Enstitü Yayın No: 55 ISSN: 1300-8579 BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ DERGİSİ Journal of South-West Anatolia Forest Research Institute ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ ANTALYA/TÜRKİYE South-West Anatolia Forest Research Institute YIL: 2011 SAYI : 11 CİLT : II
YAYIN KURULU Editorial Board Başkan Head Dr. Mehmet Ali BAŞARAN Üyeler Members Melahat ŞAHİN Dr. Ufuk COŞGUN Şenay ÇETİNAY Kader Hale GÜLER YAYINLAYAN Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü P.K.: 264 07002 ANTALYA Published by South-West Anatolia Forest Research Institute P.O. Box: 264 07002 ANTALYA TURKEY Tel.: +90 (242) 345 04 38 Fax: +90 (242) 345 04 50 E-posta: baoram@ogm.gov.tr Web: http//www. baoram.gov.tr ACAR OFSET Tel : +90 (242) 242 65 01 Faks: +90 (242) 243 88 82
Enstitü Yayın No: 55 ISSN: 1300-8579 BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA ENSTĠTÜSÜ DERGĠSĠ Journal of South-West Anatolia Forest Research Institute YIL: 2011 SAYI: 11 CĠLT: II ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BATI AKDENĠZ ORMANCILIK ARAġTIRMA ENSTĠTÜSÜ South-West Anatolia Forest Research Institute SAFRI
HAKEM LĠSTESĠ Yrd. Doç. Dr. Barbaros YAMAN Bartın Üniversitesi Bartın Orman Fak. Orman Müh. Böl. Bartın Doç. Dr. Erdoğan ATMIġ Bartın Üniversitesi Bartın Orman Fak. Orman Müh. Böl. Bartın Yrd. Doç. Dr. Ġsmail Gökhan DENĠZ Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Antalya Prof. Dr. Ġsmet DAġDEMĠR Bartın Üniversitesi Bartın Orman Fak. Orman Müh. Böl. Bartın Yrd. Doç. Dr. Mehmet KORKMAZ Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Orman Müh.Böl. Doğu Kampüsü 32260 Çünür/Isparta Doç. Dr. Necmi AKSOY Düzce Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Mühendisliği Bölümü Düzce Doç. Dr. Sezgin ÖZDEN Çankırı Karatekin Üniversitesi, Çankırı Orman Fakültesi, Çankırı * Hakem listesi isim sıralamasına göre yapılmıştır.
ÖNSÖZ Değerli okuyucularımız, Bildiğiniz gibi son yıllarda, dünyadaki gelişmelere de bağlı olarak ülkemizde de ormancılık ve orman işletmeciliği anlayışında bazı değişiklikler olmuş ve ormanların ürettiği odun dışı mal ve hizmetler geçmişe oranla daha fazla önem kazanmıştır. Bu kapsamda, ülkemiz ormanlarının sahibi ve işleticisi olan Orman Genel Müdürlüğü de bir politika değişikliği yapmış ve daha önce Şube Müdürlüğü düzeyinde hizmet verdiği odun dışı orman ürünleri için bu yıl Odun Dışı Orman Ürün ve Hizmetleri Daire Başkanlığı adında bir daire başkanlığı kurarak bu konuda daha etkin hizmet vermeyi kararlaştırmıştır. Müdürlüğümüz görev alanı olan Batı Akdeniz Bölgesi, sahip olduğu farklı topografik ve zengin ekolojik koşullar ile uygun iklim koşulları zengin biyolojik çeşitliliğe ve dolayısıyla zengin odun dışı orman ürünü yetişmesine olanak sağlamaktadır. Dolayısıyla bölgemiz için önemli olan bu konu Müdürlüğümüz programında da öncelikli konular arasında yer almakta ve konu ile ilgili sonuçlanmış veya halen yürütülmekte olan çok sayıda projeli ve projesiz çalışma bulunmaktadır. Yukarda bahsedilen önemine binaen, dergimizin bu sayısını dört adet bilimsel makale ile odun dışı orman ürünleri konusuna ayırmış bulunuyoruz. Dergimizin bu kapsamı ile bölgemiz ormancılığına faydalı olacağından hiç kuşku duymuyoruz. Saygılarımla Dr NeĢat Erkan Enstitü Müdürü
ĠÇĠNDEKĠLER CONTENTS Sayfa No: Dr. Mehmet Ali BAŞARAN, Dr. Saime BAŞARAN, Sadettin GÜLER, Şenay ÇETİNAY, Kader Hale GÜLER Antalya Orman Bölge Müdürlüğü nde Bazı Odun DıĢı Orman Ürünlerinin Üretim ve Gelir Durumu ile Ġzlenmesi Gereken Stratejilerin Ortaya Konulması... 1 Yield, Income Status of Some Non Wood Forest Products and Determining of Strategies to be followed in Antalya Forest District Directorate Sadettin GÜLER, Kader Hale GÜLER, Dr. Saime BAŞARAN Batı Akdeniz Bölgesinde Doğadan Toplanan Ġzmir Kekiği, Ġstanbul Kekiği, Naneruhu, Dağçayı ve Yaylaçayı Türlerinin Genel Özellikleri ve Kuruma Endeksleri... 29 General characteristics and drying indekses of Turkish Oregano, Greek Oregano, Mint-melt, Mountain tea and Garden thyme species which are collected from natural areas on West Mediterranean region Dr. Ufuk COŞGUN, Selma COŞGUN Odun DıĢı Orman Ürünlerine Yönelik Değerlendirmeler ve Batı Akdeniz Bölgesinde Mersin (Myrtus Communis L.) Örneği. 59 Evaluations of Non-Wood Forest Product and A case study of Myrtle (Myrtus communis L.) In Mediterranean Region Dr. Zerrin AY Odun DıĢı Orman Ürünlerinden Taç Çelenk Üretimi.. 89 Crown Wreath Production of Non Wood Forest Products
ODC: 892; 28 ANTALYA ORMAN BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ NDE BAZI ODUNDIġI ORMAN ÜRÜNLERĠNĠN ÜRETĠM VE GELĠR DURUMU ĠLE ĠZLENMESĠ GEREKEN STRATEJĠLERĠN ORTAYA KONULMASI Yield and Income Status of Some Non-wood Forest Products and Determining of Strategies to be followed in Antalya Forest District Directorate Dr. Mehmet Ali BAŞARAN* Dr. Saime BAŞARAN* Sadettin GÜLER* Şenay ÇETİNAY* Kader Hale GÜLER* *Batı Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü, ANTALYA malibasaran2000@yahoo.com Makalenin Yayın Kuruluna Sunuş Tarihi: 25/02/2011 BATI AKDENİZ ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ South West Anatolia Forest Research Institute SAFRI 1
2
ÖZET Bu çalışma,1990-2010 yılları arasında Antalya Orman Bölge Müdürlüğü ne bağlı 13 adet orman işletme müdürlüğünün aylık olarak hazırlamış olduğu Tali Orman Ürünlerine Ait Aylık Üretim Satış ve Stok Durumu cetvelleri esas alınarak hazırlanmıştır. Bölgede doğadan toplanan odun dışı orman ürünlerinden adaçayı, laden, çalba, defne, fıstıkçamı kozalağı, keçiboynuzu, kekik, mersin yaprak, mersin meyve ve sandal türlerine çalışmada yer verilmiştir. Bu türlere yönelik üretim miktarları (ton) işletme, yıl ve aylara göre belirlenmiştir. Bu ürünlerden elde edilen gelir (TL/YTL),Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası döviz kurları esas alınarak USD $ a dönüştürülmesiyle reel olarak hesaplanmıştır. Antalya genelinde 21 yıllık süre içerisinde yukarıda belirtilen odundışı orman ürünlerinden toplam 33615,2 ton üretime karşılık 1108861 $ gelirin elde edildiği ortaya konulmuştur. Bu sonuçlara göre Antalya Orman Bölge Müdürlüğü nün yıllık ortalama 52803 $, işletme başına yıllık ortalama 4062 $ ve işletme başına aylık ortalama 338 $ gelirin elde edildiği hesaplanmıştır. Üretimde en büyük paya sahip işletmelerin Serik (256119 $) ve Manavgat (219293 $) orman işletmeleri olduğu, en fazla gelirin elde edildiği ürünlerin kekik (361025 $), defne (232232 $) ve fıstıkçamı kozalağı (188225 $), en yüksek gelirin elde edildiği yılların2008 (126037 $), 2004(117502 $) ve 2005 (103154 $), en yüksek gelirin elde edildiği ayların ise ekim (214640 $), eylül (197749 $) ve kasım (140339 $) ayları olduğu tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Odun Dışı Orman Ürünleri, ODOÜ, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler, Bitkisel Üretim, Ticareti Yapılan Bitkiler, Antalya 3
