ÖNSÖZ Uluslararası Fıstıkçamı (Pinus pinea L) Orijin Denemesi Silva Mediterranea öncülüğünde 1996 yılında Ege, Batı Akdeniz ve Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlükleri tarafından çalışma programına alınmıştır. Fıstıkçamının doğal yayılış gösterdiği bu bölgelerde bölgesel araştırma müdürlüklerinin sorumluluğunda 6 deneme alanı tesis edilmiştir. Proje 2006 yılı Çalışma Gruplarında ve Araştırma Değerlendirme Kurulunda alınan karar gereğince Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğünün liderliğinde yürütülmektedir. Fidanların yetiştirilmesi, deneme alanlarının seçimi ve denemelerin kurulması aşamalarında yardımlarını gördüğümüz AGM ve OGM ye, ölçüm, gözlem ve koruma çalışmalarında yardımcı olan Ege, Batı Akdeniz ve Doğu Akdeniz Araştırma Müdürlüğü Personeline ve elde edilen verilerin istatistiki olarak değerlendirmelerini gerçekleştiren Proje Planlama ve İzleme Bölüm Başmühendisi M. Emin AKKAŞ a teşekkür ederiz. Projenin ilk 10 yıllık sonuçlarının Türkiye ormancılığına yararlı olmasını dileriz. Proje ekibi Ekim 2009 I
ÖZ Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Akdeniz Ormanları Sorunları Komitesi-(Silva Mediterranea); Akdeniz havzasındaki ülkelerin (İtalya, Fransa, İspanya, Tunus, Fas, Türkiye) fıstıkçamı orman alanlarından sağlanan tohumlarla Uluslararası Fıstıkçamı (Pinus pinea L.) Orijin Denemesi nin kurulmasına öncülük etmiştir. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsü tarafından temin edilen Türkiye ye ait orijinlerde 1996 yılında çalışmaya dahil edilerek; Ege, Batı ve Doğu Akdeniz bölgelerinde yetişme ortamı şartları uygun ikişer farklı yörede deneme alanları kurulmuştur. Rastlantı Blokları Deneme Desenine göre ve üç yinelemeli olarak kurulan Ege ve Batı Akdeniz Bölgeleri ve tek ağaç parseline göre kurulan Doğu Akdeniz Bölgesi denemelerinde 6 x 6 m. aralık mesafe uygulanmıştır. Ege Bölgesinde 26, Batı Akdeniz Bölgesinde 15-19 ve Doğu Akdeniz Bölgesi nde ise 18-20 orijin kullanılmıştır. İlk on yıllık ara sonuçlara göre; Ege ve Batı Akdeniz bölgeleri ortak olarak değerlendirildiğinde yöreler arasında boy, çap ve yaşama oranı bakımından % 0.1, taç çapı bakımından % 1, yöre ve orijin etkileşimi bakımından boyda % 1, taç çapında % 5 seviyesinde istatistiki anlamda önemli farklılıklar bulunmuştur. Doğu Akdeniz de Mut deneme alanında istatistiki açıdan orijinler arasında boy da % 0,1, çap da ise % 1 istatistiki anlamda farklılıklar görülmüştür. Anahtar sözcükler: Ege Bölgesi, Akdeniz Bölgesi, Fıstıkçamı (Pinus pinea L.), Orijin denemeleri. II
ABSTRACT Pinus pinea L. Origin trial which was carried out by seeds obtained from Mediterranean basin was provided by FAO Silvia Mediterranean actions. Turkey s seed provenances were obtained from Directorate of Forest Tree Seeds And Tree Breeding Research. Two different experiment areas were established in Aegean, west and east Mediterranean in addition to the study in Turkey. The trial established as randomized complete block design with three replication and 6 X 6 m. spacing and 26 origins in Aegean Region, 15-19 in West Mediterranean, 18-20 origins in East Mediterranean Region have been planted. According to the first ten years temporary results: In Aegean and West Mediterranean Region; There were 0,1 % statistically significant differences between areas in terms of height, diameter and survival rate, 1 % crown diameter. There were 1 % statistically significant differences between areas and origins in terms of height, 5 % crown diameter. In Eastern Mediterranean Region, trial area of Mut was statistically significant differences between origins in terms of height 0.1%, diameter 1%. Key words: Aegean Region, Mediterranean Region, Pinus pinea, Origin trials. III
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... I ÖZ... II ABSTRACT... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ... V 1. GİRİŞ... 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ... 2 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 5 3.1. Materyal... 5 3.2. Deneme Alanları... 7 3.3. Deneme Deseni ve Değerlendirme Yöntemi... 10 4. BULGULAR... 12 4.1 Deneme Alanlarına Ait Topraklar... 12 4.1.1. Ege Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri... 12 4.1.2. Batı Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri... 12 4.1.3. Doğu Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri... 12 4.2. Deneme Alanlarında Elde Edilen Bulgular... 13 4.2.1. Ege Bölgesi Denemeleri... 13 4.2.2. Batı Akdeniz Bölgesi Denemeleri... 16 4.2.3. Ege Bölgesi ve Batı Akdeniz Bölgelerinin Birlikte Değerlendirilmesi. 28 4.2.4. Doğu Akdeniz Bölgesi Denemeleri... 29 5. TARTIŞMA... 34 SONUÇ ve ÖNERİLER... 38 ÖZET... 39 SUMMARY... 41 LİTERATÜR... 43 IV
ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1. 1997-2002 ithalat ve ihracat miktarları ve parasal değerleri... 3 Çizelge 2. Denemelerde kullanılan orijinlere ait bilgiler... 5 Çizelge 3. Denemelerde kullanılan orijinler... 6 Çizelge 4. Deneme alanları tanıtımı... 8 Çizelge 5. Ege bölgesi Kozak deneme alanı varyans analiz tablosu... 13 Çizelge 6. Ege bölgesi Koçarlı deneme alanı varyans analiz tablosu... 14 Çizelge 7. Koçarlı deneme alanındaki çap ortalamalarına ait duncan testi... 15 Çizelge 8. Ege bölgesi deneme alanlarının ortak varyans analiz tablosu... 16 Çizelge 9. İncik deneme alanı varyans analiz tablosu... 17 Çizelge 10. İncik deneme alanı boy ortalaması duncan testi... 18 Çizelge 11. İncik deneme alanı çap ortalaması duncan testi... 19 Çizelge 12. İncik deneme alanı taç çapı ortalaması duncan testi... 20 Çizelge 13. Başköy deneme alanı varyans analiz tablosu... 21 Çizelge 14. Başköy deneme alanı boy ortalaması duncan testi-------------... 22 Çizelge 15. Başköy deneme alanı taç çapı ortalaması duncan testi... 23 Çizelge 16. Batı Akdeniz Bölgesi Ortak Varyans Analiz Sonuçları... 24 Çizelge 17. İncik-Başköy deneme alanları boy ortalaması duncan testi... 25 Çizelge 18. İncik-Başköy deneme alanları çap ortalaması duncan testi... 26 Çizelge 19. İncik-Başköy deneme alanları taç çapı ortalaması duncan testi... 27 Çizelge 20. Ege ve Batı Akdeniz Ortak varyans analiz tablosu... 28 Çizelge 21. Ege bölgesi ve Batı Akdeniz bölgesi deneme alanlarının Boy ortalamasına göre B tipi korelasyon tablosu... 29 Çizelge 22. Ege bölgesi ve Batı Akdeniz bölgesi deneme alanlarının Taç çapı ortalamasına göre B tipi korelasyon tablosu... 29 Çizelge 23. Tarsus/Turan Emeksiz Ormanı Deneme Alanı 9.Yaş Varyans Analizi 30 Çizelge 24. Mut Deneme Alanı 10. Yaş Varyans Analizi... 30 Çizelge 25. Mut Deneme Alanı 10. Yaş Boy Verileri Duncan Testi... 31 Çizelge 26. Mut Deneme Alanı 10. Çap Verileri Duncan Testi... 33 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. Fıstıkçamının Doğal Yayılışı (Fady at all., 2004)... 2 V
