MONTAJ HATLARINDA ÇALIŞMA DURUŞLARININ REBA YÖNTEMİ İLE ANALİZİ VE ERGONOMİK RİSK DEĞERLENDİRMESİ Doç. Dr. Yakup KARA Arş. Gör. Yakup ATASAGUN Prof. Dr. Ahmet PEKER (A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı) (Endüstri Yüksek Mühendisi) (A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı) Selçuk Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü
SUNUŞ PLANI Montaj Hatları Çalışma Duruşları REBA Yöntemi Örnek Duruş Analizi Analiz Edilen Duruşlar Uygulama Sonuçları İyileştirme Önerileri 2
MONTAJ HATLARI Bir montaj hattı, belirli sayıda ardışık iş istasyonunun birbirlerine bir malzeme taşıma sistemi ile bağlanmasıyla meydana gelir. Malzemeler, bu istasyonlar arasında sabit bir taşıma hızıyla hareket eder. Her istasyonda, ürünün tamamlanması için gerekli olan görevlerden bazıları gerçekleştirilir ve hattın sonuna gelindiğinde, ürün tamamlanmış olur. 3
MONTAJ HATLARI Montaj hatları, seri üretim sistemlerinin en önemli bileşenlerindendir. Seri üretim sistemleri, çok büyük miktarlarda üretimin yapıldığı ve işlem tekrarlılığının çok yüksek olduğu üretim sistemleridir. Montaj hatlarında çalışan işçiler, bir ürünün montaj süreci boyunca, çalıştıkları istasyona atanmış olan görevleri defalarca tekrar etmek durumundadır. Montaj hatlarında çalışan işçilerin çalışma duruşlarının analiz edilerek uygun hale getirilmesi ergonomi ve işçi güvenliği açısından büyük önem taşımaktadır. 4
ÇALIŞMA DURUŞLARI Duruş (postür); vücudun, başın, gövdenin, kol ve bacak üyelerinin boşluktaki konfigürasyonu, hizalanması olarak tanımlanmaktadır. Çalışma duruşu ise vücudun, başın, gövdenin, kol ve bacakların yapılan işe ve işin özelliklerine göre hizalanması şeklinde tanımlanabilir. Uygun olmayan çalışma duruşu, vücut eklemlerinin normal (neutral) duruşundan anlamlı düzeyde bir sapma olarak tanımlanmakta; kas ve iskelet sistemi rahatsızlıklarının önemli nedenlerinden biri olarak görülmektedir. Çalışma duruşlarının analizi sonucunda elde edilen sonuçlar genellikle yüksek risk taşıyan işlerin belirlenmesinde ve risklerin azaltılması amacıyla gerekli düzeltici faaliyetlerin başlatılmasında kullanılmaktadır. 5
REBA YÖNTEMİ Çalışma duruşlarının analizinde REBA, RULA, OWAS, NIOSH vb. yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin bir kısmı oldukça detaylı bir analiz imkanı sunmasına rağmen yalnızca bir veya birkaç iş kolu için uygundur. (Ör: NIOSH) Diğer bir kısmı ise çok fazla sayıda iş koluna uygulanabilmesine rağmen detaylı bir analiz imkanı sunmaz. (Ör: OWAS) Çalışma duruşlarının analizinde kullanılabilecek ve bu dezavantajların üstesinden gelebilecek yöntemlerden bir tanesi Hignett ve McAttamney (2000) tarafından geliştirilen REBA (Rapid Entire Body Assessment) yöntemidir. 6
REBA YÖNTEMİ REBA yöntemi, vücudun tüm kısımlarının analiz edilmesine olanak tanıyan pratik bir yöntemdir. Analiz edilmek istenilen bir çalışma duruşu veya hareketin neden olduğu riski sayısal olarak ifade eder. REBA yöntemi, bir çalışma duruşu esnasında gövdede, boyunda, bacaklarda, üst kollarda, alt kollarda ve bileklerde ortaya çıkan fleksiyon ve ekstansiyonlara ve bu duruşlar esnasında çalışanın maruz kaldığı yüklere bağlı olarak 1 ile 15 arasında değişen bir skor belirlemektedir. 7