ABSTRACT In this study was prepared based on tables of the amount of monthly production, sales and stock of non-wood forest productsof 13 forest management directorate in Antalya Forest Management Regional Directorate between 1990-2010 the years. In this study was given place to sage, rockrose, laurel, stone pine, carob, thyme, myrtle and strawberry tree in this region. Amount of productions for this species was determined according to forest management directorate, yearly and monthly. The income from those products (TL/YTL) was calculated by changing based on exchange rates of the Central Bank of the Republic of Turkey. It was determined the amount of production of non-wood forest productsis 33615.2tons and the income from non-wood forest products is 1108861 $ for 21 years in general Antalya region. It was calculated income of Antalya Forest Regional Directorate is 52803 $, annual average income of per forest management directorate (13 numbers) is 4062 $ and monthly average income of per forest management directorate is 338 $ was obtained from non-wood forest products. It was determined the total income is obtained from production of non-wood forest products in Serik (256119 $) and Manavgat (219293 $) Forest Management Directorates; the maximum income is obtained from thyme (361025 $), laurel (232232 $) and stone pine cone (188225 $); the highest income years is obtained from 2008 (126037 $), 2004 (117502 $) and 2005 (103154 $); the highest income months is obtained from October ($ 214,640), September ($ 197,749) and November ($ 140,339). Key Words: Non-wood Forest Products, NWFP, NTFP, Medicinal and Aromatic Plants, Herbal Production, Traded Plants, Antalya 4
1. GĠRĠġ Ülkemiz florasının zenginliği sebebiyle geçmişten günümüze Anadolu da yaşamış pek çok uygarlık bitkilerden değişik şekillerde (gıda, baharat, eczacılık, boya, kozmetik, vb.) faydalanmayısürdürmüş ve halen yoğun olarak devam ettirmektedir. Farklı yörelerimizde aynı bitkinin değişik amaçlarla kullanıldığını görmek mümkündür. Bu nedenle insanlar doğrudan kendilerinin faydalanmaları yanında ekonomik olarak da gelir sağlamak amacıyla büyük miktarlarda doğadan toplamaya başlamışlardır. Günümüzde yerel bitki toplayıcıları aracı firma ve şirketlere toplanılan ürünleri satarak belli gelir elde etmektedir. Bu bitkilerin toplanması orman alanlarından olması nedeniyle 6831 sayılı Orman Kanunu çerçevesinde yönetilmektedir. 37. ve 40. madde hükümlerine göre orman alanlarından bitki toplanması izne tabidir ve bölgedeki orman bölge şefliklerine rusümadı altında bir gelirinödenmesi gerekmektedir. Yerel toplayıcıların izinli olarak bitki toplamalarının yanında toplanması yasak olan bitkileri de çok değişik yöntemlerle toplayıp aracı firma, şirket veya kişilere satarak gelir elde ettikleri de bilinmektedir. Bu ürünlerin yurtiçi ve yurt dışı pazarlara satışı gerçekleşmektedir. Tüm dünyada odun dışı orman ürünleri içerisinde yer alan doğal bitkilere olan ilgi her geçen gün artmaktadır. Başta insanlar alternatif tedavi yöntemlerinden biri olan doğal bitkileri kullanarak kendilerini tedavi etme yoluna geçmişten günümüze devam etmektedir. Direkt olarak bitkinin kendisini geleneksel yöntemler uygulayarak kullanmaktadırlar. Hatta Avrupa ülkelerinde bu amaçla tıbbi olarak kullanılan bitkilerin üretimine yönelik çalışmalar yapılmaktadır. Günümüzde Almanya da 500 farklı bitkiden bitkisel ilaç üretimi için yararlanılmakta ve bunların 200 ü çok sık olarak kullanılmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre Almanların % 76 sı yararlı etkilerinden dolayı bitkisel çayları tüketmekte, %52 si ise önemsiz hastalıkların ilk tedavisi için bitkisel ilaçları kullanmaktadır. Romanya, Macaristan, Bulgaristan gibi ülkelerde bitkilerle tedavi bir devlet politikası hâlindedir. Bu ülkelerde tıbbi bitkilerin yetiştirilmesi bir gelenektir ve ilk olarak ham drog (yarı mamul madde) talebi bu ülkelerce karşılanmıştır. Avrupa da tıbbi bitkilerin yetiştirildiği alanlar gün geçtikçe artmaktadır. Örneğin Melisa officinalis 30 ha, Hypericum perforatum 100 ha, Fagopyrum esculentum 180 ha, Gentianalutea 200 ha, Foeniculum vulgare 200 ha, Oenothera biennis 200 ha, Valeriana officinalis 400 ha, Digitalis officinalis 400 ha, Mentha piperita 1000 ha, Matricari arecutita 1000 ha, Carduus marianus 2000 ha, Linum usitatissimum 3000 ha, Cucurbita pepo 3700 ha alanda ekilmektedir (Sayar ve ark., 1995). 5
Bunun yanında eczacılık, kozmetik, boya vb. birçok sanayi kolunda kullanılmalarından dolayı da, doğadan toplanılan bitkilere verilen ağırlık her geçen gün artmaktadır. Bu durum bitkilerin toplanırken bilinçsizce tahrip edilmesine neden olmaktadır. Diğer doğal kaynaklarımızın kullanımında olduğu gibi sürdürülebilir kullanım ilkesini göz önünde tutarak yararlanmayı sağlamak gerekmektedir. Çok yakın bir tarihe kadar tıbbi bitkilerin ticari amaçlarla doğadan toplanması, kullanımı, ulusal ve uluslar arası ticareti konusu gözardı edilmiş ve bunun sonucunda gerekli önlemlerin alınarak yasal düzenlemelerin getirilmesinde geç kalınmıştır. Bu konuda WHO (Dünya Sağlık Örgütü), IUCN (Dünya Doğayı Koruma Birliği/Word ConservationUnion) ve WWF (Dünya Doğayı Koruma Vakfı/Word WideFundFor Nature) birlikte hareket ederek tıbbi bitkilerin uluslar arası bir platformda tartışılması amacıyla 21-27 Mart 1988 tarihlerinde Tayland da bir konferans düzenlemişlerdir. Bu konferans sonunda yayınlanan Chiang Mai Deklarasyonu nda tıbbi bitkilerin önemi vurgulanmış ve bazı koruma koruma tedbirlerinin alınması gerektiğine dikkat çekilmiştir. Deklarasyonda her ülkenin ulusal düzeyde toplantılar düzenlemesi, bir araya gelen uzman ve yetkililerin mevcut durumu değerlendirerek tıbbi bitkilerin korunması için bir Milli Koruma Stratejisi oluşturulması gerekliliği vurgulanmıştır (Özhatay ve ark. 1997). Ülkemizin bitki türlerinin