1. GİRİŞ Fıstıkçamı (Pinus pinea L.) dünyada en geniş doğal yayılışını Akdeniz bölgesinde İberik yarımadasında (Portekiz, İspanya) yapmaktadır. Türkiye de ise, Ege ve Akdeniz sahillerinde denizden gelen nemli rüzgarların ulaşabildiği ılıman yörelerde, granit ana kaya üzerinde ve gevşek yapıdaki topraklarda yoğun olarak bulunmaktadır. Türkiye toplamı 92 892 ha olan fıstıkçamının 33742 ha ı saf ve karışık halde doğal, 59 150 ha ise ağaçlandırmalar yoluyla tesis edilmiştir (Anonim, 2006). Bu alanlar yeni ağaçlandırmalar yoluyla hızla artmaktadır. Fıstıkçamı odunundan ziyade tohumları için üretilmektedir. Yurdumuzda yaklaşık olarak 1200 ton iç fıstık elde edilmektedir. Bu üretimin ortalama 1000 tonu Ege Bölgesinden sağlanmaktadır. Ege Bölgesinde yapılan bir çalışmada, hektarda iç fıstık veriminin 68-118 kg arasında değiştiği belirlenmiştir. İspanya da ise bu oran 200 kg / ha civarındadır (Bilgin ve Ay, 1997). Orijin denemeleri belirli bölgeler için en uygun orijinlerin belirlenmesi açısından önemlidir. Dolayısıyla diğer orijin denemelerinde olduğu gibi fıstıkçamı orijinlerinin Türkiye deki çeşitli ekolojik bölgelerdeki uyum ve tohum verme yeteneklerinin belirlenmesi ekonomik kaynakların gerçekçi bir şekilde yönetilmesini kolaylaştıracaktır. Türkiye de orijin denemelerine dayanmayan yabancı tür ithalleri ve bunlarla kurulan ağaçlandırmalar oldukça kötü sonuçlar doğurmuştur. Bu nedenle bir çok ülkede yabancı tür çalışmaları orijin denemeleri ile doğru sonuca ulaşana kadar uzun yıllar devam etmektedir (Ürgenç, 1982). 1990 lı yılların başında Fıstıkçamı gen kaynaklarının korunmasına yönelik ilk girişim ve proje önerisi Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü nün (FAO) Akdeniz Ormanları Sorunları Komitesi-(Silva Mediterranea) tarafından yapılmış ve fıstıkçamının doğal yayılış gösterdiği Akdeniz havzası ülkelerinde fıstıkçamı gen kaynaklarının korunması için orijin denemelerinin kurulması teşvik edilmiştir. Bu çalışmanın temel amaçları; orijinlerin adaptasyon yetenekleri ile gelişme performanslarını tespit etmek, değişik orijinlerin gen kaynaklarını korumak ve geliştirmek, orijinlerin kozalak verimlerini belirlemektir. 1
2. LİTERATÜR ÖZETİ Fıstıkçamı (Pinus pinea L.) coğrafi olarak Portekiz den başlar, Suriye ye kadar yayılış gösterir. Bir Akdeniz türü olan fıstıkçamı İspanya, Türkiye İtalya, Portekiz,Lübnan, Fransa,Yunanistan, Fas ve Cezayir de meşçereler oluşturmaktadır (Şekil 1). Şekil 1. Fıstıkçamının Doğal Yayılışı (Fady at all., 2004) Table 1. The Natural Distribution of Pinus pinea Fıstıkçamı Türkiye de Batı Anadolu da Bergama/Kozak ve Aydın (Mazon) bölgelerinde geniş meşçereler kurar. Ayrıca Akdeniz Bölgesinde Manavgat sahillerinde, Marmara bölgesinde Gemlik körfezi kıyılarında ve Kahramanmaraş ın Önsen köyünde yayılış göstermektedir. Bu genel yayılışı dışında, Doğu Karadeniz sahil ve iç kesimlerinde çok dar ve parçalı halde, Trabzon un Kalenema Deresi Düzköy yöresi ve bundan daha geniş olarak Artvin Çoruh vadisinde izlenmektedir. Burada Fıstıklı Köyü-Neşvikiye de orta kapalılıkta 100 hektardan büyük meşceresi bulunmaktadır (Akgül, 1991). Bir kısım araştırmacı bu türün oluşturduğu toplumların floristik yapısını ve parçalı dağılımını temel alarak bu yörelerde eski bir Akdeniz relikti olma olasılığını ileri sürmektedirler (Zohary, 1973). Anadolu da yayıldığı alanların yükseltisi 10-860 m. arasında değişmektedir. Fırat (1943) ve Mirov (1967); İspanya da Akdeniz sahiline yakın Sierra de Almijara nın 2
güneyindeki tepelerde 1000 m ye kadar çıkan bu türün, doğu Akdeniz deki adalarda 150-600 m. arasındaki yükseltilerde bulunduğunu bildirmektedirler. Türkiye başta Birleşik Arap Emirlikleri, İspanya, İsviçre, Almanya ve İsrail olmak üzere bir çok ülkeye çamfıstığı ihracat yapmaktadır. 1993 yılından itibaren ise, Çin, Pakistan ve İran dan da çamfıstığı ithal edilmeye başlanmıştır. İhracat ve ithalat miktarları çizelge 1 de verilmiştir (Sülüşoğlu, 2004). Çizelge 1. 1997-2002 ithalat ve ihracat miktarları ve parasal değerleri Table 1. Export and import values and financial worth between the 1997-2002 years İhracat İthalat Yıl Exports Imports Year Miktar (kg) Değer (ABD $) Miktar (kg) Değer (ABD $) Amount (kg) Value (USA$) Amount (kg) Value (USA$) 1997 824,523 11,586,172 27,580 20,234 1998 859,479 16,408,290 57,787 29,275 1999 398,796 6,094,139 163,879 453,396 2000 165,983 2,262,965 142,822 163,377 2001 363,497 3,825,048 215,653 1,015,618 2002 765,018 10,355,524 40,975 376,105 İktüeren (1982); fıstıkçamının ve kızılçamın dört farklı yerdeki gelişim özelliklerine göre yaptığı çalışmada, 7 fıstıkçamı ve 23 kızılçam orijini kullanılarak çimlenme oranı, bin dane ağırlığı, nem ve fide yüzdesi, kotiledon sayısı, hipokotil boyu ve tutma oranı özellikleri belirlemiştir. Her iki türde de orijinlere bağlı olarak istatistiki olarak farklar saptanmıştır. Yirmi iki yaşındaki fıstıkçamlarında yapılan fıstık ve odun veriminin araştırıldığı bir çalışmada; budamaların tek ağaçta çap artımı üzerinde bir miktar etkisinin görüldüğü fakat birim alanda bu etkisinin ortadan kalktığı ifade edilmektedir. Şiddetli aralama yapılan parsellerde çap artımı ve fıstık verimi en yüksek düzeyde olmakta fakat birim alanda ağaç sayısı azaldığından hacim düşmektedir. Birim alanda ki fıstık veriminin ise şiddetli aralama yapılan yerlerde ağaç sayısı az olmasına karşılık diğerlerinden yüksek olduğu, Fıstıkçamının taç ve gövdelerini hızlı geliştirmeleri için yapılacak silvikültürel işlemlerin şiddetli olması gerektiği vurgulanmaktadır (Eler, 1986). Akgül ve Yılmaz (1991) tarafından yapılan çalışmada Türkiye de fıstıkçamının ekolojik özelliklerini incelemek için doğal ve yapay saf fıstıkçamı sahalarındaki ağaçlarda yaş, boy ve çap tespitleri yapılarak toprak örnekleri alınmıştır. Doğal meşcerelerde genel olarak granit, kumtaşı, mikaşist, andezit ve 3
