Risk Yönetimi ve İşletmelerde Uygulanabilirliği Demet BARLİN HARMANKAYA 11 Aralık 2013
Sunum Planı Risk, risk yönetimi, işletme riskleri Mali başarısızlık, nedenleri, mali başarısızlık tahminin işletmeler için önemi, mali başarısızlık tahmin yöntemleri Çalışmanın amacı Çalışmada kullanılan oranlar Uygulama ve sonuçlar
Neden bu konu? İşletmelerin son yıllarda karşılaştığı en büyük risklerden biri olması, Ülkemizde son yıllarda mali başarısızlığa uğrayıp kapanan işletme sayısının giderek artması (2001 de 2464 iken, 2008 de 9578, 2009 da 10395, 2010 da 13442, 2012 de 14991), İşletmelerin faaliyetlerine devam edebilmelerinde etkili ve erken uyarı niteliğinde olması
Risk? Risk; sıkıntılara (güçlüklere) açık olmak veya maruz kalmak anlamına gelmekle birlikte arzu edilmeyen bir durumun ortaya çıkma ihtimali olarak da tanımlanmaktadır.
Risk Yönetimi? Risk Yönetimi, işletmelerin işlevleri sırasında ortaya çıkabilecek risklerin önceden dikkatli bir biçimde ve ayrıntıları ile tanımlanıp değerlendirilmesi ve bu riskleri minimize edecek veya tam olarak ortadan kaldıracak önlemlerin alınmasıdır. Risk yönetimi; risklerin belirlendiği, hangi risklerin öncelikli olarak çözümlenmesi gerektiğinin değerlendirildiği, risklerin yönetilmesi için stratejiler ve planların geliştirilerek uygulandığı sistematik bir süreçtir.
İşletme Riskleri Finansal Riskler Piyasa Riski (döviz kuru, faiz oranı, hisse senedi değerindeki değişmeler) Kredi Riski Likidite Riski (nakde çevrilememe) Operasyonel Risk (iş süreçleri, insanlar, sistemler, dış nedenler) Finansal Olmayan Riskler Üretimle ilgili riskler Pazarlama ile ilgili riskler Personel ile ilgili riskler Yönetimle ilgili riskler Örgütlenme ve kurumsallaşma ile ilgili riskler İş ve sektörle ilgili riskler Bilgi teknolojilerinin uygulamaları ile ilgili riskler Faaliyet riski (sabit giderlerin yüksekliği) İç kontrol yetersizliği ile ilgili riskler
Mali Başarısızlık? Bir işletmenin kendi yükümlülüklerini karşılayamaması diğer bir deyişle işletmelerin elde ettikleri gelirlerin kendi faaliyetlerini karşılayamaz duruma gelmesi demektir. Neden Önemli? İşletme başarısızlığı, çeşitli grupları ilgilendiren ve büyük maliyetler içeren bir kavramdır. Mali başarısızlık yaşayan işletmelerin çok olduğu bir yerde, reel sektör önemli ölçüde daralmakta, istikrar bozulmakta, çok sayıda işyeri kapanmakta, işsizlerin sayısı artmakta, yatırımlar azalmakta dolayısıyla ekonomi küçülmektedir. Bu sebeple başarısızlığın önceden tahmini işletme ile ilgili kararlar almada çeşitli çevrelere çok büyük fayda sağlamaktadır.