doğal ortamlarında korunması amacıyla taraf olduğu sözleşmeler CITES (Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora/Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme), Bern (The Convention on the Conservation of European Wildlife and Natural Habitats/Avrupanın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi) ve Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi (The Convention on Biological Diversity) dir. Türkiye Bern e 20.02.1984, CITES e 30.09.1994 ve Biyolojik Çeşitlilik sözleşmesine 03.09.1996 yıllarında taraf olmuştur. CITES ek liste II de Orchidaceae familyasının tüm üyeleri, Galanthus. Cyclamen ve Sternbergia cinsine ait tüm taksonlar yer almaktadır. Doğal ortamlarından toplanılan bitkiler için izin ve kontrol sisteminin bu listede yer alan taksonlar için iyi çalışması gerekmektedir. Bu açıklanan nedenlerle birlikte düşünüldüğünde doğal ortamlarından toplanılarak ticareti yapılan bitkileri tanımak ve ona göre gerekli önlemleri almak gerekmektedir. Aşağıda yer alan taksonların tanıtıcı özellikleri için Flora of Turkey 10 cilt (Davis, 1965-1988), Flora of Turkey 11. cilt (Güner ve ark. 2000), Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Ekim ve ark. 2000), Türkiye de Bitkiler ile Tedavi (Baytop, 1984), Türkçe Bitki Adları Sözlüğü (Baytop 1994), 6
Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler ve Anlamları (Baytop, 1995), Türkiye nin Doğal Tıbbi Bitkileri Hakkında Bir Çalışma (Özhatay ve ark. 1997), Otsu Bitkiler Sistematiği (Yaltırık ve Efe, 1989), Tıbbi Bitkiler II (Ceylan, 1996), Türkiye de Orman Yan Ürünleri (Bozkurt ve ark., 1982), Türkiye Ormanlarında Odun Dışı Ürünler (Anonim, 2004), Tohumlu Bitkiler Sistematiği (Seçmen ve ark., 1995), Botanik Kılavuzu (Baytop, 1998) gibi kaynaklardan yararlanılmıştır. 2. ÇALIġMAYA KONU EDĠLEN BĠTKĠLERĠN TANITIMI 2.1. Salvia L. (Adaçayı) Botanik Özellikleri: Çok yıllık, çalı görünüşünde, yaprakları yoğun tüylü, basit ve kuvvetli kokuludur. Yaprakların içeriklerinde uçucu yağ, triterpenler ve flavon türevleri bulunmaktadır. Çiçekli dallar veya yapraklar çay olarak kullanılmaktadır. Kullanım Alanları: Çay olarak tüketilmektedir. Gaz söktürücü, antiseptik (boğaz ve burun hastalıklarında), kuvvet verici ve uyarıcı etkileri bulunmaktadır. YayılıĢı: Türkiye nin değişik bölgelerinde farklı türler yayılış göstermektedir. Tehlike Kategorisi: Ülkemizde 86 adaçayı türü bulunmaktadır. Bunlardan 43 tanesi endemiktir. Toplanıp ticaretinin yapılması gündemde olduğundan dikkatli olunmalıdır. 2.2. Sideritis L. (Dağçayı) Botanik Özellikleri: Çok yıllık, çalı görünüşünde ve kuvvetli kokulu otsu bitkilerdir. Yapraklar basit, yoğun tüylü açık yeşil renklidir. Çiçekleri türlere göre beyaz, sarı, eflatun ve mor renklerde olmaktadır. Çiçekli ve yapraklı dallar çay olarak içilmektedir. Ülkemizde 43 türü bulunan Sideritis L. cinsinin 33 tanesi endemiktir. Yaprakların bileşiminde uçucu yağ, tanen ve acı madde bulunmaktadır. Kullanım Alanları: Bitkinin yapraklı ve çiçekli dalları çay olarak özellikle kış mevsiminde içilmektedir. YayılıĢı: Türkiye nin hemen her yerinde farklı türleri yayılış göstermektedir. 7
Tehlike Kategorisi: Ülkemizde 43 türü bulunan Sideritis L. cinsinin 33 tanesi endemiktir. Bu nedenle ticaretinin mutlaka kontrol edilmesi gerekmektedir. 2.3. Cistus L. ( Laden, Karağan) 2.3.1. Cistus creticus L. ( Pembe çiçekli laden, Karağan) Botanik Özellikleri: 1 m ye kadar boylanabilen, sık dallı, bodur bir çalıdır. Yaprak uzunluğu 2-5 cm, her iki yüzü de tüylü, oval eliptik şekilli ve yaprak sapı vardır. Çiçekler pembe-açık eflatun renkli, 4-5 cm çapında mart-haziran aylarında çiçeklidirler. Kullanım Alanları: Bitkinin yaprakları rezin, uçucu yağ ve tanen taşımaktadır. Yaprakları kurutularak çay olarak içilmektedir. Yurtdışına ihraç edilmektedir. YayılıĢı: Ülkemizde sahil kesimlerinde, makilerde ve seyrek kızılçam ormanlarında, özellikle kurak yerlerde yalnız başlarına veya Cistus salviifolius ile birlikte bulunmaktadır. Türkiye dışında Kırım, Avrupa ve Gürcistan da bulunmaktadır. Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2.3.2. Cistus salvifolius L. ( Adaçayı yapraklı laden, Karağan) Botanik Özellikleri: 50-60 cm boyunda bodur bir çalıdır. Genç sürgünler ve yapraklar tüylü, yapraklar kısa saplı, oval şekillidir. Yaprakların boyları 1,5-2 cm, kenarları hafif dalgalıdır. Çiçekler beyaz, 3-4 cm çapında, sürgünler üzerinde teker teker veya 2-3 tanesi bir arada bulunur ve çiçek sapları tüylüdür. Mart-Mayıs aylarında çiçeklidirler. Kullanım Alanları: Bitkinin yaprakları rezin, uçucu yağ ve tanen taşımaktadır. Yaprakları kurutularak çay olarak içilmektedir. Yurtdışına ihraç edilmektedir. YayılıĢı: Ülkemizde sahil kesimlerinde, makilerde ve seyrek kızılçam ormanlarında, özellikle kurak yerlerde yalnız başlarına veya Cistuscreticus ile birlikte bulunmaktadır. Türkiye dışında İran, Kafkasya ve Avrupa da bulunmaktadır. Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 8
2.4. Phlomis L. (Çalba, ġalba) Botanik Özellikleri: Lamiaceae (Labiatae) familyasına ait olan Phlomis cinsine ait türler tomentoz veya piloz tüylü çok yıllık otsular veya küçük çalılardır. Yapraklar basit, kenarları tam veya krenat, dentat şeklindedir. Çiçekler yaprak koltuklarında az veya çok sayıda çıplak veya taşıyıcı yapraklar tarafından sarılmıştır. Korolla mor, pembe veya sarı renkli, iki dudaklı, tüpü kaliksi geçmeyen uzunluktadır. Kullanım Alanları: Baharat olarak yaprakların kullanımı yaygındır. Yapraklar tanen, acı madde ve uçucu yağ (%1-4) taşımaktadır. Terletici, antiseptik ve midevi etkilere sahiptir. YayılıĢı: Dünya üzerinde Akdeniz den Çin e kadar olan bölgelerde yayılış göstermektedir. 70 civarında türü vardır. Türkiye de ise 34 türü bulunmaktadır, deniz seviyesinden başlayarak 2400 m ye kadar yayılış göstermektedir. Tehlike Kategorisi: Phlomislerin Türkiye de doğal yayılış yapan 10 türü için tehlike kaydı bulunmaktadır. Bu nedenle ticaretinin mutlaka kontrol edilmesi gerekmektedir. 2.5. Laurus nobilis L. (Defne, Tehnel) Botanik Özellikleri: 15 m ye kadar boylanabilen, herdem yeşil çalılar veya ağaçlardır. Yapraklar 3-10 (-11) x 2-4 (-5) cm boyutlarında, yapraklar deri gibi sert, aromatik kokuludur. Çiçekler mart-nisan aylarında açar, meyve 10-12 (-20) mm uzunlukta, elipsoid şekildedir ve olgunlaşınca siyah renk alır. 1200 m ye kadar çıkmaktadır. Kullanım Alanları: Baharat olarak yaprakların kullanımı yaygındır. Yapraklar tanen, acı madde ve uçucu yağ (%1-4) taşımaktadır. Terletici, antiseptik ve midevi etkilere sahiptir. YayılıĢı: Türkiye de Marmara, Ege, Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde yayılış göstermektedir. Dünya üzerinde Güney Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Batı Suriye ve Kırım da bulunmaktadır. Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2.6. Pinus pinea L. (Fıstıkçamı) Botanik Özellikleri: Fıstıkçamı Coniferae sınıfının Pinoidae alt familyasının Pinus cinsine dâhil bir tür olup, bugüne kadar bir varyetesine rastlanmamıştır (Selçuk, 1964). Fıstıkçamı 15-20 m ye kadar boylanabilen 9