kuvarsit ana kayalarının üzerinde geliştiği ayrıca sığ, ağır karakterli, drenaj şartları kötü, organik madde miktarı yetersiz ve kil oranı % 25 den fazla olan topraklarda yetersiz gelişme gösterdiği tespit edilmiştir. Avcıoğlu (1993), Tarsus-Turan Emeksiz arboretumunda kızılçam, sahilçamı ve fıstıkçamının on birinci ve yirmi ikinci yıllarındaki hacim artımlarını karşılaştırmıştır. Bu çalışmanın sonucuna göre on birinci yılda birinci sırayı sahilçamı ikinci sırayı fıstıkçamı üçüncü sırayı kızılçam almıştır. Fakat yirmi ikinci yılda yapılan ölçüm sonucunda sıralama tamamen değişmiş fıstıkçamının birinci sırayı aldığı tespit edilmiştir. Batı Anadolu da fıstıkçamı (Pinus pinea L.) nın gelişmesini etkileyen faktörlerin incelendiği bir çalışmada; kum içeriğinin % 60 veya üzerinde olması, kil içeriğinin % 20 yi, toz ve kil içeriğinin ise % 40 ı geçmemesi, yeterli toprak derinliğinin 100 cm den fazla olması, taban suyu seviyesinin 150 cm den yukarda olmaması şartları aranması gerektiği belirtilmiştir. Ayrıca Fıstıkçamı gelişimi üzerinde aralık ve mesafenin önemli olduğu, sık dikilmiş alanlarda gelişmelerin oldukça zayıf kaldığı belirtilmiştir. Bu nedenle ilk yıllarda odun hammaddesi eldesi düşünülmüyorsa aralık mesafenin en az 10x10 m olması önerilmiştir (Kılcı ve ark., 2000). Fıstıkçamı biyolojisi ve gençleştirilmesi ile ilgili olarak İktüeren (1974); 1000 dane ağırlıklarının orijinlere ve yıllara göre, özellikle yağışlı yıllarda arttığını tespit etmiştir. Çam fıstığının tadı aylara göre farklılık göstermemiş, fakat orijinlere göre değiştiği tespit edilmiştir. Çamfıstığı üretimini amaçlayan üreticilerin hasadı Mayıs ayında yapmaları tohum ağırlığı yönünden yararlı olacağı belirtilmiştir. 4
3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Denemelerde 11 adeti yerli ve 15 adeti yabancı olmak üzere toplam 26 adet farklı fıstıkçamı (Pinus pinea L.) orijini kullanılmıştır. İspanya, İtalya, Yunanistan, Lübnan ve Fransa ya ait kullanılan yabancı orijinler, FAO Silva Mediterranea grub koordinatörü Bruno FADDY den, yerli orijinler ise Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü tarafından temin edilmiş ve (1+0) yaşlı tüplü fidanlar şeklinde araziye aplike edilmiştir. Çizelge 2. Denemelerde kullanılan orijinlere ait bilgiler Table 2. Data about the provenances which is used in trials Sıra No Orijin Ülke Yükseklik (m) Yağış (mm) Ana Kaya- Toprak Tipi Bin dane ağırlığı (gr) 1 Brignoles-Le Val Fransa 310 813 Kalker 921,6 2 Saintes Maries Fransa 2 543 Kum 817,2 3 Bkassine Lübnan 800 - Bazalt 870,8 4 St Aygulf Fransa 10 943 792.0 5 Feniglia İtalya 25 680 Deniz kumulu 647,6 6 Andalucia occidentalis İspanya 50 631 Kalsik luvisol 591,6 7 Chalkidiki Agios Nikolaos Yunanistan 50-400 439 Granit 516,8 8 Beit Mounzer Lübnan 1300-1400 - Bazalt 678,4 9 St. Raphael Fransa 80 943-724,8 Distik 10 Cordillera central İspanya 900 1007 kambisol 544,4 granit 11 Muğla Yatağan- Katrancı Türkiye 685 752,1 Gnays 565,6 12 Çanakkale Eceabat Türkiye 20 629,1 Kumtaşı 569,6 13 Denizli Türkiye 650 Kireçtaşı 710,2 14 Antalya Kumluca Türkiye 5 986,3 Kalker 717,2 15 Qsaibe Lübnan 600-700 - Bazalt 718,0 16 Meseta Castellana İspanya 875 452 Kalsik kambisol 637,6 17 Cataluna İspanya 150 710 Humik kambisol 770,8 18 Kornael Lübnan 1200-1400 - Bazalt 652,8 19 Villeneuvette (Hérault) Fransa 130-220 775 Kalker 733,6 20 Bergama Kozak Türkiye 460 668,1 Granit 705,6 5
Çizelge 2 devam Sıra No Orijin Ülke Yükseklik (m) Yağış (mm) Ana Kaya- Toprak Tipi Bin dane ağırlığı (gr) 21 Antalya Serik Belek Türkiye 5 1030 Deniz kumulu 780,9 22 Edremit Atkayası Türkiye 415 733 Gnays 23 Yalova Dumanlıdağ Türkiye 500 725,4 Granit 552 24 Aydın Koçarlı Türkiye 450 Gnays 25 Artvin Türkiye 250 1009,3-719,4 26 K.Maraş Elmacık Türkiye 750 1150,5 Kalker Fidan üretim aşamasında karşılaşılan sorunlar nedeni ile bazı orijinlerden fidan üretilememiş, dolayısıyla deneme alanların tümünde eşit orijin kullanılamamıştır (Çizelge 3). Çizelge 3. Denemelerde kullanılan orijinler Table 3. The provenances used in trials ORİJİNLER Batı Akdeniz Ege Doğu Akdeniz Başköy incik Koçarlı Kozak Mut Turan 1 Fransa-Brignoles-Le Val (Var) x x x x x x 2 Fransa-Saintes-Maries (B.du Rh.) x x x x x x 3 Fransa-St Aygulf (Var) x x x x x x 4 Fransa-St Raphaël (var) x x x x x x 5 Fransa-Villeneuvette (Hérault) x x x x x x 6 İspanya-Andalucia occidental x x x x x x 7 İspanya-Cataluna x x x x x x 8 İspanya-Cordillera Central x x x x 9 İspanya-Meseta Castellana x x x x x x 10 İtalya-Fenignlia 67 x x x x x x 11 Lübnan-Beit Mounzer (Maddath Jebbel) x x x x x 12 Lübnan-Bkassine x x x x x 13 Lübnan-Kornael x x x x x x 14 Lübnan-Qsaibe x x x x x 15 Türkiye Antalya-Kumluca x x x x x x 16 Türkiye-Antalya Serik Belek x x x 17 Türkiye-Artvin Artvin x x 18 Türkiye-Aydın Koçarlı x x 6
Çizelge 3 devam ORİJİNLER Batı Akdeniz Ege Doğu Akdeniz Başköy incik Koçarlı Kozak Mut Turan 19 Türkiye-Bergama Kozak x x 20 Türkiye-Bursa-Yalova Dumanlıdağ x x x x x x 21 Türkiye-Çanakkale Milli Park x x x x x x 22 Türkiye-Denizli Kepentepe x x 23 Türkiye-Edremit Atkayası x x 24 Türkiye-K.Maraş Elmacık x x 25 Türkiye-Muğla-Yatağan Katrancı x x x x x x 26 Yunanistan-Chalkidiki Agios ikolaos x x x x x x 3.2. Deneme Alanları Fidanlar, Ege Bölgesinde Muradiye, Batı Akdeniz Bölgesinde Antalya- Zeytinköy ve Doğu Akdeniz Bölgesinde araştırma müdürlüğünün fidanlıklarında üretilmiştir (Çizelge 4). Deneme alanları ise; I)-Ege Bölgesinde; Bergama-Kozak, Koçarlı-Yığıntaş ve Torbalı-Atizi yörelerinde 3 adet, (Ancak Torbalı-Atizi 2002 yılında yaşanan aşırı kurumalar nedeniyle değerlendirilemediğinden projeden çıkarılmıştır). II)-Batı Akdeniz Bölgesinde; Antalya Orman İşletme Müdürlüğü, Döşemealtı ve Asar Orman İşletme şeflikleri sınırları dahilindeki Başköy ve İncik yörelerinde 2 adet, III)-Doğu Akdeniz Bölgesinde; Tarsus Turan Emeksiz Ormanı ile Mut Hacınoğlu yöresinde olmak üzere 2 adet, Olarak belirlenmiş ve toplam 6 deneme alanında çalışmalar yürütülmüştür. 7
