JAN ASSMANN 1938 do umlu Münih, Heidelberg, Paris ve Göttingen de M s roloji, Klasik Arkeoloji ve Eski Yunanca e itimi ald. 1965 te doktoras n yapt ( Liturgische Lieder an den Sonnengott, Berlin 1969), 1971 de profesör oldu. 1966 dan itibaren düzenli olarak M s r da arkeolojik-epigrafik çal flmalara kat ld. 1978 den bu yana Ramses Dönemindeki Memur Mezarlar projesinin baflkanl n yap - yor. 1976 dan bu yana Heidelberg de M s roloji Bölümü profesörü. Misafir profesör olarak Paris (1988: College de France; 1998: EHESS; 1999: EPHE ve Section), Yale ve Kudüs te (1990: Hebrew University; 1996, 2000: Dormitio) ders verdi. Aleida Assman (Konstanz) ile evli, 5 çocu u var. Araflt rma alanlar : M s r da teorik ve karfl laflt rmal perspektiften din ve literatür, genel dinbilim, M s r n Avrupa düflüncesindeki al mlanmas. Ald ödüller: 1996 Max-Planck Araflt rma Ödülü, 1998 Alman Tarihçiler Ödülü, 1998 fahri doktora (Münster). 1973 ten bu yana Alman Arkeoloji Enstitüsü ve 1984 ten itibaren Heidelberg Bilim Akademisi üyesi. Seçilmifl Eserleri: Ägyptische Hymnen und Gebete, Zürich 1975; Zeit und Ewigkeit im Alten Ägypten, Heidelberg 1975; Ägypten - Theologie und Frömmigkeit einer frühen Hochkultur, Stuttgart 1984; Ma`at. Gerechtigkeit und Unsterblichkeit im alten Ägypten, München 1990; Stein und Zeit. Mensch und Gesellschaft im Alten Ägypten, München 1991; Das kulturelle Gedächtnis. Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen, München 1992, Kültürel Bellek, stanbul 2000. Ägypten - eine Sinngeschichte, München 1996; Moses the Egyptian. The Memory of Egypt in Western Monotheism, Cambridge Mass. 1997 (dt. Moses der Ägypter. Entzifferung einer Gedächtnisspur, München 1998; Weisheit und Mysterium. Das Bild der Griechen von Ägypten, München 2000; Der Tod als Thema der Kulturtheorie, Frankfurt/M. 2000; Herrschaft und Heil Politische Theologie in Altägypten, Israel und Europa, München 2000; Religion und kulturelles Gedächtnis, München 2000; Tod und Jenseits im Alten Ägypten, München 2001 (im Druck).
Ayr nt : 321 nceleme dizisi: 165 Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yaz, Hat rlama ve Politik Kimlik Jan Assmann Almancadan çeviren Ayfle Tekin Yay ma haz rlayan Turgay Kurultay Kitab n özgün ad Das Kulturelle Gedächtnis Schrift, Erinnerung und Politische Identität in frühen Hochkulturen C.H. Beck/1997 bas m ndan çevrilmifltir C.H. Beck sche Verlagsbuchhandlung, München 1997 Bu kitab n Türkçe yay m haklar Ayr nt Yay nlar na aittir. Kapak illüstrasyonu Sevinç Altan Kapak düzeni Arslan Kahraman Düzelti Sait K z l rmak Bask ve cilt Mart Matbaac l k Sanatlar Ltd. fiti. (0 212) 212 03 39 (pbx) Birinci bas m 2001 Bask adedi 2000 ISBN 975-539-289-0 AYRINTI YAYINLARI Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Ca alo lu - stanbul Tel.: (0 212) 512 15 00 Faks: (0 212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Jan Assmann Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yaz, Hat rlama ve Politik Kimlik