ibreli bir ağaç türüdür. Gövdesi aşağı kısımlarında dalsız yukarılara doğru çatallanmış, yan dallar yatay, yukarılarda dik ve kuvvetli bir yapıya sahiptirler. Kabuk, yaşlı ağaçlarda derin çatlaklı, dahilen kırmızımtrak haricen yaşlandıkça ağaran tabakalar halinde gri kahverengidir. Tepe, yan dalların kuvvetli bir şekilde oluşması ve aynı seviyeye yükselmeleri ile genişlemiş ve üst kısımda basık şekli ile şemsiyeyi andırdığından şemsiye çamı ismini de almıştır (Fırat, 1943). Tepenin şemsiye biçimini alması, bu ağaç türünün ışık isteğinin çok yüksek, gölge toleransının az olmasından ileri gelir. Dolayısıyla fıstıkçamı tipik bir ışık ağacıdır. (Saatçioğlu, 1971). Kullanım Alanları: Çam fıstığı meyveleri tatlı, pasta ve yemeklerde tat ve çeşni vermek üzere kullanılmaktadır. Çam fıstığı yağı ise, tatlıcılıkta, sebze yemeklerinde, mayonez, margarin yapımında ve kozmetik sektöründe tercih edilmektedir. Yurtiçinde kullanımının yanı sıra yurtdışına da ihraç edilmektedir. YayılıĢı: Akdeniz havzasında (İspanya, Portekiz, Yunanistan, Türkiye ve Arnavutluk) ılıman iklimin hâkim olduğu Lauretum zonunda yayılış göstermektedir. Türkiye deki toplam fıstıkçamı alanı 30-35 bin ha olarak gösterilmektedir. Bergama-Kozak (8-10 bin ha), Aydın ve Muğla- Mazon mıntıkası (20 bin ha) nda geniş bir alanda yayılış göstermektedir (Saatçioğlu, 1971). Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2.7. Ceratonia siliqua L. (Keçiboynuzu, Harnup) Botanik Özellikleri: 6-10 m boyunda geniş tepeli bir ağaçtır. Gövdesinin gri esmer renkli çatlaklı kabuğu vardır. Herdem yeşil tek tüysü yapraklar 5-9 yaprakcıktan oluşmuştur. Bir cinsli iki evciklidir. Erkek çiçekler salkım veya kedicik halinde yaşlı dallar üzerinde yer almaktadırlar. Çiçekler eylül-kasım aylarında açarlar. Keçiboynuzu şeklindeki meyveleri 10-20 x 1,5-2 cm ebatlarında, olgunlaştığında koyu kahverengidir. Meyvenin bileşiminde % 60-70 karbonhidratlar, % 30 sakkaroz, % 18 glukoz, selüloz, azotlu bileşikler, tanen ve sabit yağ bulunmaktadır. Kullanım Alanları: Meyveleri çerez olarak yenir, ayrıca pekmezi yapılır arta kalan posası hayvan yemi olarak değerlendirilir. Tohumları çıkarıldıktan sonra meyvelerden elde edilen un gıda maddeleri yapımında kullanılmaktadır. Yurtdışına ihraç edilmektedir. YayılıĢı: Türkiye ile birlikte Avrupa, Kıbrıs, Suriye ve Afrika da bulunmaktadır. 10
Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2.8. Thymus L. (Kekik) Botanik Özellikleri: Çok yıllık, beyaz veya mor çiçekli, kuvvetli kokulu bitkilerdir. Toprak koruyucu olarak kuvvetli kök sistemlerine sahiptirler. Değişik türler baharat ve çay olarak kullanılmaktadır. Bileşiminde: Uçucu yağ (% 0,5-3,5), acı madde ve tanen taşımaktadır. Uçucu yağ içinde timol (% 20-50) ve karvakrol bulunmaktadır. Midevi, yatıştırıcı, antiseptik, kurt düşürücü ve kan dolaşımını uyarıcı etkileri vardır. Kullanım Alanları: Baharat olarak ve çay olarak kullanımı vardır. YayılıĢı: Türkiye nin değişik yerlerinde farklı türler yayılış göstermektedir. Dünya üzerinde de geniş yayılışlıdır. Tehlike Kategorisi: Ülkemizde 37 türü bulunmaktadır. Bunlardan 23 ü endemiktir. 2.9. Origanum L. (Kekik) 2.9.1. Origanum onites L. (İzmir Kekiği) Botanik Özellikleri: 65 cm ye kadar boylanan çok yıllık otsu bitkilerdir. Gövdeler ve yapraklar tüylü, yumurtamsı yapıda 3-22 x 2-19 mm, yaprak ucu sivridir. Beyaz renkli çiçekler nisan-ağustos aylarında açmaktadır. 1400 m yüksekliğe kadar çıkmaktadır. Yapraklarında uçucu yağ, acı madde ve tanen taşımaktadır. Midevi, yatıştırıcı, antiseptik, kurt düşürücü ve kan dolaşımını uyarıcı etkileri vardır. Kullanım Alanları: Baharat ve çay olarak kullanılmaktadır. YayılıĢı: Ülkemizin kuzey, batı ve güney kesimlerinde yetişmektedir. Dünya üzerinde Sicilya, Yunanistan ve Ege Adalarında yayılış göstermektedir. Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 11
2.9.2. Origanum minutiflorum O.Schwarz&P.H.Davis (Tota kekiği) Botanik Özellikleri: Yarı çalımsı 35 cm kadar boylanan yoğun tüylü bitkilerdir. Her gövdede10 çift dal çıkabilen, yapraklar saplı veya yarı saplı, 3-16mm x 1-12 mm boyutlarında, çiçekler 2,5-4 mm beyaz renklidirler. Temmuz-Ağustos döneminde çiçeklenir. Kullanım Alanları: Baharat ve çay olarak kullanılmaktadır. YayılıĢı: Ülkemizde sadece Antalya çevresinde yayılış yapmaktadır. Tehlike Kategorisi: Endemiktir. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı nda LR (nt) olarak simgelenen az tehdit altında fakat gelecekte tehdit altına girebilir durumdadır. 2.10. Myrtus communis L. (Mersin, Murt) Botanik Özellikleri: Herdem yeşil, 1-5 m boylanabilen çalılardır. Yapraklar yumurtamsı sivri uçlu, 2-5 cm boyunda tüysüz ve aromatiktir. Çiçekler haziran-eylül aylarında açar ve 3 cm çapındadır. Meyve elipsoid, 7-10 mm uzunluğunda, olgunlaştığında mavimsi-siyah renklidir. Yetişme ortamı olarak olarak 550 m ye kadar olan yüksekliklerdeki kayalık yamaçları, çam ormanları, makilik alanları tercih etmektedir. Yapraklarında tanen (% 14-19), uçucu yağ maddeler taşımaktadır. 12 (% 0,3-0,5) ve acı Kullanım Alanları: Yaprak ve meyveler kabız, mikrop öldürücü iştah açıcı ve kan dindirici etkilere sahiptir. Yapraklı dallar taşıdığı tanen nedeniyle mazı ile birlikte derilerin tabaklanmasında kullanılmaktadır. YayılıĢı: Ülkemizin kuzey, batı ve güney kesimlerinde yetişmektedir. Dünya üzerinde Güney Avrupa, Kuzey Avrupa, Batı Suriye, Kıbrıs, Doğu Pakistan ve Orta Asya da yetişir. Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2.11. Arbutus andrachne L. (Sandal) Botanik Özellikleri: Ericaceae (Fundagiller) familyasının, Arbutoideae altfamilyasında yer almaktadır. Sandal bu familyada yer alan ağaççcık durumunda, herdem yeşil bir doğal türümüzdür. Sandalın gövde kabuğu parlak kızıl kahverengindedir. Bileşik salkım durumunda olan çiçekleri beyaz renkte olup, ilkbahar döneminde çiçeklenme