Çizelge 4. Deneme alanlarının tanıtımı Table 4. Identification of Trials Deneme Alanı Bölge Müd./ İşletme Müd. Mevki Kullanılan orijin sayısı Her bir orijinin temsil edildiği fidan sayıları Deneme Deseni Yineleme sayısı Enlem Boylam Rakım (m) Denizden uzaklık (km) Anakaya En yüksek sıcaklık ( o C) En düşük sıcaklık ( o C) Toplam Yağış (mm) Ege Batı Akdeniz Kozak Koçarlı Başköy İncik İzmir B.M./ Bergama İ. M. Muğla B. M./ Aydın İ. M. Antalya B.M./ Merkez İ. M. Antalya B.M./ Merkez İ. M. Kozak Şefliği/ Karaveliler Köyü merası Koçarlı Şefliği/ Yığıntaş Mevki Döşemealtı Şefliği/ 835 no lu bölmede Asar Şefliği/ 716 no lu bölmede 26 30 26 30 19 60 15 60 Rastlantı Blokları Sıra Parsel Rastlantı Blokları Sıra Parsel Rastlantı Blokları Kare Parsel Rastlantı Blokları Kare Parsel 3 39 0 16 21 27 0 09 32 700 30 Granit 3 37 0 39 69 27 0 40 62 700 36 Gnays 3 37 0 06 00 30 0 46 09 360 25 Kireçtaşı 3 37 0 05 24 30 0 40 31 320 22 Kireçtaşı 2000 Temmuz 36,6 o C 2000 Temmuz 38,3 0 C 1998 Ağustos 37 0 C 1998 Ağustos 37 0 C 2000 Ocak 0,4 o C 2000 Ocak 0,7 0 C 2000 Ocak 3,9 0 C 2000 Ocak 3,9 0 C 629,02 664,91 1289,85 1289,85 8
Deneme Alanı Bölge Müd./ İşletme Müd. Mevki Kullanılan orijin sayısı Her bir orijinin temsil edildiği fidan sayıları Deneme Deseni Yineleme sayısı Enlem Boylam Rakım (m) Denizden uzaklık (km) Anakaya En yüksek sıcaklık ( o C) En düşük sıcaklık ( o C) Toplam Yağış (mm) Doğu Akdeniz Tarsus Mut Mersin B. M./ Tarsus İ. M. Mersin B. M./ Mut İ. M. Karabucak Şefliği/ 67 no lu bölmede Turan Emeksiz kumul ağ. Merkez Şefliği/ 100 no lu bölmede 20 35 Tek ağaç 26 36 0 46 78 34 0 51 73 2 1 Kum 18 26 Tek ağaç. 35 36 0 40' 45'' 33 0 29' 04'' 365 53 Kireçtaşı (alüviyalkollivüyal depo) 1999 Ağustos 38,5 0 C 2000 Temmuz 39,3 0 C 1985 şubat -3 0 C 2000 Ocak 0,3 0 C 665,50 355,72 9
3.3. Deneme Sahalarında Yapılan İş ve İşlemler Deneme sahalarında dikimden önce toprak hazırlığı yapılmış, 1+0 yaşlı tüplü fidanlarla çukur dikimi yöntemiyle dikilmiştir. Tarsus-Turan Emeksiz deneme alanı 1995 yılı sonbaharında, diğerleri 1996 kışında tesis edilmiştir. Turan, Mut, İncik ve Başköy de toprak işleme makine ile yapılmış Kozak ve Koçarlı da ise sahanın eğimli ve kırıklı yapıda olması nedeniyle bu işlem işçi ile yaptırılmıştır. Bakım çalışmaları Mut deneme alanında makine ile diğer deneme alanlarında ise işçi yardımıyla yapılmaktadır. Denemelerde 1996 yılı vejetasyon mevsimi sonunda boy ölçümlerine başlanmıştır. Boyları 1,30 cm den büyük olanların çapları mm hassasiyetinde kumpasla, boylar cm hassasiyetinde lata ile ölçülmüştür. Orijinlerin yaşama oranları sayımla belirlenmiştir. 3.4. Deneme Deseni ve Değerlendirme Yöntemi Denemeler Ege ve Batı Akdeniz bölgelerinde rastlantı blokları deneme desenine göre, Doğu Akdeniz Bölgesinde ise, rastlantı blokları deneme desenine uygun olacak şekilde tek ağaç parselli olarak tesis edilmiştir. Elde edilen verilerin değerlendirilmesinde TARİST (Akkaş, 1994) istatistik değerlendirme programı kullanılmış, yaşama oranlarına arcsinüs dönüşümleri yapılmıştır. Her Deneme Alanı İçin Kullanılan Model: Veriler tek faktörlü tesadüf blokları (Tarist; model 7) deneme desenine göre değerlendirilmiştir. Ortalamaların karşılaştırılması ve farklılıkların belirlenmesinde ise Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi uygulanmıştır. Değerlendirmelerde kullanılan varyans analiz modeli ve istatistik değerlendirme formülü aşağıda verilmiştir. Varyans analizinde serbestlik dereceleri: Y ij = µ+ O j +B i + E ij Eşitlikte; µ = Genel ortalama, O j = Orijinlerin etkisi, B i = Blokların etkisi E ij = Orijin blok etkileşimi (hata) olarak tanımlamaktadır. 10
Ortak Deneme Alanı Değerlendirmeleri İçin Kullanılan Model: Veriler bir faktör tesadüf blokları yer üzerine kombine (Tarist; model 15) deneme desenine göre değerlendirilmiştir. Ortalamaların karşılaştırılması ve farklılıkların belirlenmesinde ise Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi uygulanmıştır. Değerlendirmelerde kullanılan varyans analiz modeli ve istatistik değerlendirme formülü aşağıda verilmiştir. Varyans analizinde serbestlik dereceleri: Y ijk = µ+ L j +E ij +O k +(LxO) jk +E ijk Eşitlikte; µ = Genel ortalama L j = Deneme alanı etkisi E ij = i. deneme alanında j. Bloğun etkisi O k = k. orijin etkisi, (LXO) jk = Deneme alanı orijin etkileşimi E ijk = Hata olarak tanımlamaktadır. Deneme alanları arasındaki B tipi korelasyon değerleri hesaplanmıştır. B tipi korelasyonlar boy (cm), taç çapı (cm) değerleri üzerinden hesaplanmış, hesaplamalarda aşağıdaki eşitlik kullanılmıştır (Burdon, 1977). 2 σ 0 Rb = 2 2 ( σ 0 + σ 10 ) Eşitlikte: Rb= Orijin düzeyinde B tipi korelasyon 2 σ 0 = Orijinler arası farklılıktan kaynaklanan varyans, 2 σ 10 = Orijinle-çevre etkileşimi varyans değeri olarak tanımlanmaktadır. 11
4. BULGULAR 4.1 Deneme Alanlarına Ait Topraklar Ege Bölgesinde Kozak ve Koçarlı, Batı Akdeniz Bölgesinde İncik ve Başköy, Doğu Akdeniz Bölgesinde Mut deneme alanlarına ait toprak örneklerinin analizi Ege Ormancılık Araştırma Müdürlüğü laboratuarında yapılmıştır. Turan deneme alanına ait toprak örneklerinin analizi ise Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü Laboratuarında yapılmıştır. 4.1.1. Ege Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri Ana kayası granit olan Kozak deneme alanına ait topraklarda yapılan analizlere göre; Kozak ta kurulan denemenin toprak türü kumlu balçık olup kimyasal özellikleri açısından, kireçsiz, tuzsuz, toprak reaksiyonu orta şiddetli asit ve organik maddece fakirdir. Ana kayası gnays olan Koçarlı deneme alanına ait topraklarda yapılan analizlere göre; toprak türü balçıklı kum olup, toprağın kimyasal özellikleri az kireçli, tuzsuz, toprak reaksiyonu orta şiddette asit ile nötr arasında değişmektedir. Ayrıca saha orta düzeyde organik maddeye sahiptir (EK 2.). 4.1.2. Batı Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri İncik deneme alanına ait topraklarda yapılan analizlere göre; Ana kaya kireçtaşı olup iskeletçe zengin 1-1,5 m toprak derinliğine sahip alanın mineral toprağın altında gevşek ana materyal yer almaktadır. Yağışın fazla olması nedeniyle kireçler yıkanmış bu yüzden toprak reaksiyonunun düşük olduğu belirlenmiştir. İskeletçe zengin olduğu için toprak geçirgenliği fazladır. Toprak bünyesi kil olup, az kireçli, tuzsuz, toprak reaksiyonu olarak orta şiddette asit ile nötr arasında değişmektedir. Orta düzeyde organik maddeye sahiptir (Ek 2.). Başköy deneme alanına ait topraklarda yapılan analizlere göre; Ana kaya kireçtaşı olup yatay tabakalı ve ana kaya çatlakları daha az olduğundan köklerin derinlere gitmesini sınırlamaktadır. Toprak türü kil olup, toprağın kimyasal özellikleri az kireçli, tuzsuz, toprak reaksiyonu nötr ile hafif alkali arasında değişmektedir. Ayrıca toprakta orta düzeyde organik madde vardır (EK 2.). 4.1.3. Doğu Akdeniz Bölgesi Deneme Alanları Toprak Özellikleri Mut deneme alanına ait topraklarda yapılan analizlere göre; Mut ta kurulan denemenin toprak türü balçık, kumlu-balçık, kumlu-killi-balçık, killi-balçıktır. Kimyasal özellikleri açısından, aşırı kireçli, tuzsuz, toprak reaksiyonu orta alkali olup organik maddece düşük-orta düzeydedir (Ek 2.). 12
