mekansal boyutları ve birbirleri yl e et kileşi ml eri ni n sapt anması a macı na yöneli k el de edilen kura msal bil gileri 2

içer mekt edir. Bu böl ümde t opl um; kült ürel ve mekansal ilişki arası ndaki bir kavra m ol arak t opl umsal değişkenl er bağl a mı nda ele alınmı ş ve bu kapsa mda; Topl umsal yaşa m i çi nde sosyal çeşitliliği ortaya koy mak açısı ndan Topl umsal Gr up kavra mı, Topl umsal yapı öğel erini belirleyen et menl eri ortaya koy mak açısı ndan Topl umsal Kur um kavramı Topl umsal öğel eri ve bu öğel eri n t opl um siste mi i çi ndeki yerleri ve birbirleri yle et kileşi ml erini ortaya koy maya yardı mcı ol ması açısı ndan Topl umsal Yapı kavra mı i ncelenmi ş ve araştırıl mıştır. Topl umsal Yapı başlığı altı nda Topl umsal Yapı Öğel eri kapsa mı nda el e alı nacak ol an öğel er, çalış manın a macı ve tezi n konusu kapsa mı nda di n, yerleş me ve bireyler ol arak el e alı nmı ştır. Topl umsal Yapı Özellikleri kapsa mında el e alı nan alt başlıkl ar ise, t ezi n konusu ile bağl antılı ol arak seçil miş ol up, konu ve konuya bağlı geliştirilen varsayı mı n özeli nde ol uşt urulan başlı klar olarak al gılanmalı dır. Bu böl ümde ayrıca, üçüncü böl üme ön giriş niteliği t aşı yan ve ayrıca t ezi n kura msal çerçevesi ni ol uşt uran kültür- mekan ilişkisi irdelenmekt e ve t ezi n çalış ma konusunun belirlenmesi ve varsayıml arı n ortaya konarak kura msal çerçeveni n ortaya kon ması yer al makt adır. Üçüncü böl ümde kült ür- mekan et kileşi mi sorunsalı nı n i ki nci boyut u olan mekan kavra mı irdelenmekt edir. Tez kapsa mı nda, kültür- mekan et kileşi mi bağl a mı nda belirli t ari hsel süreçler i çerisi nde mevcut mekan morfol ojisi ni n, t opl umsal bileşen ve değişkenl er ile ilişkisi araştırıldı ğı ndan; mekan kavra mı, varol an ( mevcut) mekan ol arak ele alınmı ştır. Bu böl ümde, şehirsel mekan kavra mı ise, şehirsel mekan öğel eri kapsa mı nda irdelenmi ş ol up, kullanıcı yapısı na ve t opl um bileşenl eri ne bağlı ol arak şehirsel dış mekanl ar ve şehirsel dokuya et ken şehirsel kapalı mekanl ar ol arak al gılanmalı dır. Bu böl ümde ayrıca, şehirsel mekanı t opl umsal-kült ürel et menl erle büt ünl eştiren ve farklı şehirsel dokul arı n ol uş ması nda açı klayıcı bir kavra m ol an ki mli k kavra mı ve şehirsel dokuyu ol uşt uran öğel er irdelenmi ştir. 3

Dör düncü böl ümde, i kinci ve üçüncü böl ümde el e alı nan t üm kura msal bil giler, çalış ma al anl arı nı n bul unduğu Tari hi Yarı mada sı nırları i çerisi nde irdelenmi ştir. Topl umsal bileşenleri n ve kült ürel yönl endiricileri n mekansal yansı mal arını ortaya koy mayı a maçl ayan t ez çalış ması kapsa mı nda, Tari hi Yarı madanı n şehirsel makr ofor munu belirleyen t opl umsal et menl er; bu ilişki yi ortaya koy maya yöneli k başlı klar ve döne ml er kapsa mı nda irdelenmi ştir. İki nci böl ümde t opl umsal et kileşi mi ol uşt uran t opl umsal gr upl ar; bu böl ümde de mografi k yapı yı ol uşt uran azı nlı k ve Müsl üman hal k ol arak irdelenmi ş; t opl umsal kur um kavra mı yerleş mel eri yönl endiren yöneti m düzeni, değerler ve davranış kalı pları nı n mekansal yansı mal arı nı n Tari hi Yarı madadaki mekansal etkileri bağl a mı nda değerlendiril mi ş ve kur umsal yapılaş manı n şehir makr ofor mu üzeri ndeki dokusal ol uşu ml arı el e alı nmı ştır. Böl üm 3 te kura msal ol arak açı klanan mekan ve şehirsel doku kavra mı ise, Tari hi yarı madanı n şehirsel doku özellikleri kapsa mı nda irdelenerek; t opl ummekan bileşenl eri; tari hi yarı mada coğrafyası i çinde büt üncül ol arak el e alı nmı ş ve kavra msal açı kla mal arı n mekansal izdüşüml eri ortaya kon maya çalışıl mıştır. Böl üm 5 t e ise, t ezi n konusu bağl a mı nda seçilen iki farklı t opl umsal gr ubun (azı nlı k gr up ve müsl üman gr up) yaşa mı ş ol dukl arı yerleş mel ere ait örnek al anl ar üzeri nde, Böl üm 2 ve Böl üm 3 te açı klanan kavra msal ol gul ar ile Böl üm 4 de irdel enen mekansal yansı mal ar şehirsel doku özeli nde irdel enmekt edir. Bu bağl amda, azı nlı k gr ubun yerleş me dokusu ol arak Er menileri n yaşamı ş ol dukl arı Ku mkapı böl gesi ile Müsl ümanl arı n yerleşi m al anı niteliği ni t aşı yan Sül eymani ye böl gesi seçilmi ştir. Bu al anl ar üzeri nde yapılan incel e me ve araştır mal ar, tezi n; şehirsel dokuda kült ürel et kileri n ortaya kon ması açısı ndan, Er meni yerleş mesi ve Müsl üman yerleş mesi ni karşılaştırarak, farklılıkları ol uşt uran et kenl eri n ortaya kon ması hedefi ne yöneli k ol arak Feti h sonrası- Cu mhuriyet öncesi döne mde şehirsel dokuyu et kileyen et menleri n ortaya kon ması; za man i çi nde değişen kullanıcı yapısı nı n, gel eneksel şehir ör ünt üsünde nasıl ve ne öl çüde değişi me neden ol duğunun sapt anması hedefi ne yöneli k ol arak ise Cu mhuri yet sonrası değişi mi n ortaya kon ması açısı ndan, günü müz fizi ksel envant eri ni n ol uşt urul ması amacı na yöneli k çalışmal arı içer mekt edir. 4