REBA YÖNTEMİ REBA yöntemine göre bir çalışma duruşunun REBA skoru belirlenirken öncelikle vücut kısımları, A ve B Grubu olmak üzere ikiye ayrılır. A Grubu: Gövde, Boyun, Bacaklar B Grubu: Üst kollar, Alt Kollar, Bilekler Gövde, Boyun ve Bacakların ayrı ayrı skorları belirlenerek, Tablo A yardımıyla bu skorların bir kombinasyonundan oluşan bir skor belirlenir. Bu skora Yük/Kuvvet skoru eklenerek A Skoru elde edilir. 8
REBA YÖNTEMİ Üst kol, Alt kol ve Bileklerin ayrı ayrı skorları belirlenerek, Tablo B yardımıyla bu skorların bir kombinasyonundan oluşan bir skor belirlenir. Bu skora Kavrama skoru eklenerek B Skoru elde edilir. Daha sonra Tablo C kullanılarak, A ve B skorlarının bir kombinasyonundan oluşan C Skoru elde edilir. C Skoruna Aktivite skorunun ilave edilmesiyle REBA Skoru elde edilmiş olur. 9
A Grubu REBA YÖNTEMİ B Grubu Gövde Tablo A Tablo B Üst Kol Boyun Bacaklar Yük/Kuvvet + + Kavrama Alt Kol Bilek A Skoru B Skoru Tablo C C Skoru Aktivite Skoru + REBA Skoru 10
REBA YÖNTEMİ GÖVDE Hareket Skor Skor Değişimi Dik 1 0-20 Fleksiyon 0-20 Ekstansiyon 20-60 Fleksiyon > 20 Ekstansiyon 2 3 > 60 Fleksiyon 4 Yana esneme veya dönme varsa +1 11
REBA YÖNTEMİ BOYUN Hareket Skor Skor Değişimi 0-20 Fleksiyon 1 Yana esneme > 20 Fleksiyon veya dönme 2 Veya Ekstensiyon varsa +1 12
REBA YÖNTEMİ BACAKLAR Hareket Skor Skor Değişimi Bilateral (iki taraflı) ağırlık taşıma, yürüme veya oturma Unilateral (tek taraflı) ağırlık taşıma veya sabit olmayan duruş 1 2 Diz(ler)de 30-60 arası fleksiyon +1 Diz(ler)de >60 fleksiyon (oturma hariç) +2 13
GÖVDE REBA YÖNTEMİ TABLO A BOYUN 1 2 3 BACAKLAR BACAKLAR BACAKLAR 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 1 2 3 4 1 2 3 4 3 3 5 6 2 2 3 4 5 3 4 5 6 4 5 6 7 3 2 4 5 6 4 5 6 7 5 6 7 8 4 3 5 6 7 5 6 7 8 6 7 8 9 5 4 6 7 8 6 7 8 9 7 8 9 9 14
REBA YÖNTEMİ YÜK / KUVVET Yük / Kuvvet Skor < 5 kg 0 5 10 kg 1 > 10 kg 2 Ani veya hızlı kuvvet artışı +1 15
REBA YÖNTEMİ ÜST KOLLAR Hareket Skor Skor Değişimi 20 Fleksiyon - 20 Ekstansiyon 20-45 Fleksiyon > 20 Ekstansiyon 45-90 Fleksiyon 3 1 2 Kolda: - Abdüksiyon varsa - Rotasyon varsa +1 Omuz yükselmişse +1 > 90 Fleksiyon 4 Kolun duruşunda yerçekimi desteği etkiliyse -1 16
REBA YÖNTEMİ ALT KOLLAR Hareket Skor 60-100 Fleksiyon 1 < 60 Fleksiyon veya > 100 Fleksiyon 2 17
REBA YÖNTEMİ BİLEKLER Hareket Skor Skor Değişimi 0-15 Fleksiyon veya Ekstensiyon > 15 Fleksiyon veya Ekstensiyon 1 Bileklerde yana esneme veya dönme varsa +1 2 18
ÜST KOL REBA YÖNTEMİ TABLO B ALT KOL 1 2 BİLEK BİLEK 1 2 3 1 2 3 1 1 2 2 1 2 3 2 1 2 3 2 3 4 3 3 4 5 4 5 5 4 4 5 5 5 6 7 5 6 7 8 7 8 8 6 7 8 8 8 9 9 19
REBA YÖNTEMİ KAVRAMA Derece Açıklama Skor İyi Uygun Kötü Uygun değil İyi bir tutma kolu ve orta şiddette kavrama gücü El tutuşu uygun fakat ideal değil veya vücudun başka bir bölgesi ile kavrama uygun El tutuşu uygun olmamasına rağmen mümkün Zor ve güvenli olmayan tutuş, tutma kolu yok Vücudun başka bir bölgesi kullanılarak tutuş uygun değil 0 1 2 3 20
A SKORU REBA YÖNTEMİ TABLO C B SKORU 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 1 1 1 2 3 3 4 5 6 7 7 7 2 1 2 2 3 4 4 5 6 6 7 7 8 3 2 3 3 3 4 5 6 7 7 8 8 8 4 3 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9 5 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9 9 6 6 6 6 7 8 8 9 9 10 10 10 10 7 7 7 7 8 9 9 9 10 10 11 11 11 8 8 8 8 9 10 10 10 10 10 11 11 11 9 9 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 12 11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 21