Turan deneme alanı ise kumlu toprak olup, toprağın kimyasal özellikleri yüksek kireçli, az tuzlu, toprak reaksiyonu orta alkalidir. Ayrıca orta düzeyde organik maddeye sahiptir (EK 2.). 4.2. Deneme Alanlarında Elde Edilen Bulgular 4.2.1. Ege Bölgesi Denemeleri Denemelerin onuncu yılında elde edilen verilere uygulanan varyans analizleri sonucunda; Ege bölgesindeki deneme alanlarında Kozak bölgesinde orijinler arasında, boy, çap, taç çapı ve yaşama oranı bakımından istatistiki yönden anlamlı bir farklılığa rastlanılmamıştır (Çizelge 5.). Koçarlı deneme alanında ise çap ortalamaları yönünden % 5 alfa seviyesinde önemli farklılıklar bulunmuştur (Çizelge 6.). Verilen çizelgelerdeki istatistiki anlamda farklılıkların önem dağılımı aşağıdaki gibidir. * = Önemli % 5 alfa seviyesinde (significant at alfa level %5) ** = Önemli % 1 alfa seviyesinde (significant at alfa level % 1) *** = Önemli % 0.1 alfa seviyesinde (significant at alfa level % 0.1) ns = Önemsiz ( not significant ) Çizelge 5. Ege bölgesi Kozak deneme alanı varyans analiz tablosu Table 5.The analysis of variance at Kozak trial in Aegean Region VARYASYON KAYNAĞI Source of variation SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom Boy Ort. Height F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/average of the squares Çap Ort. Diameter Taç Çapı Ort. Crown Diameter Yaşama Oranı Survival Rate Yineleme Replication 2 4.143* 15 051.423 3.438* 3 771.905 5.256** 24 650.539 5.238** 957.778 Orijin Origin 25 0.921ns 3 344.701 0.623ns 683.859 1.100ns 5 156.987 0.704ns 128.718 Hata Error Genel General 50 3 633.182 1 097.063 4 690.180 182.852 77 3 836.097 1 032.382 5 360.192 185.404 13
Çizelge 6. Ege bölgesi Koçarlı deneme alanı varyans analiz tablosu Table 6. The analysis of variance at Koçarlı trial in Aegean Region VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Yineleme Replication Orijin Origin Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom 2 25 Boy Height 3.916* 10 464.769 1.364ns 3 645.720 F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares Çap Diameter 0.794ns 420.105 1.748* 924.864 Taç Çapı Crown Diameter 0.193ns 663.511 1.099ns 3 784.413 Yaşama Oranı Survival Rate 0.818ns 253.360 0.690ns 213.954 50 2672.268 529.233 3444.091 309.896 77 3204.552 658.200 3483.383 276.407 Koçarlı deneme alanındaki çap ortalamalarına uygulanan Duncan testine göre orijinlerin beş farklı grup oluşturdukları belirlenmiştir. İlk grubu oluşturan orijinlerden bazıları; Muğla-Yatağan-Kantarcı-Türkiye (114,93 mm), Brignoles-Le Val-Fransa (91,57 mm), Artvin-Türkiye (86,17 mm), Saintes-Maries- Fransa (85,37 mm), Antalya-Serik- Belek-Türkiye (83,32 mm) orijinleridir. Son grubu oluşturan orijinlerden bazıları; Antalya-Kumluca-Türkiye (29,30 mm) Cataluna-İspanya (35,17 mm), Andalucia-Occidentalis-İspanya (43,67 mm) dır. 14
Çizelge 7. Koçarlı deneme alanındaki çap ortalamalarına ait Duncan testi Table 7. Duncan test of diameter means in Koçarlı trial Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Brignoles-Le Val (FR) Artvin (TR) Saintes Maries (FR) Antalya Serik Belek (TR) Denizli (TR) Edremit Atkayası (TR) Qsaibe (LB) St Aygulf (FR) Feniglia (IT) Aydın Koçarlı (TR) Cordillera central (IS) Çanakkale Eceabat (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Beit Mounzer (LB) Bergama Kozak (TR) K.Maraş Elmacık (TR) Meseta Castellana (IS) Villeneuvette (Hérault) (FR) Bkassine (LB) St. Raphael (FR) Kornael (LB) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Andalucia occidentalis (IS) Cataluna (IS) Antalya Kumluca (TR) Hko=529.233 dir 114.925 91.567 86.165 85.360 83.323 82.167 76.260 76.140 74.110 73.597 71.420 71.390 70.023 69.233 66.500 65.800 64.643 62.997 60.690 59.287 51.353 46.867 46.333 43.667 35.167 29.297 Kozak ve Koçarlı deneme alanı ortak değerlendirildiğinde, boy, çap ve taç çapı bakımından deneme alanları arasında fark % 5 alfa seviyesinde önemli bulunmuştur. Yaşama oranları bakımından deneme alanları arasında % 1 alfa seviyesinde fark saptanmıştır (Çizelge 8.). Boy, çap ve taç çapı ve yaşama oranlarına uygulanan duncan testi sonucunda Kozak deneme alanında gelişen orijinlerin Koçarlı deneme alanında gelişen orijinlerden daha iyi gelişme gösterdiği 15
görülmüştür. Kozak ta yaşama oranı % 74, 36, Koçarlı da % 50, 05 dir. Bergama- Kozak deneme alanındaki fidanların boy, çap, taç çapları ve yaşama oranları Koçarlı deneme alanından daha yüksektir. Çizelge 8. Ege bölgesi deneme alanlarının ortak varyans analiz tablosu Table 8. The analysis of variance at combined trials in Aegean Region VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Deneme Alanı Location Blok (Deneme alanı) Block ( Location) Orijin Origin Den.Al x Orijin Location x Origin Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degrees of freedom 1 4 25 25 98 153 Boy Ort. Height 17.852* 227 763.656 4.034** 12 758.096 1.101ns 3 483.388 1.109ns 3 507.033 F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares Çap Ort Diameter 14.966* 31 369.398 2.556* 2 096.005 0.890ns 729.191 1.074ns 879.532 Taç Çapı Ort. Crown Diameter 14.102* 178 483.079 3.102* 1 2657.025 1.040ns 4 243.930 1.151ns 4 697.470 Yaşama Oranı Survival Rate 37.562** 22 746.589 2.470* 605.569 0.317ns 77.803 1.081ns 264.868 3 162.530 818.942 4 079.851 245.078 4 990.095 1 047.241 5 571.709 377.472 4.2.2. Batı Akdeniz Bölgesi Denemeleri Denemelerin onuncu yılında İncik deneme alanında elde edilen verilere yapılan varyans analizine göre orijinler arasında boy, çap ve taç çapı verilerinde % 5 alfa seviyesinde farklılık bulunmuştur. 16