Değerlendir me ve Sonuç böl ümünde ise, çalış ma üç kırıl ma nokt ası altı nda değerlendiril miştir : I. Döne m ( Feti h Sonrası- Tanzi mat); Et ni k çoğulluğun başladı ğı ve farklılı kları n mekansal yansı mal arı nın sosyal sı nırla mal ar ve gündeli k yaşa mda getirilen kı sıtlamal ar ve kadı sicilleri yle gerçekl eştirildi ği Feti h sonrası döne m. II. Döne m ( Tanzi mat Sonrası- Cu mhuri yet); Azınlı k gr upl ara hak ve i mti yazl arı n tanı ndı ğı, mekansal düzenl e mel eri n yasal dayanakl arı nı n ortaya konduğu Tanzi mat döne mi. III. Döne m ( Cu mhuri yet Döne mi ve Sonrası); Uluslararası düzeyde değişi ml er ve topl umsal bazda yaşanan ol ayl ar ile Gayri müsli m nüf usun yer değiştir mesi ve 1950 lerden iti baren şehirleş me politikaları nı n et kisi yle Anadol u dan gel en yeni şehirli müsl üman hal kı n Tari hi yarı madaya yerleş mesi yle ol uşan yeni topl umsal düzen ve kült ür- mekan et kileşi mi nde yeni bir et men ol arak ortaya çıkan za man boyut u ve kült ür farklılığı nı n yeri ni al an sosyo-ekono mi k yapı ve dünya gör üşü farklılıkları. Yukarı da ana hatları yla açı klanan kırıl ma nokt aları bağl a mı nda, kültür- mekan et kileşi mi ni et kileyen değişkenl er ortaya kon muş; kullanıcı yapısı ndaki değişi ml erle birlikte za man boyut unda da mekansal değişi kli kleri n ol uş maya başladı ğı bu çokl u- kült ürel şehirsel mekan dokusu i çerisi nde gerçekl eştirilecek bu t ür araştır mal arda di kkate alı nmak ve veri olarak yararlanıl mak üzere bir sosyal, t opl umsal t arih analizi ve güncel fizi ksel envanter çalış ması ortaya kon muşt ur. 1. 3 Yönte m Kuramsal Bil gi Edi nme Konusu Kült ür- Mekan Et kileşi mi ne Bağlı Şehirsel Doku Far klılaş mal arı çalış ması kapsa mı nda i zlenen yönt e mde önceli kle kült ür ve topl umsal yapı alt başlıkl arı nı n ol uşt urduğu t emel kavra ml ara ve şehirsel mekan, ki mli k ve şehirsel doku kavra ml arı na yöneli k bil gi t opl a ma aşa ması gerçekl eştiril miştir. Şehirsel doku karşılaştır mal arı na yöneli k sosyol oji k tanı ml a mal ara ilişki n kura msal bil giler, t oplu mbili m ve sosyal antropol oji literat üründen ( kitap, makal e, vb.) yararlanılarak el de edil miş ve bu bilgiler t ez 5

konusu kapsa mı nda çalış maya uyarlanmı ştır. Mekan, şehirsel mekan ve ki mli k ile şehirsel doku kavra ml arı ile il gili ol arak, şehircilik ve mi marlı k literat ürü incelenerek, el de edilen bil giler, çalış ma konusuna uyarlanmı ş ve t ezi n kura msal kapsa mı nı ol uşt ur muşt ur. Çalış ma Al anı ile İl gili Bil gi Topl ama Konusu Çalış mada, kura msal kapsa mı n çalış ma al anı nda ör neklenmesi aşa ması nda i zlenen yönt e mde, şehir ve mi marlı k dokusunu i çeren şehir t arihi literat üründen, seyahat na mel erden, ve t opl umsal yapı ya yön veren yönet meli kler ve düzenl e mel eri i çeren t opl umsal t ari h literat üründen yararlanıl mıştır. Fi ziksel Envant er Konusu Kült ür- Mekan Et kileşi mi ne Bağlı Şehirsel Doku Far klılaş ması konul u t ez çalış ması kapsa mı nda, gel eceğe dönük çalış malarda veri ol arak kullanıl ması a macı ile hazırlanan fizi ksel envant er çalış ması nda, Coğrafi Bil gi Siste mi ( CBS) ile veri t abanı ol uşt ur ma yönt e mi uygul anmı ştır. Seçilen örnek al anl ar üzeri nde, analitik et üt ve doku analizi gerçekl eştirilerek, Arc Vi e w 3. 2 yazılı mı ile veri t abanı ol uşt urul muş ve al an öl çeği nde yine aynı yazılı m yardı mıyla analiz föyleri el de edil miştir. El de edilen yapısal veriler ve dijital fot oğraf maki nesi bel gelenen yapı öl çeği ndeki f ot oğraflar birleştirilerek, Office yazılı mı yardı mı yl a bi na envant er f öyl eri hazırlanmı ş, böyl ece he m alan öl çeği nde he m de bi na öl çeği nde fizi ksel envant er ol uşt urul muşt ur. 6