N C E L E M E D Z S fienl KL TOPLUM/I. Illich Ë YEfi L POL T KA/J. Porritt Ë MARKS, FREUD VE GÜNLÜK HAYATIN ELEfiT R S /B. Brown Ë KA- DINLIK ARZULARI/R. Coward Ë FREUD DAN LACAN A PS KANAL Z/S. M. Tura Ë NASIL SOSYAL ZM? HANG YEfi L? N Ç N T NSELL K?/R. Bahro Ë ANTROPOLOJ K AÇIDAN fi DDET/Der: D. Riches Ë ELEfiT REL A LE KURAMI/M. Poster Ë K B N E DO RU/R. Williams Ë DEMOKRAS ARAYIfiINDA KENT/K. Bumin Ë YARIN/R. Havemann Ë DEVLETE KARfiI TOPLUM/P. Clastres Ë RUSYA DA SOVYETLER (1905-1921)/O. Anweiler Ë BOLfiEV KLER VE fiç DENET M /M. Brinton Ë EDEB YAT KU- RAMI/T. Eagleton Ë K FARKLI S YASET/L. Köker Ë ÖZGÜR E T M/J. Spring Ë EZ LENLER N PEDAGOJ S /P. Freire Ë SANAY SONRASI ÜTOPYALAR/B. Frankel Ë fikencey DURDURUN!/T. Akçam Ë ZORUNLU E T ME HAYIR!/C. Baker Ë SESS Z YI INLARIN GÖLGES NDE YA DA TOPLUMSALIN SONU/J. Baudrillard Ë ÖZGÜR B R TOPLUMDA B L M/P. Feyerabend Ë VAHfi SAVAfiÇININ MUTSUZLU U/P. Clastres Ë CEHENNEME ÖVGÜ/G. Vassaf Ë GÖSTER TOPLUMU VE YORUM- LAR/G. Debord Ë A IR ÇEK M/L. Segal Ë C NSEL fi DDET/A. Godenzi Ë ALTERNAT F TEKNOLOJ /D. Dickson Ë ATEfi VE GÜNEfi/I. Murdoch Ë OTOR TE/R. Sennett Ë TOTAL TAR ZM/S. Tormey Ë SLAM IN B L NÇALTINDA KADIN/F. Ayt Sabbah Ë MEDYA VE DEMOKRAS /J. Keane Ë ÇOCUK HAKLARI/Der: B. Franklin Ë ÇÖKÜfiTEN SONRA/Der: R. Blackburn Ë DÜN- YANIN BATILILAfiMASI/S. Latouche Ë TÜRK YE N N BATILILAfiTIRILMASI/C. Aktar Ë SINIRLARI YIKMAK/M. Mellor Ë KAP - TAL ZM, SOSYAL ZM, EKOLOJ /A. Gorz Ë AVRUPAMERKEZC L K/S. Amin Ë AHLÂK VE MODERNL K/R. Poole Ë GÜNDEL K HAYAT KILAVUZU/S. Willis Ë S V L TOPLUM VE DEVLET/Der: J. Keane Ë TELEV ZYON: ÖLDÜREN E LENCE/N. Postman Ë MODERNL N SONUÇLARI/A. Giddens Ë DAHA AZ DEVLET DAHA ÇOK TOPLUM/R. Cantzen Ë GELECE E BAKMAK/M. Albert - R. Hahnel Ë MEDYA, DEVLET VE ULUS/P. Schlesinger Ë MAHREM YET N DÖNÜfiÜMÜ/A. Giddens Ë TAR H VE T N/J. Kovel Ë ÖZGÜRLÜ ÜN EKOLOJ S /M. Bookchin Ë DEMOKRAS VE S V L TOPLUM/J. Keane Ë fiu HA N KALPLER M Z/R. Coward Ë AKLA VEDA/P. Feyerabend Ë BEY N FAL fiebekes /A. Mattelart Ë KT SAD AKLIN ELEfiT R S /A. Gorz Ë MO- DERNL N SIKINTILARI/C. Taylor Ë GÜÇLÜ DEMOKRAS /B. Barber Ë ÇEK RGE/B. Suits Ë KÖTÜLÜ ÜN fieffafli I/J. Baudrillard Ë ENTELEKTÜEL/E. Said Ë TUHAF HAVA/A.Ross Ë YEN ZAMANLAR/S. Hall-M. Jacques Ë TAHAKKÜM VE D RE- N fi SANATLARI/J.C. Scott Ë SA LI IN GASPI/I. Illich Ë SEVG N N B LGEL /A. Finkielkraut Ë K ML K VE FARKLILIK/W. Connolly Ë ANT POL T K ÇA DA POL T KA/G. Mulgan Ë YEN B R SOL ÜZER NE TARTIfiMALAR/H. Wainwright Ë DEMOK- RAS VE KAP TAL ZM/S. Bowles-H. Gintis Ë OLUMSALLIK, RON VE DAYANIfiMA/R. Rorty Ë OTOMOB L N EKOLOJ S /P. Freund-G. Martin Ë ÖPÜfiME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ÜZER NE/A. Phillips Ë MKÂNSIZIN POL T KASI/J.M. Besnier Ë GENÇ- LER Ç N HAYAT B LG S EL K TABI/R. Vaneigem Ë CENNET N D B /G. Vassaf Ë EKOLOJ K B R TOPLUMA DO RU/M. Bookchin Ë DEOLOJ /T. Eagleton Ë DÜZEN VE KALKINMA KISKACINDA TÜRK YE/A. nsel Ë AMER KA/J. Baudrillard Ë POSTMO- DERN ZM VE TÜKET M KÜLTÜRÜ/M. Featherstone Ë ERKEK AKIL/G. Lloyd Ë BARBARLIK/M. Henry Ë KAMUSAL NSANIN ÇÖKÜfiÜ/R. Sennett Ë POPÜLER KÜLTÜRLER/D. Rowe Ë BELLE N Y T REN TOPLUM/R.Jacoby Ë