Çizelge 9. İncik deneme alanı varyans analiz tablosu Table 9. The analysis of variance in İncik trial VARYASYON KAYNAĞI Source of variation SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom Boy Ort. Height F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares Çap Ort. Diameter Taç Çapı Ort. Crown Diameter Yaşama Oranı Survival Rate Yineleme Replication Orijin Origin Hata Error Genel General 2 14 13 29 1.746ns 2 717.978 3.208* 4 994.299 2.796ns 499.740 2.953* 527.732 2.791ns 1 865.395 2.708* 1 809.735 0.194ns 28.374 1.643ns 240.452 1556.864 178.729 668.346 146.375 3296.392 369.352 1301.916 183.654 İncik deneme alanında hangi orijin yada orijin gruplarının farklı olduğunu test etmek için uygulanan Duncan Çoklu Karşılaştırma testlerine göre boy bakımından 5 farklı grup oluşmuştur. İlk grubu oluşturan orijinlerden bazıları; Chalkidiki Agios Nikolaos- Yunanistan (533,65 cm), Andalucia occidentalis-ispanya (476,11 cm), Saintes- Maries-Fransa (463,55 cm), Villeneuvette (Herault)-Fransa (456,30 cm) dır. Son grubu oluşturan orijinler; Antalya-Kumluca-Türkiye (334,52 cm), Yalova- Dumanlıdağ-Türkiye (357,28 cm), Muğla-Yatağan-Kantarcı-Türkiye (364,81 cm), Cataluna-İspanya (414,95 cm) dır. 17
Çizelge 10. İncik deneme alanı boy ortalamaları duncan testi Table 10. Duncan test of height means in İncik trial Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Andalucia occidentalis (IS) Saintes Maries (FR) Villeneuvette (Hérault) (FR) Brignoles-Le Val (FR) St. Raphael (FR) St Aygulf (FR) Çanakkale Eceabat (TR) Meseta Castellana (IS) Feniglia (IT) Kornael (LB) Cataluna (IS) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Antalya Kumluca (TR) Hko=1556.864 dir 533.645 476.110 463.545 456.300 451.015 448.930 447.430 445.270 444.295 438.865 436.325 414.950 364.810 357.280 334.515 Çap ortalamalarına uygulanan duncan testine göre 5 grup oluşmuştur ve ilk grubu oluşturan 10 orijin sırasıyla; Chalkidiki Agios Nikolaos-Yunanistan (146,19mm), Andalucia occidentalis- İspanya 126,67 mm, St-Aygulf-Fransa (125,87 mm), Saintes-Maries-Fransa (121,73 mm) St. Raphael-Fransa (120.710mm), Villeneuvette (Hérault)-Fransa (119.365mm), Meseta Castellana- İspanya (119.230mm), Kornael-Lübnan (117.055mm), Çanakkale Eceabat- Türkiye (116.885mm,) ve Brignoles-Le Val - Fransa (114.625mm) dır. Son grubu oluşturan orijinlerden bazıları ; Antalya-Kumluca-Türkiye (79,17 mm), Yalova- Dumanlıdağ-Türkiye (90,67 mm), Muğla-Yatağan-Kantarcı-Türkiye (93,85 mm), Feniglia-İtalya (110,99 cm) Cataluna - İspanya (111.51 mm) dır. 18
Çizelge 11. İncik deneme alanı çap ortalamaları duncan testi Table 11. Duncan test of diameter means in İncik trial Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Andalucia occidentalis (IS) St Aygulf (FR) Saintes Maries (FR) St. Raphael (FR) Villeneuvette (Hérault) (FR) Meseta Castellana (IS) Kornael (LB) Çanakkale Eceabat (TR) Brignoles-Le Val (FR) Cataluna (IS) Feniglia (IT) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Antalya Kumluca (TR) Hko=178.729 dir 146.185 126.670 125.870 121.730 120.710 119.365 119.230 117.055 116.885 114.625 111.510 110.995 93.845 90.670 79.165 Taç çapı ortalamalarına göre orijinler 3 farklı grup oluşturmuştur. Buna göre ilk grubu oluşturan orijinler; Chalkidiki Agios Nikolaos-Yunanistan (310,79 cm), Andalucia occidentalis-ispanya (298,28 cm), Saintes-Maries-Fransa (193,86 cm), Villeneuvette (Herault)-Fransa (292,34 cm), St Aygulf-Fransa (283.510cm), Meseta Castellana-İspanya (283.240cm), St. Raphael-Fransa (280.355 cm), Çanakkale Eceabat-Türkiye (268.200cm), Cataluna-Ispanya (260.910 cm), Kornael-Lübnan (260.290cm), Brignoles-Le Val-Fransa (254.660cm) ve Feniglia- İtalya (253.420cm) dır. Son grubu oluşturan orijinlerden bazıları; Antalya- Kumluca-Türkiye (209,09 cm), Yalova-Dumanlıdağ-Türkiye (216,28 cm). 19
Çizelge 12. İncik deneme alanı taç çapı ortalamaları duncan testi Table 12. Duncan test of crown diameter means in İncik trial Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Andalucia occidentalis (IS) Saintes Maries (FR) Villeneuvette (Hérault) (FR) St Aygulf (FR) Meseta Castellana (IS) St. Raphael (FR) Çanakkale Eceabat (TR) Cataluna (IS) Kornael (LB) Brignoles-Le Val (FR) Feniglia (IT) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Antalya Kumluca (TR) Hko=668.346 dir 310.790 298.275 293.855 292.335 283.510 283.240 280.355 268.200 260.910 260.290 254.660 253.420 230.195 216.275 209.095 Başköy deneme alanında 10. yılda elde edilen verilere uygulanan varyans analizine göre boy bakımından orijinler arasında % 5 alfa seviyesinde, taç çapı olarak orijinler arasında % 1 alfa seviyesinde istatistiki güven düzeyinde farklılıklar görülmüştür (Çizelge 13.). 20
Çizelge 13. Başköy deneme alanı varyans analiz tablosu Table 13. Analysis of variance in Başköy trial VARYASYON KAYNAĞI Source of variation SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares Yineleme Replication Orijin Origin Hata Error Genel General 2 18 36 56 Boy Ort. Height 6.401** 5 879.071 2.375* 2 180.994 Çap Ort. Diameter 9.333*** 665.866 1.775ns 126.630 Taç Çapı Ort. Crown Diameter 8.311** 2 421.493 2.999*** 873.705 Yaşama Oranı Survival Rate 2.325ns 262.260 0.822ns 92.699 918.473 71.349 291.361 112.788 1501.447 110.351 554.619 111.669 Başköy de boy ortalamalarına uygulanan Duncan testinde 3 grup oluşmuştur. İlk grupta yer alan 11 orijin sırasıyla; Feninglia-İtalya (392,51 cm), Cataluna-İspanya (390,93 cm), Brignoles-le-val- Fransa (375,48 cm), St-Aygulf- Fransa (371,28 cm), Meseta Castellana-İspanya (366.177 cm), Andalucia occidentalis-ispanya (363.170 cm), Qsaibe-Lübnan (359.553 cm), Cordillera central-ispanya (358.607cm), Villeneuvette (Hérault) -Fransa (354.373 cm), Kornael-Lübnan (352.627 cm), Saintes Maries Fransa (340.820 cm) orijinlerindedir. 21
Çizelge 14. Başköy deneme alanı boy ortalamaları duncan testi Table 14. Duncan test of height means in Başköy trial Feniglia (IT) Cataluna (IS) Brignoles-Le Val (FR) St Aygulf (FR) Meseta Castellana (IS) Andalucia occidentalis (IS) Qsaibe (LB) Cordillera central (IS) Villeneuvette (Hérault) (FR) Kornael (LB) Saintes Maries (FR) St. Raphael (FR) Çanakkale Eceabat (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Bkassine (LB) Beit Mounzer (LB) Antalya Kumluca (TR) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Hko=918.473 dir 392.507 390.927 375.483 371.283 366.177 363.170 359.553 358.607 354.373 352.627 340.820 326.397 324.573 322.220 319.327 319.193 319.073 310.660 308.610 Taç çapı ortalamalarına yapılan duncan testine göre 6 grup oluşmuştur. İlk grupta yer alan orijinler; Cataluna-İspanya (251,02 cm), Andalucia occidentalis- Yunanistan (241,39 cm), Meseta Castellana-İspanya (239,45 cm), Cordillera Central-İspanya (238,67 cm), Feniglia-Italya (232.097 cm), St Aygulf-Fransa (231.583 cm), Villeneuvette (Hérault)-Fransa (229.977 cm), QsaibeLübnan (227.410 cm), Brignoles-Le Val-Fransa (225.260 cm), Kornael-Lübnan (222.337 cm), Saintes Maries-Fransa (220.907 cm) orijinleridir. 22