BÖLÜM2. TE MEL KAVRAMLAR 2. 1 Kült ür ve Tanı mı Kült ür, aynı biri ki m ve gel eneği payl aşan bireyleri n yeni nesillere akt ardı kları bir gr up öğrenil miş davranışlar büt ünüdür. Topl uml arı bir di ğeri nden ayıran t e mel özellik, t opl uml arı n kültür üdür; ve kült ürel farklılıkları n t e meli, kült ürü ol uşt uran yaşa mtarzı, değerler ve davranış siste mi ndeki çeşitliliktir. Bu nedenl e, kült ürle il gili yapılan t anı ml arı n, çok öne mli bir böl ümü, topl um ve topl umbili mfelsefesi ne dayan makt adır. Bunl ardan en öne mlileri şunl ardır : Kült ür, bir topl umun hayat biçi mi dir ; R. Li nt on Kült ür, t opl umdaki geç miş davranışları n biri ktirilerek akt arılan sonuçl arı dır : L. J. Carr Bu t anı ml ardan da anlaşılabileceği üzere, kültür ve t opl um ; birlikte var ol an gerçekli klerdir, ve kült ürün birbiri nden farklı çok sayı da t anı mı ol ması ; soyut bir kavra m ol ması nı n yanı sıra, çözüml e mesi ve yor uml a ması zor ol an ve ayrı bir uz manlı k al anı gerektiren t opl um ve t opl umbi li m ile birlikte değerlendiril meyi gerektir mesi nden kaynaklandı ğı ortaya çı kmakt adır. Ör neği n ; kült ür t oplumbili m literat üründe aşağı da açıkl anan kavra ml ar karşılığında kullanıl makt adır. Kült ür bir topl umun veya büt ün t opl uml arı n birikimli uygarlığı dır. Kült ür belli bir topl umun kendisi dir. Kült ür bir dizi sosyal süreçleri n bileşkesi dir. Kült ür bir insan ve topl um t eorisi dir ( Güvenç, 1997, sf. 95). 7

Kült ürü bili msel bir t emel e dayandır mak isteyen Antropol og A. B. Tayl or ise, kült ürü; uygarlı k ile eş anl a mlı kabul ederek, yukarı daki t e mel kavraml arı n da birleştiği şu t anı mı ortaya koy muşt ur : Kült ür ya da uygarlık, i nsanı n, bir t opl umun üyesi ol arak edi ndi ği bilgi, i nanç, sanat, ahl ak, gel enek ve görenekl erle her t ürl ü beceri ve alışkanlı klarını i çeren kar maşı k bir büt ündür ( Turan, 2000, sf. 16). Tayl or un kült ür t anı mı, i nsanı, soyut ol an kültür kavra mı yl a, somut olan i nsan davranış ve kalı pları arası nda ara kesit ol arak yerleştir miş ol makl a birlikte; kült ürde insan ve i nsanbili mi n öne mi ni, kült ürün t opl uml a ilişkisi ni vur gul ayarak ifade et mekt edir. İnsan ve i nsana ait ol an t üm değerler ile birlikte değerlendirildi ği nde ise, kült ür ; Mar x ı n doğanı n yarattıkları na karşılık i nsanoğlunun yarattığı her şeydir. t anı mı göre ise kült ürün, doğanı n i nsanl ar t arafı ndan değiştiril mesi ile ilişkili bir ol gu ol duğunu ortaya koymaktadır. Kült ür, he m i nsanı n ol uştur duğu, he m i nsana ( davranışlar, yaşa m t arzı ol arak) ki mli k kazandıran bir ol gu ol duğuna göre; kült ürel değerlerde bir anl a m ve feno men ol arak, i nsan ve i nsan davranışları, kült ür-t opl um- mekan denkl e mi nde, bağı msı z değişkeni ol uşt uran ol gul ardır. Bir t opl umsal varlık ol arak i nsan, i çi nde doğduğu kült ürün et kisi altındadır, ve i çi nde bul unduğu kült ürün he m yansı ması; he m de kült ürü ol uşt uran yapı nı n bir parçası dır. En geniş anl a mı yl a kült ür, bir t opl umun t üm yaşam bi çi mi dir. İnsan davranışları nı n öğrenilen yönüdür ve o t opl umdaki i nsanl arı n topla m ol arak payl aşıl mış yaşa m bi çi ml eri dir. Topl umu oluşt uran bireyl eri n duygu, düşünce ve hareketleri nden ol uşan kalı pları dır. Kült ür öğeleri, maddi ol abileceği gibi (konutlar, gi yi ml er,...) manevi öğel eri (di n, dil, gelenek,...) de kapsa makt adır. Kült ür, i nsanoğl unun yarattığı herşey ol duğuna göre, bir dünya gör üşü yansıtır. Değerler ise, dünya gör üşleri ni n bir gör ünt üsüdür. Değerleri n analizi ni yap mak, bir öl çüde kült ürün analizi ni ve ilişkiler siste mi ni ortaya koy maktır; ancak değer l er yapısal çevre ile ilişkilendirildi ği nde kar maşı k bir dur um ortaya çı kar. Çünkü, değerler, davranış kalı plarını belirledi ği gi bi, sosyo- kült ürel siste m i çi nde, topl umsal ve kentsel i mge ol uşt uran yardı mcı fakt ör rol üne de sahi ptirler. 8