REBA YÖNTEMİ AKTİVİTE SKORU Aktivite Bir veya daha fazla vücut bölgesi sabit (ör: 1 dakikadan uzun süre tutma) Kısa aralıklarla tekrar eden işler (ör: 1 dakikada 4 ten fazla tekrar eden iş) (yürüme hariç) Yapılan iş duruşta hızlı ve büyük değişikliğe neden oluyorsa veya sabit olmayan zeminde çalışılıyorsa Skor +1 +1 +1 22
REBA YÖNTEMİ REBA Risk Derecelendirmesi Derece REBA Skoru Risk Seviyesi Önlem 0 1 İhmal Edilebilir Gerekli Değil 1 2-3 Düşük Gerekli olabilir 2 4-7 Orta Gerekli 3 8-10 Yüksek Kısa zaman içerisinde Gerekli 4 11-15 Çok Yüksek Hemen Gerekli 23
UYGULAMA YAPILAN MONTAJ HATTI GÜNEŞ KOLEKTÖRÜ MONTAJ HATTI 24
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ GÖVDE Hareket Skor Skor Değişimi Dik 1 0-20 Fleksiyon 0-20 Ekstansiyon 20-60 Fleksiyon > 20 Ekstansiyon 2 3 > 60 Fleksiyon 4 Yana esneme veya dönme varsa +1 Gövde Skoru: 3 + 1 25
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ BOYUN Hareket Skor Skor Değişimi 0-20 Fleksiyon 1 Yana esneme > 20 Fleksiyon veya dönme 2 Veya Ekstensiyon varsa +1 Boyun Skoru: 1 + 1 26
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ BACAKLAR Hareket Skor Skor Değişimi Bilateral (iki taraflı) ağırlık taşıma, yürüme veya oturma Unilateral (tek taraflı) ağırlık taşıma veya sabit olmayan duruş 1 2 Diz(ler)de 30-60 arası fleksiyon +1 Diz(ler)de >60 fleksiyon (oturma hariç) +2 Bacak Skoru: 2 27
GÖVDE A Grubu B Grubu 3 + 1 Gövde 1 + 1 Boyun 2 Bacaklar A Skoru Tablo A 6 Yük/Kuvvet TABLO A BOYUN Tablo B + + 1 2 3 BACAKLAR BACAKLAR BACAKLAR Kavrama Tablo C B Skoru Üst Kol Alt Kol Bilek 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 1 2 3 4 1 2 3 4 3 3 5 6 2 2 3 4 5 3 4 5 6 4 5 6 7 3 2 4 5 6 4 5 6 7 5 6 7 8 C Skoru 4 3 5 6 7 5 6 7 8 6 7 8 9 Aktivite Skoru REBA Skoru + 5 4 6 7 8 6 7 8 9 7 8 9 9 28
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ YÜK / KUVVET Yük / Kuvvet Skor < 5 kg 0 5 10 kg 1 > 10 kg 2 Ani veya hızlı kuvvet artışı +1 Yük/Kuvvet Skoru: 0 29
A Grubu 3 + 1 Gövde 1 + 1 Boyun 2 Bacaklar Tablo A Tablo B 6 + + 0 Yük/Kuvvet Kavrama B Grubu Üst Kol Alt Kol Bilek A Skoru 6 Tablo C B Skoru C Skoru Aktivite Skoru + REBA Skoru 30
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ ÜST KOLLAR Hareket Skor Skor Değişimi 20 Fleksiyon - 20 Ekstansiyon 20-45 Fleksiyon > 20 Ekstansiyon 45-90 Fleksiyon 3 1 2 Kolda: - Abdüksiyon varsa - Rotasyon varsa +1 Omuz yükselmişse +1 > 90 Fleksiyon 4 Kolun duruşunda yerçekimi desteği etkiliyse -1 Üst Kol Skoru: 2 + 1 31
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ ALT KOLLAR Hareket Skor 60-100 Fleksiyon 1 < 60 Fleksiyon veya > 100 Fleksiyon 2 Alt Kol Skoru: 2 32
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ BİLEKLER Hareket Skor Skor Değişimi 0-15 Fleksiyon veya Ekstensiyon > 15 Fleksiyon veya Ekstensiyon 1 Bileklerde yana esneme veya dönme varsa +1 2 Bilek Skoru: 1 33
ÜST KOL A Grubu B Grubu 3 + 1 Gövde 1 + 1 Boyun 2 Bacaklar A Skoru Tablo A 6 Yük/Kuvvet C Skoru Aktivite Skoru Tablo B + + 0 6 REBA Skoru + TABLO B ALT KOL 1 2 BİLEK Kavrama Tablo C B Skoru BİLEK 2 + 1 Üst Kol 2 Alt Kol 1 Bilek 1 2 3 1 2 3 1 1 2 2 1 2 3 2 1 2 3 2 3 4 3 3 4 5 4 5 5 4 4 5 5 5 6 7 5 6 7 8 7 8 8 6 7 8 8 8 9 9 4 34