Çizelge 15. Başköy deneme alanı taç çapı ortalamaları duncan testi Table 15. Duncan test of crown diameter means in Başköy trial Cataluna (IS) Andalucia occidentalis (IS) Meseta Castellana (IS) Cordillera central (IS) Feniglia (IT) St Aygulf (FR) Villeneuvette (Hérault) (FR) Qsaibe (LB) Brignoles-Le Val (FR) Kornael (LB) Saintes Maries (FR) St. Raphael (FR) Bkassine (LB) Antalya Kumluca (TR) Beit Mounzer (LB) Çanakkale Eceabat (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Hko=291.361 dir 251.023 241.390 239.447 238.660 232.097 231.583 229.977 227.410 225.260 222.337 220.907 213.473 212.670 207.543 204.457 200.840 199.823 195.153 192.710 23
Çizelge 16. Batı Akdeniz Bölgesi Ortak Varyans Analiz Sonuçları Table 16.The analysis of variance at combined trials in West Mediterranean Region VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Deneme Alanı Location Blok (Deneme alanı) Block ( Location) Orijin Origin Den.AlXOri Location XOri. Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom 1 4 14 14 41 74 Boy Ort. Height 46.670** 134 034.602 3.021ns 2 871.955 4.324*** 4 109.190 3.470** 3 297.479 F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares Çap Ort. Diameter 46.971** 18 151.476 4.120** 386.442 3.954*** 370.799 3.325** 311.824 Taç Çapı Ort. Crown Diameter 23.856** 38 291.591 4.329** 1 605.108 4.627*** 1 715.558 2.881** 1 068.184 Yaşama Oranı Survival Rate 22.409* 2 819.712 0.929ns 125.828 1.426ns 193.044 1.176n 159.250 950.403 93.784 370.775 135.416 3 894.356 447.285 1 336.300 186.584 İncik ve Başköy deneme alanları birlikte değerlendirildiğinde boy, çap ve taç çapı bakımından deneme alanları arasında % 1, orijinler arasında % 0.1, deneme alanları ve orijinler etkileşimi bakımından % 1 alfa seviyesinde farklılık görülmüştür.yaşama oranı bakımından sadece deneme alanları arasında % 5 alfa seviyesinde önemli farklılık görülmüştür. Farklılık görülen verilere duncan testi uygulanmıştır (Çizelge 17). Başköy deneme alanındaki fidanların yaşama oranı İncikten daha iyidir. Fakat, boy, çap ve taç çapı ortalamaları İncik deneme alanında daha yüksektir. 24
Çizelge 17. İncik-Başköy deneme alanları boy ortalamaları duncan testi Table 17. Duncan test of height means in İncik and Başköy trials Feniglia (IT) Andalucia occidentalis (IS) Brignoles-Le Val (FR) St Aygulf (FR) Cataluna (IS) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Meseta Castellana (IS) Villeneuvette (Hérault) (FR) Saintes Maries (FR) Kornael (LB) St. Raphael (FR) Çanakkale Eceabat (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Antalya Kumluca (TR) Hko=950.403 dir 411.050 408.346 405.696 401.742 400.536 398.624 397.424 395.144 389.910 386.106 375.410 372.852 336.244 332.320 325.250 Boy ortalamalarına uygulanan duncan testine göre 3 grup oluşmuştur ilk grubu oluşturan orijinler; Feninglia-İtalya (411,05 cm), Andalucia Occidentalis- İspanya (408,35 cm), Brignoles Le-Val-Fransa (405,69 cm), St Aygulf-Fransa (401.742 cm), Cataluna-İspanya (400.536 cm), Chaldiki Agios Nikolaos- Yunanistan (398.624 cm), Meseta Castellana Ispanya (397.424 cm), Villeneuvette Fransa (395.144 cm), Saintes-Maries-Fransa (389.910 cm), Kornael- Lübnan (375.410.cm), St. Raphael-Fransa (375.410 cm), Çanakkale-Eceabat- Türkiye (372.852 cm) almıştır. Son grubu oluşturan orijinler, Antalya Kumluca- Türkiye (325,25 cm), Muğla Yatağan Katrancı-Türkiye (332,32 cm) ve Yalova Dumanlıdağ-Türkiye (336,24 cm) dir. 25
Çizelge 18. İncik-Başköy deneme alanları çap ortalamaları duncan testi Table 18. Duncan test of diameter means in İncik and Başköy trials St Aygulf (FR) 104.028 Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) 102.986 Andalucia occidentalis (IS) 101.224 Feniglia (IT) 100.694 Cataluna (IS) 100.216 Villeneuvette (Hérault) (FR) 100.110 Meseta Castellana (IS) 99.418 Kornael (LB) 98.400 Saintes Maries (FR) 98.054 Brignoles-Le Val (FR) 97.296 St. Raphael (FR) 93.872 Çanakkale Eceabat (TR) 93.630 Yalova Dumanlıdağ (TR) 81.872 Muğla Yatağan-Katrancı (TR) 79.068 Antalya Kumluca (TR) 77.842 Hko=93.784 dir Çap ortalamalarına uygulanan duncan testine göre 4 grup oluşmuştur. ilk grubu oluşturan orijinler; St Aygulf-Fransa (104,03 mm), Chalkidiki Agios Nikolaos-Yunanistan (102,99 mm), Andalucia occidentalis-ispanya (101,22 mm), Feniglia-İtalya (100.694 mm), Cataluna-İspanya (100.216mm), Villeneuvette- Fransa (100.110mm), Meseta Castellana İspanya (99.418mm), Korneal-Lübnan (98.400mm), Saintes-Maries Fransa (98.054mm), Brignoles-LeVal-Fransa (97.296), St. Raphael-Fransa (93.630 mm) ve Çanakkale-Eceabat-Türkiye (93.630 mm) dır. Son grubu oluşturan orijinlerin tümü; Antalya Kumluca-Türkiye (77,84 mm), Muğla Yatağan Katrancı-Türkiye (79,07 mm), Yalova Dumanlıdağ-Türkiye (81,87 mm) dir. 26
Çizelge 19. İncik-Başköy deneme alanları taç çapı ortalamalsrı duncan testi Table 19. Duncan test of crown diameter means in İncik and Başköy trials Andalucia occidentalis (IS) Meseta Castellana (IS) Cataluna (IS) Villeneuvette (Hérault) (FR) St Aygulf (FR) Saintes Maries (FR) Feniglia (IT) St. Raphael (FR) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Kornael (LB) Brignoles-Le Val (FR) Çanakkale Eceabat (TR) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Antalya Kumluca (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Hko=370.775 dir 264.144 256.964 254.978 254.920 252.354 250.086 240.626 240.226 239.942 237.518 237.020 227.784 209.170 208.164 206.404 Taç çapı ortalamalarına uygulanan duncan testine göre 5 grup oluşmuştur. İlk grubu oluşturan orijinler; Andalucia occidentalis-ispanya (264,14 cm), Meseta castellana-ispanya (256,96 cm), Cataluna-İspanya (254,98 cm), Villeneuvette (Herault)-Fransa (254,92 cm), St. Aygulf-Fransa (252.354 cm), Saintes-Maries- Fransa (250.086cm), Feniglia-İtalya (240.626 cm), St. Raphael Fransa (240.226cm), Chalkidiki Agios-Yunanistan (239.942 cm), Korneal-Lübnan (237.518 cm) ve Brignoles Le Val-Fransa (237.020 cm) dır. Son grubu oluşturan orijinler; Yalova Dumanlıdağ-Türkiye (206,40 cm), Antalya Kumluca-Türkiye (208,16 cm), Muğla Yatağan Katrancı-Türkiye (209,17 cm), Çanakkale Eceabat- Türkiye (227,78 cm) dir. 27