GÜLME/H. Bergson Ë ÖLÜME KARfiI HAYAT/N. O. Brown Ë S V L TAATS ZL K/Der.: Y. Coflar Ë AHLÂK ÜZER NE TARTIfiMALAR/J. Nuttall Ë TÜ- KET M TOPLUMU/J. Baudrillard Ë EDEB YAT VE KÖTÜLÜK/G. Bataille Ë ÖLÜMCÜL HASTALIK UMUTSUZLUK/S. Kierkegaard Ë ORTAK B R fieyler OLMAYANLARIN ORTAKLI I/A. Lingis Ë VAK T ÖLDÜRMEK/P. Feyerabend Ë VATAN AfiKI/M. Viroli Ë K ML K MEKÂNLARI/D. Morley-K. Robins Ë DOSTLUK ÜZER NE/S. Lynch Ë K fi SEL L fik LER/H. LaFollette Ë KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GÖNDERMEZLER?/D. Leader Ë DOKUNMA/G. Josipovici Ë T RAF ED LEMEYEN CEMA- AT/M. Blanchot Ë FLÖRT ÜZER NE/A. Phillips Ë FELSEFEY YAfiAMAK/R. Billington Ë POL T K KAMERA/M. Ryan-D. Kellner Ë CUMHUR YETÇ L K/P. Pettit Ë POSTMODERN TEOR /S. Best-D. Kellner Ë MARKS ZM VE AHLÂK/S. Lukes Ë VAHfiET KAVRAMAK/J.P. Reemtsma Ë SOSYOLOJ K DÜfiÜNMEK/Z. Bauman Ë POSTMODERN ET K/Z. Bauman Ë TOPLUMSAL C N- S YET VE KT DAR/R.W. Connell Ë ÇOKKÜLTÜRLÜ YURTTAfiLIK/W. Kymlicka Ë KARfiIDEVR M VE SYAN/H. Marcuse Ë KU- SURSUZ C NAYET/J. Baudrillard Ë TOPLUMUN McDONALDLAfiTIRILMASI/G. Ritzer Ë KUSURSUZ N H L ST/K.A. Pearson Ë HOfiGÖRÜ ÜZER NE/M. Walzer Ë 21. YÜZYIL ANARfi ZM /Der.: J. Purkis & J. Bowen Ë MARX IN ÖZGÜRLÜK ET /G. G. Brenkert Ë MEDYA VE GAZETEC L KTE ET K SORUNLAR/Der.: A. Belsey & R. Chadwick Ë HAYATIN DE ER /J. Harris Ë POST- MODERN ZM N YANILSAMALARI/T. Eagleton Ë DÜNYAYI DE fit RMEK ÜZER NE/M. Löwy Ë ÖKÜZÜN A SI/B. Sanders Ë TAHAYYÜL GÜCÜNÜ YEN DEN DÜfiÜNMEK/Der.: G. Robinson & J. Rundell Ë TUTKULU SOSYOLOJ /A. Game & A. Netcalfe Ë EDEPS ZL K, ANARfi VE GERÇEKL K/G. Sartwell Ë KENTS Z KENTLEfiME/M. Bookchin Ë YÖNTEME KARfiI/P. Feyerabend Ë HAK KAT OYUNLARI/J. Forrester Ë TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?/P. Connerton Ë ÖLME HAKKI/S. nceo lu Ë ANARfi ZM N BUGÜNÜ/Der.: Hans-Jürgen Degen Ë MELANKOL KADINDIR/D. Binkert Ë S YAH AN LAR I-II/J. Baudrillard Ë MO- DERN ZM, EVRENSELL K VE B REY/fi. Benhabib Ë KÜLTÜREL EMPERYAL ZM/J. Tomlinson Ë GÖZÜN V CDANI/R. Sennett Ë KÜRESELLEfiME/Z. Bauman Ë ET E G R fi/a. Pieper Ë MEKÂNLARI TÜKETMEK/J. Urry Ë YAfiAMA SANATI/G. Sartwell Ë ARZU ÇA I/J. Kovel Ë KOLONYAL ZM POSTKOLONYAL ZM/A. Loomba Ë KREfiTEK YABAN /A. Phillips Ë ZAMAN ÜZER NE/N. Elias Ë TAR H N YAPISÖKÜMÜ/A. Munslow Ë FREUD SAVAfiLARI/J. Forrester Ë ÖTEYE ADIM/M. Blanchot Ë POSTYAPISALCI ANARfi ZM N S YASET FELSEFES /T. May Ë ATE ZM/R. Le Poidevin ËAfiK L fik LER /O.F. Kernberg Ë POSTMODERNL K VE HOfiNUTSUZLUKLARI/Z. Bauman Ë ÖLÜMLÜLÜK, ÖLÜMSÜZLÜK VE D ER HAYAT STRATEJ LER /Z. Bauman Ë TOPLUM VE B L NÇDIfiI/K. Leledakis Ë BÜYÜSÜ BOZULMUfi DÜNYAYI BÜYÜLEMEK/G. Ritzer Ë KAHKAHANIN ZAFER /B. Sanders ËEDEB YATIN YARATILIfiI/F. Dupont Ë PARÇALANMIfi HAYAT/Z. Bauman Ë KÜLTÜREL BELLEK/J. Assmann H A Z I R L A N A N K T A P L A R MARX IN HAYALETLER /J. Derrida Ë MARKS ZM VE D L FELSEFES /V. N. Voloflinov Ë ÇA DAfi TOPLUMB L M FELSEFES /B. Fay Ë GENEL ET K/A. Heller Ë ERDEM PEfi NDE/A.MacIntyre
Aleida Assmann a la miglior fabbra