gerçekleşmektedir (Davis, 1965-1988; Gökmen, 1973). Sandalın meyvesi portakal renginden kızıla doğru değişmekte olup, kocayemişin meyvesine kıyasla daha küçük boyutta ve daha az tatlıdır (Gökmen, 1973). Kullanım Alanları: Kan dolaşım sistemi üzerine etkisi olan ve bunun yanında kanamayı durdurucu ve üriner antiseptik özellikleri olan bir bitkidir (Clarke, 2000; Sakar ve ark., 1991; Waystaff, 1994). Kabukları monotropein, stilbericoside, unedoside ve catechin içerirken; yaprakları arbutin, monotropein, stilbericoside, unedoside, catechin ve epicatechin içermektedirler (Sakar ve ark., 1991). Meyveleri ise triterpenoids ve steroids (Grishkovets ve ark., 1980) ve tanen içermektedir (Karım ve Quraan, 1998). YayılıĢı: Kuzey Amerika nın batısında Akdeniz iklimine yakın bölgede kuraklığa adapte olmuştur. Arbutus cinsi, Kuzey Amerikanın batı kıyıları, Meksika, Avrupanın batısı, Akdeniz kıyıları, Afrikanın kuzey kesimi ve Orta Doğu nun bazı kesimlerinde yayılış göstermektedir (Hileman ve ark., 2001). Tehlike Kategorisi: Şu anda herhangi bir tehlike kategorisinde değildir. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Bu çalışmada Antalya Orman Bölge Müdürlüğü ne bağlı işletme müdürlüklerinden gelen Tali Orman Ürünlerine Ait Aylık Üretim Satış ve Stok Durumu cetvellerinin (Anonim, 2004) 21 yıllık kayıtları incelenmiştir (Anonim, 1990-2010). Bölgede üretimi yapılan odun dışı orman ürünlerinden; adaçayı, laden, çalba, defne, fıstıkçamı kozalağı, keçiboynuzu, kekik, mersin yaprak, mersin meyve ve sandala ait yıl, ay ve işletmelere göre üretim durumları ile bu ürünlerden orman işletmelerinin elde ettiği gelir miktarları (TL/YTL) belirlenmiştir. Ancak ülkemizde yaşanan yüksek enflasyondan dolayı TL/YTL cinsinden elde edilen gelirin gerçeği daha doğru yansıtmayacağı düşünülerek, gelirin döviz cinsinden (USD $) değerlendirilmesi yöntemi kullanılmıştır. Bu amaca yönelik 1990-2010 yılları arasında T.C. Merkez Bankası nın her aya ait ortalama USD $ kuru bilgileri veri tabanına girilmiş ve gelir hesaplamaları bu değerler üzerinden yapılmıştır (TCMB, 1990-2010). Belirlenen odun dışı orman ürünlerine ait toplam 1423 kaydın veritabanına girilmesi sonucu ürünlerin; yıllara, aylara ve işletmelere göre dağılımları ile hangi odun dışı orman ürününden ne kadar üretim yapıldığı ve bunların döviz cinsinden (USD $) değeri gibi bilgiler MS Excel ortamında sorgulanabilir yapı haline getirilmiştir. 13
Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (Ton) 3. BULGULAR 3.1. Odun DıĢı Orman Ürünlerinin ĠĢletme Müdürlüklerine Göre Dağılımı Antalya Orman Bölge Müdürlüğü ne bağlı orman işletme müdürlüklerinde, 1990-2010 yılları arasında belirlenen bazı odun dışı orman ürünlerinde toplam 33 615,2 ton üretimin gerçekleştiği (Çizelge 1), bu üretim sonucunda orman işletmelerinin toplam 1 108 861 $ gelir elde ettiği belirlenmiştir (Çizelge 2). En fazla üretimin Manavgat (6 533,9 ton), Serik (5 905,6 ton) ve Taşağıl (5 277,6 ton), en fazla gelirin ise Serik (256 119 $), Manavgat (219 293 $) ve Kaş (180 571 $) orman işletmelerinde gerçekleştiği tespit edilmiştir. En fazla üretimi Manavgat Orman İşletmesi yaparken en yüksek geliri Serik Orman İşletmesi nin yapma nedenini Serik Orman İşletmesi nde fazla miktarda üretimi yapılan ve görece daha değerli olan fıstıkçamı kozalağına bağlamak mümkündür. Bazı işletmelerin (Elmalı ve Korkuteli) bu ürünler dikkate alındığında üretim ve gelir açısından göreli olarak oldukça düşük düzeyde kaldıkları görülmektedir. Çizelge 1. İşletmelere Göre ODOÜ nin Üretim Miktarları Table 1. The yield amounts of non wood forest products according to enterprises ĠĢletme Manavgat 171,6 323,8 107,1 2785,0 41,8 2998,4 81,4 24,8 6533,9 Serik 524,8 564,4 66,6 1549,7 82,8 927,2 714,2 1448,8 27,0 5905,6 TaĢağıl 1810,7 511,8 2 1 237 195,5 359,6 5277,6 Antalya 254,2 349,3 584,0 460,2 334,5 66,0 1542,8 17,0 451,5 10,1 4069,6 KaĢ 1073,6 1,5 951,6 9,0 591,2 1085,9 4,0 31,2 14,0 3762,0 Finike 96,7 591,2 263,8 967,8 5,0 1924,5 Akseki 57,6 5,3 484,0 908,8 395,7 26,5 5,0 1882,9 Kumluca 137,4 133,4 903,7 67,1 15 1391,7 GazipaĢa 7,4 335,9 353,3 19,8 557,3 22,0 6,0 1301,7 GündoğmuĢ 69,4 78,3 42,3 243,1 231,0 1 674,1 Alanya 0,5 157,7 42,4 174,8 216,6 6,0 39,6 637,6 Korkuteli 9,9 21,0 217,8 248,7 Elmalı 1,1 4,4 5,5 Toplam 2394,4 3626,9 1981,4 7412,6 2021,8 1013,8 11665,0 1066,6 2381,6 51,1 33615,2 En fazla üretim yapan Manavgat Orman İşletme Müdürlüğü nde üretimin % 45.9 unu kekik, % 42.6 sını ise defne, Serik Orman İşletme 14
Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (x1000 $) Müdürlüğü nde ise üretimin % 26.2 sini fıstıkçamı kozalağı, % 24.5 ini ise mersin yaprağının oluşturduğu tespit edilmiştir. Gelir açısından bakıldığında Manavgat Orman İşletme Müdürlüğü nde gelirin % 50.3 ü defne, % 41.1 i kekik, Serik Orman İşletme Müdürlüğü nde ise % 61.3 ü fıstıkçamı kozalağı, % 13.4 ü ise mersin yaprağından olduğu saptanmıştır. Çizelge 2. İşletmelere Göre ODOÜ den Elde Edilen Gelir Durumu Table 2. Income status that obtained from NWFP according to enterprises ĠĢletme Serik 10,2 12,4 2,8 157,0 1,4 20,7 16,8 34,4 0,4 256,1 Manavgat 3,9 5,2 4,5 110,4 3,6 90,2 1,1 0,3 219,3 KaĢ 63,4 46,4 1,3 6,1 60,8 0,1 1,6 0,7 180,6 Antalya 8,5 6,2 26,9 14,4 18,3 2,5 31,1 0,6 12,7 0,4 121,6 TaĢağıl 24,4 7,1 0,3 0,1 56,9 2,6 5,0 96,3 Kumluca 11,0 9,3 26,4 5,2 5,3 57,2 Finike 1,3 7,6 3,7 40,8 0,1 53,5 GazipaĢa 0,4 14,4 5,8 2,9 27,7 0,5 0,1 51,7 Akseki 1,2 0,1 10,3 13,9 8,1 0,6 0,1 34,3 Alanya 6,3 0,7 3,8 6,3 0,1 0,6 17,8 GündoğmuĢ 1,6 1,6 0,9 2,5 6,4 0,2 13,1 Korkuteli 0,2 0,6 6,6 7,3 Elmalı 0,1 0,1 0,2 Toplam 101,5 70,6 62,6 232,2 188,2 13,8 361,0 22,3 55,1 1,5 1108,9 İşletmeler arasında odun dışı orman ürünleri üretimi ve gelir durumları farklılık gösterirken, gelirin oransal bakımdan üretimin altında kaldığı, ancak bu durumun Kaş işletmesinde farklı bir yapı gösterdiği anlaşılmaktadır (Şekil 1). 15
Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (Ton) Üretim Miktarı (Ton) Gelir Miktarı (x1000$) 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Üretim (Ton) Gelir (x1000$) 300 250 200 150 100 50 0 ġekil 1. İşletmelere Göre ODOÜ nin Üretim ve Gelir Durumu Figure 1. Yield and income status of NWFP according to enterprises 3.2. Odun DıĢı Orman Ürünlerinin Yıllara Göre Dağılımı Antalya bölgesinde bazı odun dışı orman ürünlerinin üretim miktarları ile elde edilen gelirin yıllara göre değerlendirilmesinde en yüksek üretimin bugüne kadarki üretimlerin %10.5 inin gerçekleştiği 2004 (3528.5 ton) ile % 8.6 sının gerçekleştiği 2005 (2886.6 ton) yılı olduğu, en fazla gelirin ise bugüne kadarki toplam gelirin %11.4 ünün gerçekleştiği 2008 (126000 $) ile %10.6 sının gerçekleştiği 2004 (117500 $) yılı olduğu belirlenmiştir (Çizelge 3 ve Çizelge 4). Çizelge 3. Yıllara Göre ODOÜ nin Üretim Miktarları Table 3. Yield amounts of NWFP according to years Yıl 1990 41,5 393,0 8,2 281,0 1,0 724,8 1991 185,7 3,6 134,6 106,7 555,0 985,6 1992 39,1 5,4 238,2 98,6 831,8 1213,1 1993 67,4 3,1 1,2 421,1 107,3 970,6 1570,7 1994 94,0 6,5 625,5 102,0 7,8 1433,1 2268,9 1995 78,7 138,0 147,0 60,9 809,9 632,6 1867,1 1996 22,8 12,5 0,5 16,4 368,7 420,9 1997 122,9 32,2 291,8 100,8 41,1 1263,6 1,0 1853,3 16
Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (x 1000 $) 1998 426,6 27,0 134,4 145,6 238,0 971,6 1999 379,4 31,3 286,8 123,4 436,6 1257,5 2000 195,3 349,2 72,5 710,4 120,7 528,2 2 1996,2 2001 88,9 129,8 48,3 289,7 2,4 290,6 111,5 961,2 2002 53,8 346,9 46,2 330,4 299,3 11,0 1087,6 2003 44,2 24,3 78,8 482,1 3,4 22,0 170,6 16,0 147,2 988,5 2004 141,5 328,5 276,6 526,3 304,9 18,5 589,6 616,6 726,0 3528,5 2005 49,6 556,6 446,2 326,8 323,6 67,5 316,3 211,5 588,5 2886,6 2006 119,7 573,3 282,7 455,5 126,4 892,6 220,6 150,5 2,1 2823,5 2007 40,8 435,5 63,0 238,6 44,2 15,0 674,5 200,2 15,0 1726,9 2008 49,1 445,5 246,9 203,6 88,8 22,0 307,2 168,5 17,0 1548,5 2009 40,6 56,2 269,6 774,8 78,7 1,5 389,0 92,0 14,0 1716,4 2010 112,9 130,4 140,3 401,7 58,9 8,5 196,0 166,1 3,0 1217,8 Toplam 2394,4 3626,9 1981,4 7412,6 2021,8 1013,8 11665,0 1066,6 2381,6 51,1 33615,2 Çizelge 4. Yıllara Göre ODOÜ nden Elde Edilen Gelir Durumu Table 4. Income status that obtained from NWFP according to enterprises Yıl 1990 1,6 22,0 0,1 13,9 37,6 1991 10,7 0,1 7,3 2,2 28,6 48,9 1992 1,6 7,0 1,0 32,7 42,4 1993 4,6 6,2 1,6 27,2 39,6 1994 4,0 0,2 13,7 1,4 0,1 28,6 48,0 1995 3,4 3,8 3,0 0,9 9,4 18,6 39,1 1996 0,5 0,4 2,4 10,5 13,7 1997 2,1 0,8 8,8 3,1 0,3 12,3 27,5 1998 10,4 0,6 3,2 2,1 5,5 21,9 1999 7,9 0,5 7,1 1,7 9,4 26,5 2000 6,0 9,7 3,9 27,9 1,8 31,5 0,6 81,4 2001 3,0 0,5 0,3 4,1 5,3 1,8 15,0 2002 2,9 4,2 1,8 4,3 6,2 0,3 19,8 2003 3,1 0,3 4,3 17,7 0,2 0,4 12,2 0,4 2,6 41,1 2004 9,6 5,7 6,5 17,7 19,5 0,7 34,9 11,3 11,7 117,5 2005 4,7 11,4 15,6 7,5 24,2 2,1 12,1 6,9 18,6 103,2 2006 9,3 14,4 9,4 17,0 10,6 25,9 3,8 3,4 0,1 93,8 2007 3,9 6,9 2,4 13,9 16,8 0,2 27,6 6,2 0,6 78,5 2008 8,8 8,2 6,9 10,3 79,3 0,3 9,0 2,7 0,5 126,0 2009 1,1 0,9 6,1 25,1 12,0 0,2 5,8 2,4 0,3 54,0 2010 2,3 2,0 5,2 8,7 7,2 0,1 3,2 4,9 33,5 Toplam 101,5 70,6 62,6 232,2 188,2 13,8 361,0 22,3 55,1 1,5 1108,9 17
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Üretim Miktarı (Ton) Gelir Miktarı (x1000$) Üretim ve gelir miktarına 1990 yılından itibaren bakıldığında genelde dalgalı bir yapı gözlense de 2004 yılı üretimin en yüksek olduğu yıl şeklinde ortaya çıkarken 2004 yılından sonra üretimde belirgin bir düşüşün olduğu gözlerden kaçmamaktadır (Şekil 2). Üretimden elde edilen gelirde de benzer bir yapı görülmesine karşın 2008 yılında elde edilen yüksek gelir dikkat çekmektedir. Üretimde en yüksek paya sahip ve üretilen ürünlerin % 34.7 sini oluşturan kekiğin (11 665 ton), en fazla 1994 (1 433.1 ton, %12.3) yılında üretildiği, ardından gelen defne üretiminin toplam üretimin % 20.1 ini oluşturduğu, en fazla üretimin ise 2009 yılında %10.4 olarak gerçekleştiği tespit edilmiştir. Gelir olarak bakıldığında toplam gelir içerisinde kekiğin % 32.6, defnenin % 21 ve fıstıkçamı kozalağının da %17 lik bir paya sahip olduğu anlaşılmaktadır. 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Üretim (Ton) Gelir (x1000$) 140 120 100 80 60 40 20 0 ġekil 2. Yıllara Göre Odun Dışı Orman Ürünlerinin Üretim ve Gelir Durumu Figure 2. Yield and income status of NWFP according to years Yıllar itibariyle işletmelerin üretim ve gelir performansları dikkate alındığında en yüksek üretimi yapan Manavgat (6533,9 ton) işletmesinin 928.4 tonluk üretimi 1997 yılında gerçekleştirdiği, ikinci sırada yer alan Serik (5905,6 ton) işletmesinin 1461.5 tonluk üretimi 2004 yılında, üçüncü olan Antalya (4069.6 ton) işletmesinin de 1054.2 tonluk üretimi 2006 yılında gerçekleştirdiği saptanmıştır (Çizelge 5). En fazla gelirin ise Serik (256119 18
Akseki Alanya Antalya Elmalı Finike GazipaĢa GündoğmuĢ KaĢ Korkuteli Kumluca Manavgat Serik TaĢağıl Toplam (Ton) $) orman işletmesinde 2008 (80700 $) yılında gerçekleştiği belirlenmiştir (Çizelge 6) Çizelge 5. Yıllara ve İşletmelere Göre ODOÜ nin Üretim Miktarları Table 5. Yield amounts of NWFP according to years and enterprises Yıl 1990 3,6 69,5 35,6 58,3 2,4 26,0 12,5 477,3 39,6 724,8 1991 55,8 35,2 48,3 36,4 7,3 207,5 53,3 225,2 316,6 985,6 1992 29,5 231,5 2,3 82,2 41,2 3,1 124,4 37,8 94,7 383,7 182,6 1213,1 1993 253,4 355,0 64,9 223,8 10,1 15,9 460,1 187,5 1570,7 1994 99,3 400,8 2,1 107,5 14,6 42,8 352,9 25,3 979,5 244,1 2268,9 1995 102,6 197,3 338,3 138,6 42,8 743,8 63,1 98,7 141,9 1867,1 1996 121,8 90,4 21,5 9,4 19,7 158,1 420,9 1997 71,9 133,4 153,5 96,5 35,6 63,9 164,0 928,4 206,3 1853,3 1998 145,0 369,2 62,2 182,8 212,4 971,6 1999 74,4 13,5 219,9 580,5 369,2 1257,5 2000 90,5 82,1 62,3 44 74,4 30,4 239,1 56,1 16,5 582,5 322,3 1996,2 2001 63,4 14,8 51,3 90,3 57,5 224,5 168,6 259,3 31,5 961,2 2002 213,7 59,0 53,7 95,6 101,6 92,3 127,8 63,0 280,9 1087,6 2003 106,4 5,4 212,5 71,3 32,0 77,8 167,6 315,6 988,5 2004 12,2 51,0 23 21,8 47,5 50,3 187,4 6,5 333,3 201,6 1461,5 925,6 3528,5 2005 104,4 62,8 304,4 19,1 83,5 7,2 109,6 208,9 27,6 955,8 1003,4 2886,6 2006 173,1 3,3 1054,2 8,1 26,0 29,8 132,0 8,6 130,1 285,6 263,3 709,5 2823,5 2007 67,9 11,6 149,1 1,1 33,6 54,0 16,5 203,4 24,4 92,5 122,7 95 1726,9 2008 91,6 77,4 94,7 1 113,0 24,0 144,2 7,0 30,6 65,8 272,7 617,7 1548,5 2009 126,6 33,3 78,6 58,8 5,1 101,5 30,8 1,7 76,6 566,5 88,9 548,0 1716,4 2010 72,0 43,9 156,8 163,0 122,7 31,4 50,5 23,1 62,3 180,2 101,0 211,0 1217,8 Toplam 1882,9 637,6 4069,6 5,5 1924,5 1301,7 674,1 3762,0 248,7 1391,7 6533,9 5905,6 5277,6 33615,2 19