4.2.3. Ege Bölgesi ve Batı Akdeniz Bölgelerinin Birlikte Değerlendirilmesi Ege ve Batı Akdeniz denemelerinde ortak kullanılan orijinlere uygulanan varyans analizine göre deneme alanları arasında boy ve çap bakımından % 0.1, taç çapı bakımından % 1, deneme alanı ve orijin etkileşimine göre boyda % 1, taç çapında % 5 alfa seviyesinde önemli farklılık bulunmuştur. Yaşama oranlarının değerlendirilmesine göre deneme alanları arasında % 0.1 alfa seviyesinde önemli farklılık bulunmuştur (Çizelge 20.). Çizelge 20. Ege ve Batı Akdeniz Ortak varyans analiz tablosu Table 20. The analysis of variance results at combined trials in Aegean and West Mediterranean regions VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Deneme Alanı Location Blok (Deneme alanı) Block ( Location) Orijin Origin Den.AlXOri Location XOri. Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom 3 8 14 42 96 163 F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F/ average of the squares T. Çap Ort. Çapı Ort. Diameter Crown Diameter Boy Ort. Height 31.895*** 185 413.066 2.446* 5 813.307 1.375ns 3 267.383 1.802** 4 282.465 18.544*** 17 885.123 1.977 ns 964.492 1.172ns 571.779 1.294ns 631.130 9.797** 67 511.163 3.367*** 6 891.238 1.178ns 2 410.252 1.555* 3 183.197 Yaşama Oranı Survival Rate 23.580*** 7 536.246 1.666ns 319.605 0.559ns 107.171 1.157ns 221.867 2376.182 487.724 2046.535 191.818 6481.387 875.492 3813.304 333.736 Duncan testlerine göre yaşama oranı ortalamalarına sahip en iyi deneme alanları Başköy ve Kozak, en kötü deneme alanları İncik ve Koçarlı dır. Taç çapı ortalamaları en iyi Kozak deneme alanında, en kötü Başköy deneme alanında, boy ve çap gelişimi bakımından en iyi deneme alanı İncik, en kötü deneme alanı Koçarlı dır. 28
Elde edilen sonuçlara B tipi korelasyon uygulandığımda, yöreler arasında orijin çevre etkileşimi bakımından önemli bir farklılık vardır. (Çizelge 23-24). Çizelge 21. Ege ve Batı Akdeniz Bölgesi deneme alanlarının boy ortalamalarına göre B tipi korelasyon tablosu Table 21. B type corelation table of height means in Aegean and West Mediterranian regions Kozak Koçarlı İncik Başköy Kozak - 0,49 0,40 0,43 Koçarlı - 0,40 0,54 İncik - 0,55 Başköy - Çizelge 22. Ege ve Batı Akdeniz bölgesi deneme alanlarının taç çapı ortalamalarına göre B tipi korelasyon tablosu Table 22. B type corelation table of crown diameter means in Aegean and West Mediterranian regions Kozak Koçarlı İncik Başköy Kozak - 0,37 0,57 0,47 Koçarlı - 0,57 0,41 İncik - 0,62 Başköy - 4.2.4. Doğu Akdeniz Bölgesi Denemeleri Turan da onuncu yıl verileri alınamadan saha, aralama kesimi sonucu Orman İşletme Müdürlüğü tarafından kesilmiştir. Turan deneme sahasının 9 yıllık verileri, Mut deneme sahasının on yıllık verileri değerlendirilmiştir. Bu nedenle her iki deneme alanı birbiriyle karşılaştırılamamıştır. Ayrıca Mut deneme deseni diğer deneme alanlarından farklı olduğundan birlikte değerlendirilememiştir. Turan ve Mut ta elde edilen verilere uygulanan varyans analizine göre Turan deneme alanında test edilen orijinler arasında boy ve çap değerleri bakımından fark yoktur (Çizelge 24). Mut deneme alanında orijinler arasında boy bakımından % 0,01 alfa seviyesinde, çap bakımından % 1 alfa seviyesinde önemli farklılık bulunmuştur (Çizelge 25-26). 29
Çizelge 23. Tarsus/Turan Emeksiz Ormanı Deneme Alanı 9.Yaş Varyans Analizi Table 23. The analysis of variance of 9 th years in Turan Emeksiz trial. VARYASYON KAYNAĞI Source of variation SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F Boy Height Çap Diameter Yineleme Replication Orijin Origin Hata Error Genel General 34 4.174*** 29 216.589 19 1.291ns 9 036.542 145 198 3.193*** 3 057.324 1.085ns 1 038.578 6 999.035 957.547 11 009.689 1 325.891 Çizelge 24. Mut Deneme Alanı 10. Yaş Varyans Analizi Table 24. The analysis of variance of 10 th years in Mut trial. VARYASYON KAYNAĞI Source of variation Yineleme Replication Orijin Origin Hata Error Genel General SERBESTLİK DERECESİ Degres of freedom 25 17 410 452 F ORANI/KARELER ORTALAMASI Ratio of F Boy Height 5.225*** 1 1475.874 3.774*** 8288.918 Çap Diameter 2.668*** 948.632 2.505** 890.706 Taç Çapı Crown Diameter 12.144*** 27 221.105 0.729ns 1634.512 2 196.319 355.508 2 241.489 2 938.715 408.442 3 600.276 30
Mut deneme alanındaki boy ortalamalarına uygulanan duncan testine göre en iyi boy gelişimi gösteren iki orijin sırasıyla; Feniglia-İtalya (455,39 cm) ve Brignoles_Le Val-Fransa ( 429,58 cm) dır. En düşük boy gelişimi yapan orijinlerden bazıları; Muğla Yatağan Katrancı_Türkiye ( 385,22 cm), Bkassine- Lübnan (386,154 cm), Qasibe-Lübnan (388,750 cm), Yalova Dumanlıdağ-Türkiye ( 390,00 cm) dir. 31
Çizelge 25. Mut Deneme Alanı 10. Yaş Boy Verileri Duncan Testi Table 25. Duncan test of 10 th years of heights in Mut trial Feniglia (IT) Brignoles-Le Val (FR) Saintes Maries (FR) Villeneuvette (Hérault) (FR) Meseta Castellana (IS) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Çanakkale Eceabat (TR) Kornael (LB) St Aygulf (FR) St. Raphael (FR) Andalucia occidentalis (IS) Beit Mounzer (LB) Cataluna (IS) Antalya Kumluca (TR) Yalova Dumanlıdağ (TR) Qsaibe (LB) Bkassine (LB) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Hko=2196.319 dir 455.385 429.583 420.769 418.400 415.000 410.400 408.600 405.769 401.600 397.692 395.769 393.077 392.800 392.000 390.000 388.750 386.154 385.217 Mut deneme alanında çap verilerine uygulanan duncan testine gören ilk grubu oluşturan orijinler; Feniglia-İtalya (110,89 mm), Brignoles-Le Val-Fransa (105,89 mm), Meseta castellena-ispanya (102,27 mm), Villeneuvette-Fransa (101.760 mm), Kornael-Lübnan (100.115 mm), Çanakkale-Eceabat-(98.960 mm) dır. Son grubu oluşturan orijinlerden bazıları; Andalucia occidentalis-ispanya (88,15 mm), Cataluna-İspanya (90,04 mm), St. Raphael-Fransa (90,15 mm) dır 32
Çizelge 26. Mut Deneme Alanı 10. Yaş Çap Verileri Duncan Testi Table 26. Duncan test of 10 th years of diameters in Mut trial. Feniglia (IT) Brignoles-Le Val (FR) Meseta Castellana (IS) Villeneuvette (Hérault) (FR) Kornael (LB) Çanakkale Eceabat (TR) Antalya Kumluca (TR) Chalkidiki Agios Nikolaos (YU) Saintes Maries (FR) St Aygulf (FR) Qsaibe(LB) Yalova Dumanlıdağ (TR) Muğla Yatağan-Katrancı (TR) Bkassine (LB) Beit Mounzer (LB) St. Raphael (FR) Cataluna (IS) Andalucia occidentalis (IS) Hko=355.508 dir 110.885 105.167 102.269 101.760 100.115 98.960 97.560 96.400 95.385 94.640 94.292 94.120 93.130 92.423 90.654 90.154 90.040 88.154 33