Yerleş me ve kült ür çalış mal arı nı n sosyo-politik, kült ürel ve t ari hsel kapsa mda incelenmesi gerekliliği ni savunan La wr ence, kültürü nor matif kavra ml ar ve i nsan davranışları yla il gili süreçl er, ya da gör ünen ve gör ünmeyen kült ürel fakt örler ol arak iki ayrı grupt a el e al makt adır. Nor matif kavraml ar, dünya gör üşünü belirleyen idealleştiril miş bir modelin eti k ve esteti k prensi pleri nden ol uşurken ; i ki nci grupt aki değişkenl er ise bireysel ve gr up davranışları ndan ol uşan ör ünt ü haline gel mi ş davranışsal süreçlerdir. Düşünce ve hareketteki bu yi nel eniş, bir kült ürel ör ünt üdür, ve davranış ör ünt üsü ; kült ürdeki i nanç, anl ayış, değer ve t ut uml arı kapsar ( Çel ebi, sf. 77). Kült ür, bu açı dan değerl endiril di ğinde, ilişkili parçal arı, alt sist e ml eri ve kavra ml arı, sosyopolitik bir organi zasyon i çi nde birleştiren bir kavra m ol arak değerlendirilebilir. Davranış ör ünt üleri (kalıpl arı), mekanı n ( davranış kalı pları ile ört üşüp örtüş medi ği incele me konusu ol an mekan kavra mı nı n) özel kullanı ml arı ; kült ürün yansı mal arı dır. Kült ürel mat eryal de ( Mi mari, yerleşke vb...) davranış örünt ül eri ni n mekansal izdüşüml eri dir. Gr up ki mli kleri ni n belirleyi cisi ol an değer yargıları ve davranış siste ml eri nin kült ürel et kileri ni n t opl umsal izdüşüml eri ise, alt ve karşı kült ür kavraml arı ile açı klanmakt adır : 2. 1. 1 Alt Kült ür (Subcultures) Far klı et kileşi ml er i çi ne girerek, coğrafi sı nırlar içi nde, ol uşan ul usal kültür ün yanı sıra yörelere, böl gelere, insan gr upl arı na göre de değişi m söz konusudur. Ul usal sı nırlar i çi ndeki bu farklı kült ürel biri ml ere ve sent ezlere alt kült ür adı verilir ( Güvenç, 1991, sf 111). Alt kült ür, yerleş mel ere göre esas kült ürden t e mel özellikler bakı mı ndan çok farklılık göster meyen derece farkları nı, çeşitlilikleri ni kapsayan bir yaşa m t arzı dır. Sı nıf veya et ni k farklılıkları n yoğun ol duğu ve farklılıkların bili msel ol arak t espit edilebil di ği (de mografi k, vb...) ül kelerde, bu farlılıklara bağlı alt kült ürlere rastlanmakt adır. 9

2. 1. 2 Karsı Kült ür ( Countercult ures) Karşı kült ür, t opl umdaki esas kült ürde, yaşa m t arzı, değerler, ve i nanç siste mi vb.. bakı mdan farklılık gösteren gr upl arı n, kendileri ni içi nde yaşadı kları t opl umdan farklı gör mel eri, izole et mel eri, hatta bazı dur uml arda olduğu üzere esas kült üre karşı t avır al mal arı nı içeren görüş biçi mi, bir yaşa mtarzı dır. Alt kült ür ve karşı kült ür gr upl arı nı n t opl umsal yaşa m i çi nde sergiledi kleri t avır ve davranışlar, t opl umun yapısal di na mi kl eri nde et kendir, ve t opl umsal yaşa mı n bileşenleri ni ol uşt ur maktadır. 2. 2 Topl um Sosyo- kült ürel bir ol gu ol arak t opl um ; belli anla m, değer ve kurallara sahi p ol an belli bir çevrede, t opl umu ol uşt uran bireyleri n kabul ettiği değer ve kuralları, birbirleri yle yaptı kları etkileşi ml erde kullanan gr upl arı n ol uşt urduğu bir yapı dır. Sor oki n, t opl um t anı mı nda ; belli et kileşi ml erde bul unan kişi ya da gr upları n çeşitli davranış ve eyl e ml eri nin belli a maçl ara yöneldi ği ni ve bu kişi ve gr upl arı n, araları ndaki ortak nokt aları n farkı nda ol dukl arı nı belirler ( Kongar, 1995, sf. 42). Topl um, genellikle kendisi ni meydana getiren öğel erle t anı ml anır. Bireyl eri n bir aradalı ğı ile ol uşan t opl umsal yapı yı t anı ml a mak ve kavrayabil mek i çi n, topl um ve birey arası ndaki ilişki ni n belirlenmesi gerekir. Bi rey, t opl umda üstlendiği bir rol ol duğunda, bir başka deyişle ; t opl umsal niteli k kazandı ğı nda akt ör ol arak t anı ml andırılır. Akt örlerin bir araya gel mesi ile topl umsal sistem ol uşur. Bir akt örün bir t opl umsal sistem i çinde nasıl davranışlarda bul un ması gerekti ği ni belirleyen topl umsal kurum, birbirleri yle et kileşi m i çi nde bul unan akt örler arası ndaki et kileşi ml eri n kuralları nı saptar. Bi r t opl umsal siste m i çindeki ilişkiler, t opl umsal ol gul ar ya da t opl umsal kur u ml ar ile düzenl endi ği za man i se ortaya t opl umsal yapı çı kar. Topl umsal sistemi n biri mi akt ör ol duğuna göre, t oplumsal yapı ortak i nsan davranışl arı nı n t ümüdür ; bir başka deyişle, t opl umsal eyl em ve et kileşi m kalı plarıdır. Kült ürel yapı ise, t opl umsal yapı dan ayrı ol arak, belli bir t opl um ya da grup üyel eri ni n ortak davranışları nı yönet en, örgütlenmi ş bir seri nor matif değerlerdir. 10