Mali Başarısızlık Nedenleri İşletme İçinden Kaynaklanan İşletme Dışından Kaynaklanan Yönetim ve yönetim şeklinden kaynaklanmaktadır ( yönetim yetersizliği, aşırı borçlanma, yetersiz işletme sermayesi ve nakit akışı, işletme büyüklüğü ve yaşı). Whitaker (1999), başarısızlığın % 9,4 makroekonomik nedenlerden %39,3 ü yönetim yetersizliğinden, %37 si hem ekonomik hem kötü yönetimden Ekonomik Nedenler (İşletmenin içinde bulunduğu ekonomik yapı, ekonomik durgunluk, kredi koşulları, enflasyon ve ekonomik krizler). Teknolojik Nedenler Politik ve Hukuki Nedenler Doğal Çevre Endüstriyel Nedenler (Rekabet ve endüstrideki dalgalanmalar)
İşletme Başarısızlığına Yönelik Yapılan İlk Çalışmalar Beaver (1966), tek değişkenli Altman (1968), çok değişkenli Ohlson (1980), lojit ve probit modeller Odom ve Sharda (1990), Yapay Sinir Ağları Türkiye de ise; Göktan (1981) Aktaş (1993)
Mali Başarısızlık Tahminlerinde Kullanılan Geleneksel Yöntemler Doğrusal Regresyon Diskiriminant Analizi Kümeleme Lojit ve Probit Modeller
Çalışmanın Amacı Risk ve risk yönetimine dikkat çekmek, mali başarısızlık riskini incelemek, işletmelerde mali başarısızlığa neden olan faktörleri belirleyen bir model oluşturmak, işletmelerin ekonominin kriz ve genişleme dönemlerinde mali başarısızlıklarına neden olan faktörlerini tespit etmek olarak belirlenmiştir.
Dönemler Yıllar 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 İmalat Sanayi Büyüme Hızı (%) Reel Büyüme GSYH (%) Net Sermaye (Milyon $) -7,6-5,7-1 455 700 000 2,9 6,2 117 200 000 8,4 5,3 719 200 000 11,9 9,4 1 770 200 000 8,2 8,4 4 266 000 000 8,4 6,9 4 268 900 000 5,6 4,7 4 863 700 000-0,1 0,9 3 363 600 000 Kaynak: Reel Büyüme hesaplamaları ve imalat sanayi büyüme hızı verileri Türkiye İstatistik Kurumu (www.tuik.gov.tr) Ulusal Hesaplar 1998 Bazlı Sabit Fiyatlarla GSYH verilerinden, Net sermaye hesaplamaları TCMB İstatistiki Veriler (http://evds.tcmb.gov.tr/) Ödemeler Dengesi Finans Hesabı verilerinden elde edilmiştir. Erişim Tarihi: 02.08.2010.
Sektörler Sektörler DA-Gıda 2006 DA-Gıda 2007 DB-Tekstil 2006 DB-Tekstil 2007 DJ-Ana Metal 2006 DJ-Ana Metal 2007 Firma Sayısı % Çalışan Sayısı % Net Satışlar Sektör Payları (%) Aktif Toplamı Kar / Zarar Durumu Özkaynaklar Karlı Olan Zarar Eden 15,3 13,6 13,2 13,1 13,9 484 107 15,0 14,2 13,4 13,2 14.2 368 74 24,8 29 11,4 15,1 14,3 762 199 23,7 26,4 9,7 13,3 13,4 561 136 10,4 9,5 16,0 16,1 17,8 371 32 10,7 9,9 17,2 17,4 18,8 279 37 Kaynak: T.C.Merkez Bankası Sektör Bilançoları 2004-2006 ve Sektör Bilançoları- Geçici Veriler -2005-2007 den derlenmiştir.
Dönemler ve Veriler 2001-2008 2001-2002 Kriz Dönemi 2008 Kriz Dönemi 2003-2007 Genişleme Dönemi Sektörler 764 Gıda, 278 Tekstil, 312 Ana Metal, 174
Yöntem Lojistik Regresyon Modeli Bağımlı değişkenin kategorik olarak ikili, üçlü ve çoklu kategorilerde gözlendiği durumlarda, bağımsız değişkenlerle sebep-sonuç ilişkisini inceleyen bir regresyon yöntemidir. Bir taraftan bağımsız değişkenlerin değerlerine göre bağımlı değişkenin beklenen değerinin olasılığını belirlerken, bir taraftan da bağımsız değişkenlerin etkilerine göre verilerin sınıflandırılmasını sağlamaktadır.