çindekiler Türkçe bas ma önsöz.....................................13 Önsöz.................................................16 Girifl..................................................19 Birinci K s m Teorik temeller Birinci Bölüm Hat rlama kültürü Öndeyifl...............................................33
I. GEÇM fi N SOSYAL YAPISI: MAURICE HALBWACHS........38 1. Bireysel ve toplumsal bellek....................................39 2. Hat rlama figürleri............................................41 A- Zaman ve mekana ba l l k.......................................42 B- Gruba ba l l k................................................43 C- Tarihin yeniden kurulmas.......................................44 3. Tarihe karfl bellek............................................46 4. Özet.......................................................49 II. TOPLUMSAL HATIRLAMANIN B Ç MLER LET fi MSEL VE KÜLTÜREL BELLEK.......................51 1. "Kayan boflluk": iki hat rlama biçimi.............................51 2. Kültürel belle in ilk örgütlenme biçimleri olarak ritüel ve bayram......59 3. Hat rlama mekanlar : Filistin mnemotop u.......................62 4. Geçifller....................................................64 A- Ölülerin an lmas..............................................64 B- Bellek ve gelenek..............................................66 III. KÜLTÜREL BELLE N OPS YONLARI: "SICAK" VE "SO UK" HATIRLAMA.........................69 1. "Tarih duygusu" efsanesi......................................69 2. "So uk" toplumlar "s cak" toplumlar.............................70 3. ktidar ile bellek aras ndaki ittifak...............................73 4. ktidar ile unutma aras ndaki ittifak..............................74 5. Belgeleme - kontrol mü, tarihe anlam verme mi?...................75 6. Mutlak ve görece geçmifl......................................77 7. Hat rlaman n mitsel motori i...................................80 A- Kökensel ve flimdiyi reddeden hat rlama............................80 B- Direnifl anlam ndaki hat rlama...................................85 kinci Bölüm Yaz l kültür I. R TÜEL BA DAfiIKLIKTAN MET NSEL BA DAfiIKLI A......89 1. Tekrarlama ve yorumlama.....................................91 2. Tekrarlama ve canland rma.....................................92 3. Eski yaz l kültürler: gelene in ak fl.............................93 4. Kanonlaflma ve yorumlama.....................................95 5. Tekrarlama ve çeflitleme.......................................98 II. KANON - B R KAVRAMIN AYDINLATILMASI...............105 1. Antikça daki anlam..........................................105 A- Ölçek, cetvel, ölçüt............................................108 B- Örnek model.................................................111