Birbirleri nden ayrıl ması mü mkün ol mayan t oplumsal yapı ve kült ürel yapı, yani insan ilişkileri ile, i nsanları n değerleri, kuralları, anl a ml arı, bir arada sosyo-kült ürel yapı yı, ya da sosyo-kült ürel ol ayl arı meydana getirirler ( Kongar, 1995, sf. 34). Topl umsal yapı yı, kült ürel yapı ile çakıştıran, ve sosyo-kült ürel yapı yı ortaya çı karan kavra ml ar siste mi, aşağı daki tabl o ile şe mati k olarak özetlenebilir : Tabl o 2 1 Topl umsal Sistemi Ol uşt uran Bileşenler Yukarı daki şe ma ile özetlenmeye çalışılan t oplu msal düzen siste mi ni n, et ki n ve veri mli işleyişi, t opl umsal siste m ile t opl umsal yapı nı n ol uşumunda et ken ol an topl umsal grupl ar ve toplu msal kuruml aş ma ile doğr u orantılıdır. 2. 2. 1 Topl umsal Grup Topl umu ol uşt uran unsurları i nceleyebil mek içi n önceli kle sosyol ojik açı dan topl umsal (sosyal) gr up kavra mı nı i ncele mek gerekir. Bir i nsan t opl ul uğunun sosyal 11

gr up ol arak değerlendirilmesi i çi n o i nsan t opl ul uğunun aşağı daki özellikleri t aşı ması gerekmekt edir : Bi rden fazla bireyi n birlikt e ol uşu, Gr up üyeleri ni n gruba dahil ol dukl arı nı hisset mel eri, Belirli karşılıklı rollere, stat ülere, değer hükü ml erine ve i nançl ara sahi p ol mak, Özellikleri ni n farkı nda olarak karşılıklı ilişki içi nde bul unmak. Topl umbili m ve i nsanbili m açısı ndan gr up, birbiri ne benze mese de, aynı yer de ve aynı za manda bul unan ve bazı öğel eri payl aşan bir t opl ul uk, kü me veya öbek ol arak tanı ml a makt adır ( Güvenç, 1997, sf. 37). Topl umsal gr up, yet erli sayılabilecek bir süre birbiriyle et kileşi mde bul unan ve ort ak değerleri payl aşan i ki ya da daha çok i nsan olarak da t arif edilebilir. Topl umsal gr up, aynı za manda fertleri n karşılıklı et kileşi m i çi nde bul unduğu bir sosyal siste mdir. 2. 2. 1. 1 Et ni k Grup Bi r t opl umda, nüf usun değişi k kesi ml eri, kendilerini öt eki kesi ml erden ayıran ort ak kült ürel özellikleri n paylaşı mı yol uyl a et ni k grupl ar ol uşt ururlar. Et ni k gr up, bir topl umsal gr upt ur ve grubun t opl umsal ki mli ğini ol uşt urur. Ancak, her t opl umsal gr up et ni k gr up değil dir. Bir et ni k gr ubun ol uş ması i çi n ana kült ür kalı bından dil de, di nde, örf ve adetlerde, mi mari de, müzi kte, sosyal hayatı ol uşt uran ele manl arda farklılık ol ması gerekmekt edir. Et ni k gr upl arı n üyel eri, kendileri ni t opl umdaki öteki grupl ardan kült ürel bakı mdan ayrı gör ürler; buna karşılık t opl umun di ğer üyeleri ni n onl ara bakış açısı da aynı doğr ult udadır. Et ni k grupl arı n varol duğu çok et ni kli bir topl umdört ana özellik gösterebilir. Çeşitli farklı et ni k grupl ardan meydana gelen karmaşı k bir yapı, 12

Bi r t e mel ve ana et ni kliği n bul unduğu ül kelerde buna paralel kıs mi bazı et ni k gr upl arı n bul unması, Bi r veya daha fazla dış kaynaklı et ni kli ğe dayanan gr up veya gr upl arı n yer al dı ğı yapı, Bi r veya daha fazla ol up et ni k azı nlı k hali ne gel miş dezavant ajlı bir et ni k grubun ve grupl arı n yer al dı ğı yapı. 2. 2. 1. 2 Azı nlı k Grup Azı nlı k gr upl ar (et ni k azı nlı klar), ul us veya ul uslar arası anl aş mal arla ol uşan gr upl aş mal ardır. Et ni k azınlık gr upl arı, kült ürel özellikleri ile esas ( haki m) kült ürden farklılık gösterirler. Azı nlı k gr ubunun üyel eri kendileri ni n çoğu dur umda, haki m kült ürün bireyl eri nden ayrı bireyler ol arak gör ürler. Azı nlı k gr upl arı genellikle fizi ksel ve t opl umsal ol arak topl umun geneli nden yalıtıl mışlardır, ve belirli semtl erde, ül kedeki belirli kentlerde ya da böl gelerde yoğunl aş ma eğili mi gösterirler (Gi ddens, 2000, sf. 225). 2. 2. 2 Topl umsal Kurum Topl umsal kur um, örgütlenmi ş bir göreli büt ün ol uşt uran düşüncel er, inançl ar, gelenek-görenek ve davranışlarla maddi öğel erden ( yapılar, simgel er...) kur ul udur ve süreklilik gösterir. Bu t anı ml a manı n gösterdi ği üzere kur umun i ki özelliği öne mtaşı makt adır : Or gani k bir göreli büt ün ol uşt ur ması ( Öğel eri arasında or gani k bağl ar bul unan bir ör güt ol ması) Gör eli bir sürekliliği ol ması : Bir kur um, onu ol uşt uran bireyl erle karşılaştırılamayacak öl çüde uzun za manlı dır ve hatta yüzyıllar boyu sürebilir. Süreklilikteki göreliliği n belirtil mesi, kur uml arı n t ari hi n uzun döne ml eri i çi ne bazı öne mli nitelik değiş mel eri nden, eşdeyişle bir evri mden geçti kleri ni ifade et mekt edir ( Ozankaya, sf. 181). Ör neği n, padişah düzeni nden parla ment er düzene geçiş, tarı m t opl umundan sanayi t opl umuna geçiş gi bi değişi m süreçleri ile meydana gelen t opl umsal dönüşüml er gi bi... 13