Bağımsız Değişkenler Oran1 = UVYBK/TB Oran2= UVYBK/ÖZK Oran3= TB/TP Oran4= UVYBK/TP Oran5= YDS/NS Oran6= YDS/BS Oran7= ÖDV/TV Oran8= NHD/TV Oran9= TiC/TB Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar/Toplam Borçlar Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar/Özkaynaklar Toplam Borçlar/Toplam Pasif Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar/Toplam Pasif Yurtdışı Satışlar/Net Satışlar Yurtdışı Satışlar/Brüt Satışlar Ödenen Vergiler/Toplam Varlıklar (Nakit+Hazır Değerler)/Toplam Varlıklar Ticari Borçlar/Toplam Borçlar
Bağımlı Değişken (Kategorik) Altman (1968) işletmeler için önerdiği başarısızlık denklemi: Z-skor= 0,717x 1 + 0,847x 2 + 3,107x 3 + 0,42x 4 + 0,998x 5 X 1 = (Dönen Varlıklar - Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar) / Toplam Aktif X 2 = Dağıtılmayan Kar / Toplam Aktif X 3 = Faiz ve Vergi Öncesi Kar / Toplam Aktif X 4 = (Toplam Aktif-Toplam Borç) / Toplam Borç X 5 = Net Satışlar / Toplam Aktif Z-skor< 1,23 Ciddi Finansal Risk/Tehlikeli Bölge Bağımlı Değişken 0 1,23< z-skor< 2,90 Belirsiz Gri Bölge/ İşletmenin Geleceği Çok Parlak Değil/Finansal Başarısızlık Riski Düşük Z-skor> 2,90 İşletme Güvenli Bölgede / Finansal Başarısızlık Riski Yok Bağımlı değişken 1
Gıda Sektörü 2003-2007 Genişleme Dönemi İçin Lojistik Regresyon Analizi Sonuçları Oranlar β S.E. Wald Serbestlik Derecesi Anlamlılık Exp(β) oran1-4,364 1,128 14,961 1 0 0,013 oran2 0,687 0,288 5,705 1 0,017 1,988 oran3-4,163 0,877 22,527 1 0 0,016 oran5-37,675 13,999 7,243 1 0,007 0 oran8 5,316 1,55 11,768 1 0,001 203,651 Sabit 2,477 0,548 20,413 1 0 11,904
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Artıran (Başarı Olasılığını Azaltan) Oranlar Üç sektör 2001-2002 kriz dönemi için: UVYBK/TB ve TB/TP 2003-2007 genişleme dönemi için: TB/TP UVYBK/TB uzun süreli borçlanma işletmeyi uzun süreli yük altına sokmakla birlikte, Türkiye gibi istikrarsız bir ekonomiye sahip olan bir ülkede büyük bir risk olarak görülmektedir.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Artıran (Başarı Olasılığını Azaltan) Oranlar TB/TP finansal kaldıraç olarak adlandırılan bu oran, etkisinden olumlu faydalanılmadığında finansal riskin bir ölçüsü olmakta ve yüksek finansal giderlerden ortaya çıkmaktadır, dolayısıyla işletmelerin mali başarı olasılığını azaltıcı bir etken olmaktadır. Finansal kaldıraç işletmelerin borç kullanmasından doğduğu için bu durum işletmeler için sabit faiz giderleri gerektirmektedir. Bu oranın yüksek olması; işletmenin riskli bir biçimde finanse edildiğini, faiz ve borçlarını ödeyememe nedeniyle mali yönden zor durumlara düşme olasılığının yüksek olduğunu göstermektedir.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar 2001-2002 kriz döneminde her sektör için: ÖDV/TV Vergi oranlarındaki artış ve azalışlar işletmelerin dağıtılabilir karlarını etkilemektedir. Dağıtılabilir kar payının artması işletme değerini olumlu yönde etkilemektedir. Ödenen vergiler işletmelerin karları üzerinden hesaplandığı için ödenen verginin yüksek olması, işletmenin karlı çalıştığını dolayısıyla giderlerini karşılayabilecek durumda ve işletmenin güçlü, güvenilir ve ödeme gücüne sahip olduğunu göstermektedir. Bu da işletmelere sektörde ticari itibara sahip olmalarını sağlamakta, dolayısıyla da işletmeler kredi bulmakta sıkıntı çekmemektedirler