C- Kural, norm.................................................111 D- Tablo, liste..................................................112 2. Kavram n yak n geçmiflteki anlam tarihi.........................115 A- Kanon ve kod................................................116 B- Kutsallaflt r c ilke: birlefltirici formül ya da iç özerklik...............117 C- Kutsallaflt r lm fl ö eler: kanon ve klasik..........................119 3. Özet......................................................122 A- De iflmezli in vurgulanmas : kesinlikten kutsall a..................122 B- De iflkenin zapt : akl n fl nda ba l l k kurma ve ba lay c l k............123 C- S n r n keskinleflmesi: kutuplaflma................................125 D- De er perspektifinin keskinleflmesi: kimlik oluflturma................126 Üçüncü Bölüm Kültürel kimlik ve politik imgelem I. K ML K, B L NÇ, FARKINDALIK...........................130 1. Kifliye özgü ve ortak kimlik...................................131 2. Temel yap lar ve aflama kaydetme biçimleri......................133 3. Kimlik, iletiflim, kültür.......................................138 A- Kimli i simgelefltirme biçimleri..................................139 B- Dolafl m....................................................140 C- Gelenek: törensel iletiflim ve ritüel ba dafl kl k.....................142 II. ORTAK K ML N TEMEL YAPILARININ AfiAMA KAYDETMES : ETN S TEN N OLUfiUMU............143 1. Entegrasyon ve merkezi yap..................................144 2. Farkl l k ve eflitlik...........................................150 kinci K s m Örnek incelemeleri Dördüncü Bölüm M s r Öndeyifl..............................................163 I. MISIR YAZI KÜLTÜRÜNÜN ANA HATLARI.................167 1. Entegrasyonun mit motori i...................................167 2. "An tsal diskur": ktidar n ve ebediyetin yaz s....................169 3. Kanon ve kimlik............................................174 II. "KANON" OLARAK SON DÖNEM TAPINA I................177
1. Tap nak ve kitap............................................177 2. Tap na n yasas............................................185 3. Platon ve M s r tap na......................................189 A- Kültür ve kozmosun bir k l nmas................................193 B- Kültürel sembolün geliflmiflli i ve tam geliflmemifl söz................193 Beflinci Bölüm srail ve dinin keflfi I. D REN fi OLARAK D N...................................195 1. Demir duvar n inflas : M s r ve srail de ortopratik s n rlar n çekilmesi.196 2. Hat rlama figürü olarak Ç k fl..................................199 3. Belle i belirleyen hat rlama ortakl : Tek Yahve Hareketi..........201 4. Direnifl olarak din. Kültür içi muhalefetten dinin oluflumuna.........203 5. Pers kültür politikas nda gelene in canlan fl......................205 II. HATIRLAMA ARACI OLARAK D N. KÜLTÜREL MNEMO TEKN NE B R ÖRNEK: TESN YE.........................211 1. Unutma floku: kültürel mnemo tekni inin ortaya ç k fl efsanesi.......213 2. Hat rlaman n tehlikeye düflmesi ve unutman n sosyal koflullar.......219 Alt nc Bölüm Yasan n ruhundan tarihin do uflu I. CEZA VE KURTULUfiUN IfiI INDA TAR H YAZIMI..........225 1. iustitia connectiva (ba lay c adalet)............................228 2. M.Ö. 1300 civar nda Hitit tarih yaz m..........................232 3. Tarihin kurtuluflun fl nda göstergeleflmesi......................239 II. RAD TEOLOJ IfiI INDA TAR H N KUTSALLAfiTIRILMASI. "KAR ZMAT K OLAYLARDAN KAR ZMAT K TAR HE"......243 1. flaret ve mucize. Tarihin kutsallaflt r lmas n n ilk ad m olarak karizmatik olaylar...........................................243 2. Tarihin kutsallaflt r lmas n n ikinci kademesi olarak karizmatik tarih...246 3. Suçun soya ac üzerine......................................250 Yedinci Bölüm Yunanistan ve düflüncenin disipline edilmesi