Doxi adis i n yerleş mel er kuralı (ekistics) kapsamı nda ortaya koyduğu siste msel müdahal e t ürleri ni n, birbirleri yle ilişkileri, göreli büt ünl ük kavra mı nı n açı klanması nda yardı mcı bir hi pot ezdir. Doxi adis in kuralı na göre, t opl um beş ayrı öğeden ol uş makt adır. Bu öğel er : Doğa, İnsan, Topl um, Bi na ( Konut) ve Ağ Siste mi ( Net wor k)dir. Topl umsal ilişkiler siste mi ni n, dol ayısı yla t opl umsal kur uml arı n sürekliliği n sağl anması i çi n, yerleş meleri ol uşt uran bu 5 öğeni n, büt üncül bir değerle me- özümse me anl ayışı yla ilişkilendirilip, birbirleri yle ilişkilerini n uyu m içi nde ol ması sağl anmalıdır. Topl um-i nsan uyumunun a macı da, i nsanın yaşadı ğı mekana uyu mudur ve diğer el e manl ar, zaten bu uyu mun parçaları dır. Örneği n, i nsan yaşa mı nı n ortala ma 60-70 yıl sürdüğü hal de bi nanı n 100 yıl kadar ayakt a kal abileceği, t opl uml arı n çok daha uzun süre varlıkl arı nı sürdürdükl eri bilin mekt edir. Doxi adis, t opl umsal kuru ml ar arası uyu mun ve sürekliliği n sağl anması na yöneli k girişi ml erde di kkat edilmesi gereken nokt anı n ; öğel ere yapılan müdahal eleri n topl umsal kur um el e manl arı nı n yaşları yla t ers orantılı ol ması gerekti ğini; özetle, el e manı n yaşı arttıkça müdahal e oranı azal malı dır t ezi ni ortaya koy muşt ur ( Doxi adis, 1968, sf. 152). Niteki m t opl umsal yapıları n ol uşum s üreleri ne baktı ğı mı zda sosyal ve kült ürel değerleri n ne kadar uzun za manda var ol dukl arı gör ül mekt edir. Bu özellikleri sağl ayan el emanl arda ol acak bir değişi m, var ol an i mgesel değerleri nde azal mal ara neden ol abilir. Ör neği n t ari hi yerleşi m böl geleri nde yüzyıllarca süregel mi ş kökl ü bir sosyal ve fizi ksel ol uşum ile birlikte, i htişa mlı fiziksel doku sergileyen bir şehirsel ki mli k kazanmı şlardır. Ancak, kült ürel ve fizi ksel esteti ği n ol uş ması ndaki biri ncil fakt ör ol an sosyal dokudaki ani t opl umsal değişi ml er sonucunda, söz konusu böl gelere t a ma mı yl a farklı bir sosyal dokunun yerleş mesi sonucu,fizi ksel yapı da za manl a et kileri ortaya çı kan değişi ml er, ol umsuz yönde başkal aşı ml ar ortaya çı kmakt adır. Çünkü, kur uml arı belirleyen, onl ara t anıtıcı özellikleri ni kazandıran ana et ken, bunl arı n i çi nde yer al dıkları t opl umun nesnel koşulları dır. Kur uml ar bu nesnel koşulları daha da sağl a mlaştır mak ve belirgi n kılmak üzere t opl umca ol uşt urul urlar. Her t opl umda pek çok konuda belli kalı pl ar kur uml aş makt adır : bayra ml arı kutla ma, özel günl erde t opl anma... gi bi. Ancak t opl umbilimcileri n kur um di ye ayırt etti ği asıl kural di zileri ya da kalı plar, her t opl umda insanları n t e mel gereksini ml eri ni n karşılamaya ilişki n ol anlardır : Nesli n sür mesi ni sağl a ma, yeni üyel eri t opl umun kült ürüne hazırla ma, düzeni koruma vb. 14