Akseki Alanya Antalya Elmalı Finike GazipaĢa GündoğmuĢ KaĢ Korkuteli Kumluca Manavgat Serik TaĢağıl Toplam (x 1000 $) Çizelge 6. Yıllara ve İşletmelere Göre ODOÜ nden Elde Edilen Gelir Durumu Table 6. Obtained Incomes from NWFP according to years and enterprises Yıl 1990 0,1 1,7 3,3 1,1 0,3 2,0 1,1 27,3 0,8 37,6 1991 1,2 2,2 3,1 0,9 0,8 15,6 3,6 14,4 7,0 48,9 1992 0,3 5,2 0,1 3,5 1,4 0,4 5,3 0,3 3,2 17,8 5,0 42,4 1993 3,1 4,5 3,9 8,9 0,6 0,8 14,3 3,6 39,6 1994 0,9 3,5 0,1 5,1 0,5 0,7 14,5 1,1 18,3 3,3 48,0 1995 0,8 2,8 10,7 4,9 0,7 13,0 1,9 2,2 2,1 39,1 1996 3,6 2,8 0,2 0,3 0,7 6,1 13,7 1997 0,5 4,9 3,7 2,6 0,5 2,4 4,5 4,5 3,9 27,5 1998 2,9 6,4 1,6 6,1 4,9 21,9 1999 0,8 0,6 7,2 12,0 6,1 26,5 2000 2,7 1,9 1,3 4,8 7,8 0,9 6,6 1,7 0,5 47,7 5,6 81,4 2001 0,5 0,2 0,9 0,8 0,5 6,1 3,1 2,6 0,2 15,0 2002 4,8 1,2 1,7 0,8 1,6 1,3 5,6 1,1 1,7 19,8 2003 6,4 0,1 5,6 2,8 1,4 2,0 10,4 12,3 41,1 2004 0,1 1,0 8,8 1,1 1,3 0,8 14,1 0,4 8,4 9,9 41,0 30,5 117,5 2005 1,6 0,9 14,4 1,7 1,4 0,5 9,8 1 0,4 45,7 16,8 103,2 2006 2,4 4,2 36,1 0,8 0,3 0,5 15,2 0,6 6,6 4,7 9,5 12,9 93,8 2007 1,1 0,2 8,0 0,1 0,5 13,1 0,3 19,6 1,8 3,7 15,5 14,7 78,5 2008 2,0 1,3 4,7 0,2 1,7 0,4 14,0 0,1 8,4 3,1 80,7 9,5 126,0 2009 1,7 0,5 6,0 0,8 2,2 1,6 1,6 3,1 20,8 8,5 7,2 54,0 2010 1,4 0,9 8,4 2,2 3,7 0,7 2,7 0,3 2,2 4,0 4,2 2,8 33,5 Toplam 34,3 17,8 121,6 0,2 53,5 51,7 13,1 180,6 7,3 57,2 219,3 256,1 96,3 1108,9 3.3. Odun DıĢı Orman Ürünlerinin Aylara Göre Dağılımı Odundışı orman ürünleri üretiminin aylar açısından değerlendirilmesi sonucunda en yüksek üretimin 7311.3 ton ile ekim, en az üretimin ise 853.2 ton ile ocak ayında gerçekleştiği belirlenmiştir. Üretimin en fazla yapıldığı ekim ayında 2482.8 ton kekik, 2427.7 ton defne ve 1048.1 ton mersin yaprağı üretimi yapıldığı anlaşılmaktadır. Ürünlerden elde edilen gelir açısından bakıldığında ise en yüksek gelirin 214600 $ ile ekim, en düşük gelirin ise 13500 $ ile şubat ayında gerçekleştiği belirlenmiştir (Çizelge 7 ve Çizelge 8). Üretimin ekim ve eylül aylarında en yüksek seviyeye ulaşma nedeni makalede incelenen odundışı orman ürünlerinin üretiminin ağırlıklı olarak bu aylarda gerçekleştiğine bağlamak mümkündür. 20
Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (x 1000 $) Adaçayı Cistus Çalba Defne Fıstıkçamı Kozalağı Keçiboynuzu Kekik Mersin Meyve Mersin Yaprağı Sandal Toplam (Ton) Çizelge 7. Aylara Göre ODOÜ nin Üretim Miktarları Table 7. Yield amounts of NWFP according to months Ay Ocak 192,3 27,4 144,0 481,5 8,0 853,2 ġubat 1,5 4 41,7 36,6 86,7 71,7 27,0 10,3 315,4 Mart 3,6 217,0 63,1 25,5 143,7 13,7 39,0 52,3 557,8 Nisan 95,2 603,7 34,1 96,8 144,3 612,6 46,5 18,8 1651,9 Mayıs 107,4 654,5 55,8 119,2 22,4 142,3 12,1 65,2 1178,9 Haziran 87,8 550,7 23,0 56,7 51,3 100,3 28,7 34,3 932,8 Temmuz 227,1 483,1 226,6 146,5 3,3 901,5 73,5 2061,6 Ağustos 361,2 101,9 625,5 378,1 8,7 5,1 1395,4 158,5 59,0 5,0 3098,5 Eylül 467,6 382,6 349,1 1386,7 7,3 569,3 2425,0 275,5 562,2 8,0 6433,4 Ekim 389,7 493,7 222,2 2427,7 88,0 89,3 2482,8 47,9 1048,1 22,0 7311,3 Kasım 87,6 57,2 172,0 1546,1 355,1 305,0 1315,7 421,3 266,0 12,1 4538,0 Aralık 373,5 42,5 141,0 1192,8 967,0 45,1 1722,5 2,1 191,9 4,0 4682,3 Toplam 2394,4 3626,9 1981,4 7412,6 2021,8 1013,8 11665,0 1066,6 2381,6 51,1 33615,2 Çizelge 8. Aylara Göre Odun Dışı Orman Ürünlerinden Elde Edilen Gelir Durumu Table 8. Yield amounts of NWFP according to months Ay Ocak 3,5 0,5 3,4 24,5 0,3 32,1 ġubat 0,7 0,9 1,6 8,0 1,3 0,5 0,5 13,5 Mart 0,1 3,1 1,1 0,8 39,6 0,4 0,6 1,1 46,9 Nisan 1,8 10,6 2,3 2,8 41,3 14,4 0,8 0,6 74,6 Mayıs 2,8 10,9 1,2 2,8 1,4 2,2 0,4 1,3 23,1 Haziran 2,0 13,1 1,1 1,7 20,6 4,0 0,5 0,7 43,6 Temmuz 16,5 13,0 9,4 3,9 1,1 27,5 2,1 73,4 Ağustos 20,6 1,6 23,3 14,9 0,1 0,1 52,0 5,2 1,6 0,2 119,6 Eylül 25,1 7,4 8,2 41,7 1,0 9,0 88,1 6,4 10,5 0,3 197,7 Ekim 17,1 7,5 5,5 68,5 11,3 1,3 77,1 0,9 25,1 0,5 214,6 Kasım 2,7 1,5 6,5 61,9 18,1 3,0 32,6 6,8 7,2 0,3 140,3 Aralık 9,3 1,3 2,7 31,6 42,4 0,4 37,0 4,4 0,2 129,4 Toplam 101,5 70,6 62,6 232,2 188,2 13,8 361,0 22,3 55,1 1,5 1108,9 21
Üretim Miktarı (Ton) Gelir Miktarı (x1000$) Aylık üretim ve gelir durumu birlikte değerlendirildiğinde ocak ayından ekim ayına kadar düzenli bir artış, sonraki aylarda da düşüş yaşandığı görülmektedir (Şekil 3).Ayrıca ürünün görece az üretildiği aylarda gelirin arttığı, üretimin arttığı aylarda ise gelirin azaldığı anlaşılmaktadır. 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Üretim (Ton) 250 200 150 100 50 0 ġekil 3. Aylara Göre Odun Dışı Orman Ürünlerinin Üretim ve Gelir Durumu Figure 3. Yield and income of NWFP according to months İşletme müdürlüklerinin aylar itibariyle üretim performanslarına bakıldığındaen yüksek üretimi yapan Manavgat (6533.9 ton) işletmesinin en yüksek üretimi ekim (1844.3 ton), en düşük üretimi ise ocak (2 ton) ayında yaptığı anlaşılmaktadır (Çizelge 9). İşletmelerin gelir performanslarına bakıldığında en yüksek geliri elde eden Serik (256100 $) işletmesinin en yüksek geliri nisan (45500 $), en düşük geliri ise üretimi ise temmuz (3900 $) ayında elde ettiği anlaşılmaktadır (Çizelge 10). Ancak işletmelerin aylar itibariyle kazançlarına bakıldığında Manavgat (56100 $) işletmesinin ekim ayında en yüksek geliri elde ettiği anlaşılmaktadır. 22
Akseki Alanya Antalya Elmalı Finike GazipaĢa GündoğmuĢ KaĢ Korkuteli Kumluca Manavgat Serik TaĢağıl Toplam (x 1000 $) Akseki Alanya Antalya Elmalı Finike GazipaĢa GündoğmuĢ KaĢ Korkuteli Kumluca Manavgat Serik TaĢağıl Toplam (Ton) Çizelge 9. Aylara ve İşletmelere Göre ODOÜ nin Üretim Miktarları Table 9. Yield amounts of NWFP according to months and enterprises Ay Ocak 22,4 5,0 8,0 1,6 9,5 2,0 378,6 426,0 853,2 ġubat 36,0 11,3 3,7 1 10,6 44,4 74,5 125,0 315,4 Mart 45,6 25,0 29,7 21,1 5,0 0,4 41,9 273,8 115,4 557,8 Nisan 133,4 52,5 2,6 81,9 17,3 9,5 45,0 265,7 284,0 76 1651,9 Mayıs 34,7 79,0 16,5 56,5 32,0 338,2 232,8 389,2 1178,9 Haziran 10,9 1,3 26,5 20,7 39,1 1,0 17,3 3,2 209,0 188,8 415,0 932,8 Temmuz 4,1 83,7 327,6 1,1 212,0 98,3 39,8 265,5 113,8 254,3 119,7 541,7 2061,6 Ağustos 167,1 17,0 494,0 293,0 107,9 38,6 715,1 46,9 186,6 281,4 421,2 329,6 3098,5 Eylül 443,0 73,3 867,2 1,2 647,3 295,2 198,4 882,8 84,2 530,4 625,5 737,2 1047,8 6433,4 Ekim 603,8 119,3 1347,7 2,1 120,9 29 121,8 876,1 72,6 246,6 1844,3 1158,2 507,9 7311,3 Kasım 342,0 80,6 389,8 355,5 231,6 88,8 602,9 52,4 1032,8 975,0 386,6 4538,0 Aralık 173,3 25,0 501,9 1,2 272,5 68,4 136,3 376,1 238,1 1594,4 1061,8 233,4 4682,3 Toplam 