I. YUNAN STAN VE YAZI KÜLTÜRÜNÜN SONUÇLARI........253 1. Alfabetik yaz sistemi........................................253 2. Yaz sistemleri ve yaz kültürü.................................258 II. HOMEROS VE YUNANLILI IN OLUfiUMU..................266 1. Homeros'un hat rlatt kahramanl k dönemi......................266 2. Homeros'un hat rlanmas : klasik ve klasisizm.....................270 III. HYPOLEPSE-YUNANISTAN'DA YAZI KÜLTÜRÜ VE DÜfiÜNCEN N EVR M................................273 1. Diskurun hipoleptik örgütlenme biçimi..........................275 2. Otorite ve elefltirinin kurumlaflt r lmas olarak hypoleptik süreç.......279 3. Düflüncenin tarihi var m? Hypoleptik süreç olarak düflünce tarihi.....281 KÜLTÜREL BELLEK B R ÖZETLEME G R fi M Kaynakça................................................295 Dizin...................................................314
Türkçe bas ma önsöz Bir M s rolog neden kültürel bellek üzerine kitap yazar ve bu kitap neden Türklerin ilgisini çeker? Birinci soruya cevap verebilirim, ikinci sorunun cevab n okuyucuya b rakmak istiyorum. Bir M s rolog, gerek Bat n n, gerekse slam dünyas n n genel kabul gören güncel kültürel tarihinden daha eski bir kültürle ilgilenir. Gerek Bat düflüncesi gerekse slam dünyas kutsal bir kitab temel alarak geliflmifltir ve bu kitab n gönderiliflinden önceki dünyay cahillik ya da kâfirlik dönemi olarak tan mlar. ki e ilim de tek tanr l yönelifllerinin ötesinde eski Yunan düflüncesinin miras n devrald lar ve böylece ikili temel üzerinde yükseldiler: Bat da Atina ve Kudüs, Do u da ise Atina ve Mekke üzerinde. Bu arada Bat n n Yunan gelene inin nihai unsurlar n slam üzerinden tan d unutulmamal. 13
Buna ra men Yunanl l k Do u da de il, sadece Bat da tek Tanr l din ile gerilimli bir birliktelik ve gerçek bir rekabet gelifltirdi. Bat - n n tarihinde iki ç k fl (kaç fl) belirleyicidir: Aineias n yan p y k - lan Troya dan ç k fl ve Musa n n bask c M s r dan ç k fl. Bunlardan biri Roma n n kurulufluna, di eri Tevrat arac l yla Tanr yla ittifak n kurulmas na uzanan geliflmenin bafllang c oldu. Böylece Bat n n kültürel belle inin temeli at ld. Eski M s r kültürü bu bellekte garip bir ikilemle yer al yor: hem var hem de yok. Çünkü hem cahillik dönemi olarak reddediliyordu, hem de gerek Tevrat gerekse klasik metinlerde özel bir yere sahipti. Bat n n kültürel belle- i, yani tarihin derinli indeki temeli yaklafl k 3000-3300 y ll k. Bu bellek mekân n bir bina gibi düflünürsek, eski M s r ulaflamad - m z; ama yine de etkisini hissetti imiz bir mahzende gömülüdür. Kültürel belle in bu gerilimli dinami i ister