Her t opl umsal kur um, her t opl umsal gr up gi bi, bir davranış kuralları- mevkilereyl e ml er büt ünüdür. Ve t opl umsal yapı ile t üm değerler siste mi ni n oluşt urduğu büt ün; yerleş mel erdeki topl umsal yapı yı şekillendir mekt edirler. Bi r yerleş medeki sosyal/topl umsal yapı ya şekil veren değişkenl er ; doğal kaynakl ar, teknol oji, nüfus ve özellikleri, sosyal or gani zasyon ve bunl arı n hepsi ni n et kileşi mi nden doğ muş değerler siste mi şekli nde özetlenebilir. 2. 2. 2. 1 Değerl er Sosyol oji k anl a mda değerler, grubun veya t opl umun, kişileri n, davranış örnekl eri ni n, a maçl arı n ve di ğer sosyo-kült ürel ol guları n öne ml eri ni ölç meye yarayan ölçütlerdir. Topl umbili maçısı ndan değerler, aşağı daki özelliklere sahi ptir : Gr ubun veya t opl umun üyel eri nce payl aşıl mışlardır. Çoğunl uk t arafı ndan kabul edil mişlerdir, ve herhangi bir bireyi n düşünce yapısı na bağlı değil dirler. Topl umu ol uşt uran bireylerce, genel refahın kor un ması ve t oplu msal gereksi ni ml eri n tat mi ni ne bağlı ol dukl arı na i nanılmakt adır. Değerler, birçok i nsan arası nda genel ona ma veya anl aş maya dayandı kları i çi n, kendileri ni n canl andıran veya t aşı yan şeyl erden soyut ol arak i nsan zi hi nleri nde yer et miş kavra msal varlıkl ara sahi ptirler (Ficht er, 1966, sf. 294). Değerleri n, topl umda ve topl umsal yaşa mda çeşitli işlevleri vardır. Bunl ar : Bi reyl eri n, gr upl arı n, t opl umsal öne ml erini öl ç mek, t opl umda çeşitli tabakalaş mal arı t ayi n etmek, bireye çevresi ni n di ğer üyel eri ni n gözünde hangi yeri işgal et mekt e ol duğunu öğret mek. Topl umdaki maddi şeyl erden hangisi ni n arzuya değer, yararlı, gerekli ol duğunu tayi n et mek ve bunl ar üzeri ne di kkati çekerek, istekl eri ve ilgileri tahri k etmek. Topl umdaki ideal düşünme ve i deal davranma biçi ml eri ni tayi n et mek. Topl umsal rolleri n seçilmesi ve yeri ne getiril mesi konusunda rehberlik etmek. Topl umsal deneti mve t opl umsal baskı aracı olarak et kili ol mak. 15

Topl umsal dayanış mayı gerçekl eştir mektir (Fichter, 1966, sf. 302). Değerler, yaşa m t arzı nı n ol uşumunda et kendirler. Yaşa m t arzı ise, akti viteler siste mi (davranış ör ünt üleri)ni belirler. Bir başka deyişle, sosyal değerler ve kıs men de yaşa m tarzı, grupl arı karakterize ederler. 2. 2. 2. 2 Davranış Kalı pları ( Davranış Örünt ül eri) Dünya gör üşünün yarattığı değerleri n, t oplu msal i zdüşümü ol arak kabul edebileceği mi z davranış ör ünt üsü, ; herhangi bir t opl umda neyi n kabul edilebilir, neyi n kabul edile mez olduğu hususunda bir model veya rehber ol arak hiz met eden genelleş mi ş, standardi ze edil miş ve düzenl enmi ş davranışlardır. Davranış ör ünt üsü, aynı davranışta bul unan i nsanl arı n, sürekli yi nel e mel eri yol uyl a bi çi mlenmi ş ve for ml aş mı ştır. Bir t opl umdaki kişi uzun bir süre boyunca aynı şeyi aynı bi çi mde yaparsa, orada sürekliliği olan bir sosyal alışkanlı k gelişir. Bi r yerleş mede, sosyal kat manl arı ol uşt uran ilgili grupl arı n kült ürel ki mli kleri, yerleş mede yaşayan gr upl arı n davranış kalı pları ile ortaya çı kan akti vite-fonksi yon siste ml eri ile bağl antılıdır. Akti vite ve f onksiyon siste ml eri, fizi ksel f or m ve strükt ürleri n t asarı m kriterleri ni et kileyen fakt örler ol duğuna göre; davranış kalı pları nı n ( örünt üleri nin) et kileri ni, kült ürel ki mli k ve et nisiz m boyut unda irdele mek, kült ürün yapılaş mı ş çevre ile ilişkisi ni incel e meyi gerektir mekt edir. 2. 2. 2. 3 Örf ve Adetler Örf ve adetler, t opl um i çi ndeki sosyal ilişkileri düzenl eyen norml ar ol arak tanı ml anabilir. İnsan t opl ul ukl arı nda yapısal-işlevsel bir değere sahi p ol an örf ve adetler, topl umun işleyiş düzeni ni n içi nde öne mli bir yer teşkil ederler. Adetler, hal k t arafı ndan alışıl mış ve yaygı n ol arak uygul anan davranış şekilleri dir. Topl umsal bir varlık ol an i nsan, sosyal bakı mdan kabullenil miş ve yerleşmi ş hareket tarzı ol an adetlere, farkına var madan uyu m gösterir ( Er kal, 1999, sf. 26) Birbiri ni tanı mayan i nsanl arı n karşılaştıkları nda sela ml aşabil mel eri, sela ml aş mada st at ü ve mesl ekteki mevkileri n esas alı nma ması, evl erin i çi ne ayakkabı ile giril me mesi, adetlere örnek olarak verilebilir. 16