1882,9 637,6 4069,6 5,5 1924,5 1301,7 674,1 3762,0 248,7 1391,7 6533,9 5905,6 5277,6 33615,2 Çizelge 10. Aylara ve İşletmelere Göre ODOÜ nden Elde Edilen Gelir Durumu Table 10. Obtained incomes from NWFP according to months and enterprises Ay Ocak 0,3 0,2 0,3 0,1 0,6 7,1 23,5 32,1 ġubat 0,6 0,7 0,2 0,5 1,3 1,8 6,5 2,0 13,5 Mart 0,5 0,2 1,2 1,8 0,3 0,1 1,2 4 1,7 46,9 Nisan 4,9 1,5 0,1 1,6 0,9 1,2 6,0 45,5 13,0 74,6 Mayıs 0,6 1,3 0,7 1,7 0,4 7,0 5,5 5,8 23,1 Haziran 0,3 0,4 0,6 5,2 0,7 0,1 5,7 24,4 6,1 43,6 Temmuz 5,5 8,2 0,1 8,8 5,4 0,6 17,3 8,5 9,6 3,9 5,6 73,4 Ağustos 3,1 0,2 16,1 14,9 2,3 0,8 37,5 2,1 13,4 11,8 12,3 5,1 119,6 Eylül 7,2 1,3 20,5 14,5 9,7 4,8 47,8 2,4 17,2 39,2 17,4 15,8 197,7 Ekim 6,7 2,1 42,2 0,1 4,2 15,7 1,5 39,8 1,7 7,0 56,1 29,8 7,6 214,6 Kasım 11,0 1,8 16,4 6,0 4,7 1,8 17,0 2,2 48,4 24,8 6,1 140,3 Aralık 3,9 0,4 13,7 4,3 3,2 3,0 18,6 6,8 32,4 39,1 4,1 129,4 Toplam 34,3 17,8 121,6 0,2 53,5 51,7 13,1 180,6 7,3 57,2 219,3 256,1 96,3 1108,9 23
4. TARTIġMA SONUÇ ve ÖNERĠLER Günümüzde odun dışı orman ürünlerine olan ihtiyaç giderek artış göstermekte ve kullanım alanları genişlemektedir. Dolayısıyla bu ürünlerin ekonomik değeri de aynı oranda artmaktadır. Bu ürünlerin hemen tamamı orman rejimine giren alanlardan toplanmakta olduğu göz önüne alındığında, OGM tarafından alınmakta olan Tarife Bedellerinin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Bu durum, hem OGM nün bu ürünlerden elde edebileceği kazancın az olmasına ve ürünlerin çok az tarife bedeli ücretlerle toplattırılmasından dolayı da bu ürünlerin doğadaki varlıklarının giderek azalmasına da neden olmaktadır. Ancak, tarife bedellerinin gereğinden fazla artırılmasının kaçak faydalanmayı teşvik edeceği dikkate alınarak, bu konudaki bütün paydaşların görüşleri de alınarak uygun oranlarda artışlar yapılmalıdır (Güler ve ark. 2011). Makalede konu edilen Antalya Orman Bölge Müdürlüğü nün orman işletmeleri bazında orman köylülerine toplatma izni verdiği bazı odun dışı orman ürünlerinin üretim miktarları ve bu ürünlerden elde ettiği gelirler, işletme, yıl ve ay değişkenleri dikkate alınarak hesaplanmıştır. Antalya Orman BölgeMüdürlüğü olarak 21 yıllık süre içerisinde bazı odun dışı orman ürünlerinden (adaçayı, laden, çalba, defne, fıstıkçamı kozalağı, keçiboynuzu, kekik, mersin yaprak, mersin meyve ve sandal) toplam 33615,2 ton üretime karşılık 1 108 861 $ gelir elde ettiği anlaşılmaktadır. Bu sonuçlara göre Antalya Orman Bölge Müdürlüğü nün odundışı orman ürünlerinden yıllık ortalama gelirinin 52803 $, işletme başına yıllık ortalama gelirinin 4 062 $ ve işletme başına aylık ortalama gelirinin ise 338 $ düzeyinde olduğu belirlenmiştir. Ancak bazı işletmelerin aylık ortalama gelirinin 1 016 $ (Serik) olurken, bazı işletmelerin gelirlerinin de (Elmalı 1 $, Korkuteli 29 $) çok düşük düzeylerde kaldığı görülmektedir. Makalede yıllara göre odundışı orman ürünlerinin üretim miktarlarında bazı ürünlerin örneğin keçiboynuzunun 1995 yılında 810 ton civarında üretildiği görülürken birçok yılda hiç üretilmediği, çalbayla ilgili olarak da 1994-1999 arasında hiç üretim yapılmadığı görülmektedir. Gelir durumu incelendiğinde de benzer şekilde üretime paralel olarak gelir elde edilmediği görülmektedir. Bu durumun nedenleri kayıtların dikkatli ve düzenli tutulmaması, konunun yeterince önemsenmemesi veya o yıllarda ihracatçı birliklerinin o ürüne olan talebinin olmaması olabilir. Ancak bugüne geldiğimizde Orman Genel Müdürlüğü bünyesinde Odundışı Ürün ve Hizmetler Dairesi Başkanlığı nın kurulmuş olması konuya bundan sonra daha da önem verileceğinin bir göstergesi olarak algılanabilir. 24
Elmalı ve Korkuteli gibi bazı odun dışı orman ürünleri (adaçayı, kekik ve çalba) bakımından zengin olan bölgelerde üretim ve gelir durumunun düşük olması, yörede meyvecilik ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olarak yapılmasına bağlanabilir. Bu bölgelerde, yukarıda sayılan endemik ve tehlike altında olan türler (adaçayı, kekik ve çalba) bulunmasından dolayı işletme olarak üretiminin düşük tutulması bir gerekçe olarak ortaya sürülüyorsa, bu durumun oldukça korumacı bir yaklaşım olacağını ifade etmek mümkündür. Ancak aynı ürünlerin örneğin Akseki işletmesinde 57.6 ton adaçayı, 484 ton çalba ve 395 ton kekik üretiminin yapılmış olması bir çelişki olarak ortaya çıkmakla beraber, korumacı yaklaşım konusuna ihtiyatla bakılmasını sağlamaktadır. Araştırmaya konu edilen odun dışı orman ürünlerinin göreceli olarak düşük üretildiği Elmalı ve Korkuteli işletmelerinde, yöre insanının tarım ve hayvancılık yapma olanağının bulunması, odun dışı orman ürünlerini toplama konusuna yönelmeyi engelleyen bir faktör olarak düşünülebilir. Ancak Akseki gibi tarım yapmanın daha zor olduğu bölgelerde de, yöre insanının odun dışı orman ürünlerini doğadan toplamak suretiyle üretmek konusunda, bir zorunluluğunun bulunmakta olduğunu söylemek mümkün olabilecektir. Kırsal bölgelerde ve orman içinde yaşayan insanların bir bölümü geçimlerini binlerce yıldır, odun dışı orman ürünleri üreterek ve bunları kullanarak karşılamışlardır. Odun dışı orman ürünlerinin kalkınmakta olan ülke ekonomilerinde son yıllarda önemli bir rol üstlendiği bilinmektedir. Ancak az sayıda ürünün ticarete konu olması nedeniyle, Ulusal Ormancılık Politikalarında odun dışı orman ürünlerine beklenen önem verilmemiş, bu ürünler orman yöneticilerinin ve politikacıların dikkatini yeterince çekememiştir (Mukerji 1997). Ülkemizde özellikle İzmir ve İstanbul da bulunan ihracatçı firmalar, aracılardan aldıkları bitkileri ham olarak ihraç etmektedirler. Yurt dışında bu bitkilerden çeşitli kimyasal işlemler sonucunda elde edilen etken maddeler ilaç, kozmetik vb. ürünlerin terkibine dâhil edilmekte ve bu ürünler yüksek fiyatlar karşılığında ülkemize ithal edilmektedir. Ülkemiz, odun dışı orman ürünleri potansiyeli bakımından oldukça zengin kaynaklara sahiptir. Buna rağmen, konuya yeterince önem verilmemiş, uygun politika ve stratejiler geliştirilememiş, dolayısıyla bu alanlardaki sanayi yeterince teşekkül edememiştir. ODOÜ lerden elde edilen etken maddeler ve bu maddelerin yapısında yer aldığı ilaç, kozmetik vb. ürünler, büyük bütçeler ayrılarak yurt dışından ithal edilmektedir (Güler ve ark. 2011). ODOÜ nin çok büyük bir bölümü ham madde ve/veya yarı mamul madde (drog) olarak yurt dışına ihraç edilmektedir. Buna rağmen, son 25