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ KAVRAMA Derece Açıklama Skor İyi Uygun Kötü Uygun değil İyi bir tutma kolu ve orta şiddette kavrama gücü El tutuşu uygun fakat ideal değil veya vücudun başka bir bölgesi ile kavrama uygun El tutuşu uygun olmamasına rağmen mümkün Zor ve güvenli olmayan tutuş, tutma kolu yok Vücudun başka bir bölgesi kullanılarak tutuş uygun değil 0 1 2 3 Kavrama Skoru: 0 35
A SKORU A Grubu B Grubu 3 + 1 Gövde 1 + 1 Boyun 2 Tablo A Tablo B Üst Kol B SKORU 4 Alt Kol 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 + + 1 1 1 1 2 3 3 4 5 6 7 7 7 Bacaklar 0 0 Bilek 2 1 2 2 3 4 4 5 6 6 7 7 8 A Skoru 6 Yük/Kuvvet 6 C Skoru Aktivite Skoru REBA Skoru TABLO C + Kavrama 4 Tablo C B Skoru 2 + 1 3 2 3 3 3 4 5 6 7 7 8 8 8 4 3 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9 5 4 4 4 5 6 7 8 8 9 9 9 9 6 6 6 6 7 8 8 9 9 10 10 10 10 7 7 7 7 8 9 9 9 10 10 11 11 11 7 8 8 8 8 9 10 10 10 10 10 11 11 11 9 9 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 12 11 11 11 11 11 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 2 1 36
ÖRNEK DURUŞ ANALİZİ AKTİVİTE SKORU Aktivite Bir veya daha fazla vücut bölgesi sabit (ör: 1 dakikadan uzun süre tutma) Kısa aralıklarla tekrar eden işler (ör: 1 dakikada 4 ten fazla tekrar eden iş) (yürüme hariç) Yapılan iş duruşta hızlı ve büyük değişikliğe neden oluyorsa veya sabit olmayan zeminde çalışılıyorsa Skor +1 +1 +1 Aktivite Skoru: 1 37
A Grubu 3 + 1 Gövde 1 + 1 Boyun 2 Bacaklar Tablo A Tablo B 6 4 + + 0 Yük/Kuvvet Kavrama 0 B Grubu 2 + 1 Üst Kol 2 Alt Kol 1 Bilek A Skoru 6 4 B Skoru C Skoru Aktivite Skoru REBA Skoru 7 + 1 8 Tablo C 38
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 1 DURUŞ 1 DURUŞ 2 DURUŞ 3 39
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 2 DURUŞ 1 DURUŞ 2 40
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 3 DURUŞ 1 DURUŞ 2 DURUŞ 3 DURUŞ 4 41
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 4 DURUŞ 1 DURUŞ 2 42
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 5 DURUŞ 1 DURUŞ 2 43
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 6 DURUŞ 1 DURUŞ 2 44
ANALİZ EDİLEN DURUŞLAR İSTASYON 6 DURUŞ 3 DURUŞ 4 45
UYGULAMA SONUÇLARI 46
UYGULAMA SONUÇLARI Derece REBA Skoru 0 1 REBA Risk Derecelendirmesi Risk Seviyesi İhmal Edilebilir Önlem Duruş Adedi Oran Gerekli Değil 1 % 5,88 1 2-3 Düşük Gerekli olabilir 1 % 5,88 2 4-7 Orta Gerekli 13 % 76,47 3 8-10 Yüksek Kısa zaman içerisinde Gerekli 2 %11,76 4 11-15 Çok Yüksek Hemen Gerekli - - 47
İYİLEŞTİRME ÖNERİLERİ Yapılan analiz sonucunda, uygulamaya konu olan montaj hattının genel olarak ORTA derece riskli olduğu görülmüştür. Aynı zamanda, risk dereceleri açısından istasyonların birbirinden farklılık gösterdiği görülmektedir. Bazı istasyonlarda DÜŞÜK veya İHMAL EDİLEBİLİR risk seviyesinde duruşlar yer almaktadır. Öncelikli iyileştirme önerisi olarak, ürünün montajı için gereken görevler fazla uzmanlık gerektirmediğinden, işçilerin zaman içerisinde istasyonlar arasında rotasyonu sağlanarak maruz kaldıkları zorlanma derecelerinin azaltılması düşünülmüştür. Bu rotasyon uygulaması sayesinde monotonluk da ciddi bir şekilde ortadan kalkacaktır. 48
TEŞEKKÜRLER 49