Hal kı n adetleri ne doğru veya yanlış öl çüleri ekl endi ği za man, örf hali ne gel mekt edir. Bir başka deyişle, örf; adeti n yaptırım gücü bul unduğu dur umda ort aya çı kan davranış şekli dir. Yaptırıcı güç, kanun gücünde de ol abilir, hatta bazı yöneti m şekilleri nde kanunun yerini de alabilir. Töreler ise; t opl uml arda zorunl u ol arak kabul edilen davranışlardır, ve birey kendi ni bu davranışları yapmak zor unda hisseder. Aksi t akdirde, çoğu dur umda ; bireyi n üyesi ol duğu t opl umdan dışlanması söz konusudur( Erkal, 1999, sf. 28). Büt üncül anl a mda, t oplumsal strükt ürü et kileyen et menl er ol arak, gel enekl er; yerleş mel ere, süregelen ve kalı plaş mı ş davranışlar ve işaretlerle akt arılır. Yerleş mel erdeki belirleyici işaretler, eğer fark ediliyorsa ve anl aşılıyorsa, bellekl ere yerleşir ; yerleş meye girildi ği anda kendi ne özgü özellikleri di kkat çeker. Hangi kuralları n uygul andı ğı anlaşılıyorsa, o yerleş menin belirgi n bir ki mli ği var de mektir. 2. 2. 3 Topl umsal Yapı Topl um yaşa mı, ortak gereksi ni ml eri karşıla mak i çi n, belli t e mel işlevleri yeri ne getiren belirli yapılarla mü mkün ol makt adır. Topl umbili mcileri n gör üşüne göre, topl umsal yapı; başlıca topl umsal grup ve kümel erden ol uş makt adır. Topl umsal yapı nı n başlıca öğel eri, nüfus, çevre ve yerleşi m, ekono mi, t opl umsal sı nıflar, eğiti m, si yaset, hukuk, aile ve di ndir ( Ozankaya, 1994, sf. 177).Topl umsal yapı yı ol uşt uran her öğe, yeri ne getirdi kleri işlevler ile t opl umsal yapı yı t ama ml ayı cı bir özellik taşı makt adır. Topl umsal yapı kavra mı, t opl umu ol uşt uran öğeleri, ve bu öğel eri n t opl um büt ünü içi ndeki yerleri ni ve araları ndaki ilişkileri ve böyl ece işleyişleri ndeki düzeni içer meli dir. Bu t akdirde, t opl umsal yapı işleyişinde, yani t opl umda, bir denge söz konusu ol makt adır. Toplu msal öğel er arası ndaki denge, t opl umsal yapı öğel eri ni n, birbirleri yle ilişkileri ile doğr udan bağl antılı ol duğu i çi n, t opl umsal öğel eri n birbirleri ni et kileşi ml eri, t opl umsal yapı öğel eri ni, ve t opl umsal yapı karakt eristikleri ni kavramayı gerektir mekt edir. 17

2. 2. 3. 1 Topl umsal Yapı Öğel eri Topl umsal siste m i çi nde, i nanç siste mi öğesi ni n, yerleş me öğesi üzeri ndeki et kisi ni n konu alı ndı ğı bir çalış ma ol ması dol ayısı yla; bu doğr ult uda belirlenecek bir sorunsal, topl umsal yapı da et kin öğel er ol an di n, yerleş me ve bireyl er kapsa mı nda ol uşt urulabilir. Dol ayısı yla, bu böl ümde anl atılacak ol an t opl umsal yapı öğel eri, bu doğr ult uda seçil miş ol up; ana hatları ile aşağı da açıklanmı ştır. Nüf us Nüf us, t opl umsal yapı yı ol uşt uran di na mi k bir araçtır. Nüf usun i ncel enmesi, aynı za manda t opl umun t opl umsal yapı koşullarını n ortaya kon ması anl a mı na gel mekt edir. Çünkü, de mografi k yapı özellikleri, topl umsal yapı nı n bir öğesi ol makl a birlikte, di ğer öğeleri n kendi iç dağılı mdüzenl eri ni de et kileyen bir fakt ördür. Bi r t opl umdaki değerler, i nançlar ve davranış kalı pları siste mi ni n, t opl umun t ü m öğel eri arası nda bir denge ve büt ünl ük i çi nde işleyişi ni n nüf usun yapısı ile ilişkisi, söz konusu değerler siste ml eri ni n uyu ml u birlikteliği ve t opl umsal yaşa mda uygul anabilirliği öl çüsündedir. Çünkü, t opl umsal yapı nı n zor unl u öğesi ol an uyu m ve dayanış ma, t opl umu ol uşt uran bireyl erde ortakl aşa bil gileri n ve bağlılı k duygul arı nı n ol uşumuna bağlı dır. Ort ak bil gi ve payl aşı ml arı n, aynı t opl um i çi nde doğup büyü müş bireyler arası nda daha kuvvetli ol ması, het erojen t opl uml arda, et ki n t opl umsal öğel er arası ndaki ilişki ni n zayıf ol acağı anl a mı nda değil dir. Aynı gel enek ve görenekte yetiş mi ş ol mak, aynı ul ustan ol mayı gerektir meyeceği gi bi, t opl umsal uyu mun anla mı t ek ti p değer ve i nanç siste mi nden ol mak anl a mı na gel mez. Ör neği n, aynı di ne mensup bireyl eri n ortak i nançl ar siste mi ne dahil ol dukları hal de, farklı sosyo-ekono mi k geliş mişli k düzeyi nde geliş mişli k nedeni yl e, şehirsel mekanda birbirleri nden kopuk (segrege) ol mal arı nı n yanı sıra, farklı i nanç sistemi nden i nsanl arı n, t opl ums al yaşa m bi çi ml eri farklı olsa bile aynı t opl um i çi nde uyu ml u bir büt ün oluşt ur mal arı mü mkündür. Bunun en belirgi n ör neği, İstanbul t ari hi yarı mada böl gesi nde müsl üman ve gayri- müsli m t opl ul ukl arı n, farklı inanç siste ml eri ol mal arına karşılı k uyu ml u bir birliktelik ortaya koy mal arı na rağmen, 1950 lerden sonra ortaya çı kan şehirsel di na mi kl erdeki dönüşüm sonucu aynı böl ge i çi nde biraya gel en Os manlı 18