istemez bir M s rolo un dikkatini çekiyor. Kültürlerin binlerce y l sonra da tan nacak biçimde nas l ortaya ç kt n ve sonunda neden yok olduklar n incelemek isteyen için M s r kültürü bulunmaz bir nimet. M s rl lar insanl k tarihinde, çok say da yerel dili, gelenek ve görene i içeren bir üstyap da birleflen ilk büyük toplulu u oluflturdular ve ilk merkezi devleti kurdular. Böyle kapsaml, do al olmayan ve daha önce bir örne i olmayan bir örgütlenme biçiminde, yaz, sembol, mitler ve ayinlerin önemi, hem kendi içinde hem de Mezopotamya, srail ve Yunanistan la karfl laflt r l nca öne ç kan bir özellik. Bu dört kültür, kapsaml ve binlerce y l boyunca yeniden üretilebilen bir kimli i belle e dayand rma yönteminin dört farkl biçimini sunuyor: M s rl lar n tarihi de iflimi yads maya dayanan so uk belle i ya da srailliler in de iflimi, kendilerini tan mlayan çekirdek haline getiren ve kimliklerini tarihe dayand ran s cak belle i... Kültürel Bellek, 19. yüzy lda modern ulusal devletlerin ortaya ç k fl na iliflkin teoriler kuran Yeniça tarihçileri Benedict Anderson un (Hayali Cemaatler) ve Eric Hobsbawm n (Hayali Gelenekler) yapt gibi, bellek ve kimlik, mit ve politik imgelem aras ndaki iliflkiyi eski geliflmifl kültürler temelinde, çok daha ilkesel biçimde, Türkiye için de anlaml olabilecek bir ilkesellikte ortaya koyma giriflimidir. Türkiye, uluslaflma sürecine 20. yüzy lda girdi ve bu 14
yolda Bat y örnek ald. Burada da yaz ulusal kimli in oluflturulmas nda önemli bir rol oynad. Arap alfabesinden Latin alfabesine geçifl ile slam dünyas n n politik ba lam n n d fl na ç k fl kesinleflti ve ulusal kimli in oluflmas ile etnik az nl klara karfl tav r da de- iflti. Bu kimlik içinde etnik az nl klar Ermeniler, Yahudiler, Kürtler ve Rumlar varl klar na geçici olarak göz yumulan halklar olmaktan ç k p tehdit oluflturan yabanc unsurlar niteli i kazand lar. Bu gerilimli iliflkiler ve k z flan tart flmalar ortam nda, tarihe bak fl aç klay c ve rahatlat c olabilir. Tarihi ufku birkaç bin y l geniflletmek, sorunlar daha genifl ve genel ba nt lar n fl nda görmeye ve çözmeye yararl olabilir. M s rolojinin ifllevinin ve bu kitab n, dolay s yla da ele ald konu olan kültürel belle in ifle yarama flans n bu çerçevede görüyorum. Aral k 2000 15
Önsöz Birkaç y ldan beri bellek ve hat rlama furyas yafl yoruz. Bu konu yaklafl k on y l önce Do u da ve Bat da düflünürleri meflgul etmeye bafllad. Bunun bir tesadüf olmad n düflünüyorum. Aksine bellek konusunun çekti i bu ilgiyi etkileyen en az üç faktörü içeren bir dönemin efli inde oldu umuza inan yorum. Birincisi, yeni elektronik medya ile bellek d fl kayd n (dolay s yla da yapay belle in) mümkün oldu u bir ça n içindeyiz; böyle bir geliflim, matbaan n ve ondan önce yaz n n keflfine efl de erde bir kültürel devrim anlam na geliyor; ikincisi, birinci geliflime ba l olarak, bugünün kültürünü geçmiflin ard l kültürü (Georg Steiner) olarak kavrayan tutum, yani (Niklas Luhmann n eski Avrupa diye niteledi i) devrini tamamlam fl bir fley olarak tan mlay p geçmifl kültürü bir 16