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar 2003-2007 genişleme döneminde özellikle tekstil sektöründe ÖDV/TV başarı olasılığını yüksek düzeyde artırıcı yönde etkili olmuştur. Ekonominin genişleme döneminde bu oranın mali başarı olasılığını böyle bir artırıcı etkisi kurumlar vergisinin bu dönemde %30 lardan %20 lere indirilmesiyle açıklanabilir. Böylece kurumlar vergisindeki düşüş sektörün ve işletmelerin maliyetlerini düşürerek mali başarı olasılığı üzerinde olumlu bir etkide bulunmuştur.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar NHD/TV oranını gıda sektörü için her dönemde, tekstilde 2003-2007 genişleme ve 2008 kriz döneminde, ana metal sektöründe 2003-2007 genişleme döneminde başarı olasılığını artırıcı bir faktör olmuştur. Nakit bulundurmak işletmelere iç ve dış kaynaklı kriz durumlarında finansal koruma sağlamaktadır. İşletmeler hem faaliyetlerini yürütürken harcamalarını karşılamak hem de beklenmedik olağanüstü olaylara karşı hazırlıklı olmak, bu tür olayların olması halinde mali açıdan güç duruma düşmemek, ayrıca ortaya çıkacak karlı iş imkanlarını ve yatırım fırsatlarını değerlendirmek için de nakit bulundururlar.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar Üç sektör için 2003-2007 genişleme döneminde: UVYBK/ÖZK Genişleme döneminde uzun vadeli borçlanabilmek finansal açıdan güçlü işletme olduğunun bir göstergesidir.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar 2003-2007 genişleme ve 2008 kriz döneminde tekstil sektöründe: TİC/TB Önemli nokta: işletmelerin banka kredilerinden çok ticari kredi kullandıklarıdır. Bunun nedeni ticari kredilerin işletmeleri, banka kredileri gibi vade, faiz oranı ve teminat açısından zorlu geri ödeme koşullarına maruz bırakmaması olarak söylenebilir.
-Uygulama ve Sonuçlar- Mali Başarısızlık Olasılığını Azaltan (Başarı Olasılığını Artıran) Oranlar 2008 kriz döneminde tekstil sektöründe: YDS/NS Dünya tekstil pazarında Çin in önemli bir paya sahip olduğu bu zamanda, ülkemizde özellikle kriz döneminde uluslar arası pazarda yer alan işletmelerin olması ve mali başarı olasılıklarının artma eğiliminde olması onların rekabet gücünün yüksek olduğunu göstermektedir.
Sonuç Olarak Çalışmada kullanılan lojistik regresyon analizinin doğru sınıflandırma başarısının bir başka ifade ile öngörü gücünün her dönem ve her sektör için yüksek olduğu, dolayısıyla çalışmanın öngörü gücünün yüksek olduğu söylenebilir.
Sonuç Olarak Çalışmanın teorik ve uygulama bölümleri göz önüne alındığında risk yönetiminin ve mali başarısızlık tahmininin işletmeler üzerinde önemli bir role sahip olduğu söylenebilir. Dünyada her geçen gün işletmelerin karşılaşacağı riskler artarak devam etmektedir. Bu nedenle ülkemizde bu risklerin tespiti ve önlenmesi işletmelerin faaliyetlerini sürdürebilmeleri, rekabet güçlerini koruyabilmeleri, güvenilirliklerini artırmaları, ülke ekonomisine katkıları açısından oldukça önemli ve gereklidir. Dolayısıyla işletmeler, bu risklerin tespiti ve önlenmesi konusunda çalışmalar yapmalı ve yöntemler belirlemelidirler.
Teşekkürler