Türkiye Elektrik Piyasası ve DUY İbrahim Etem ERTEN Grup Başkanı - Enerji Uzmanı OSB Eğitimi 26 Mart 2012 Afyon
Hızlı talep artışı: Yatırım ihtiyacı ve fırsatlar Rekabetçi piyasaların rolü Yüksek ithalat bağımlılığı: Türkiye Enerji Sektörü Temel Niteliği ğ Yerli ve yenilenebilir kaynakların geliştirilmesi fırsatı Kaynak çeşitliliği Enerji verimliliğini artırma potansiyeli: Yapısal dönüşüm ihtiyacı 2 www.epdk.gov.tr
Elektrik ve Doğal Gaz Sektörleri 2000-2007 Dünyada en hızlı talep artışı ş yaşanan ş ikinci ülke 200 180 160 140 120 175 140 141 Kümülatif Talep Artışı % 100 80 Elektrik D. Gaz 60 40 20 49 40 53 29 20 12 9 12 8 0 Çin Türkiye Hindistan Dünya AB OECD OECD Statistics 3 www.epdk.gov.tr
Ekonomik Büyüme - Elektrik Talebi Büyüme Elektrik Talebi İlişkisi 20,0% 15,0% 10,0% % 5,0% 0,0% 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 5,0% 50% Büyüme Hızı Talep Artış Hızı Polinom (Büyüme Hızı) Polinom (Talep Artış Hızı) 10,0% 4 www.epdk.gov.tr
Elektrik Tüketimi 12000 10000 Kişi Başı Brüt Elektrik Tüketimi ABD Avustralya İsviçre 10.29 91 kwh 8000 6000 4000 2000 0 244 Fiili Yüksek Düşük Jenerik 393 554 723 1.031 1.432 1.996 Fransa Rusya Almanya İngiltere Yunanistan Çin 2.345 2.827 2.82 827 3.7 719 3.597 2.820 5.191 4.717 3.701 7.281 6.202 4.706 8.250 8.213 6.367 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 5 www.epdk.gov.tr
Elektrik Piyasası: Yapısı ve İşleyişi 6 www.epdk.gov.tr
Elektrik Kanununda Amaç Elektrik Piyasası Kanunun Amaç Maddesine göre; Madde 1.- Bu Kanunun amacı; elektriğin yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının n oluşturulması lmas ve bu piyasada bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanmasıdır. 7
Elektrik Sektörünün Şematik İşleyişi TRAFO ÜRETİM Santralı TRAFO (TM) DAĞITIM İLETİM TRAFO (DM) PERAKENDE 8
Elektrik Piyasa Yapısı Düzenlenen Faaliyetler İletim Dağıtım Rekabetçi Faaliyetler Üretim Toptan Satış Piyasası Perakende Satış Serbest Tüketiciler Perakende Satış Piyasası Serbest Olmayan Tüketiciler 9 Serbest Tüketici Limiti Sıfırlandığında www.epdk.gov.tr
Öngörülen Piyasa Yapısı Kanunun amaç maddesinde; rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi piyasasının oluşturulması ibaresi yer almıştır. Niçin tam rekabetçi piyasa yapısı? 10
Fiyat Tekel Fiyatı 9 Tam Rekabet Fiyatı 11 5 H A Tekel ve Tam Rekabetçi Yapı Karşılaştırma ş ş - Tekel Kaybı Tam Rekabet Tekel Tekel Etkisi Tüketici A+B+F A -B-F Faydası Üretici Faydası Net Ekonomik Fayda E+G+H B+E+H B-G A+B+E+ F+G+H A+B+E+ H -F-G Toplam Arz B = Marjinal F maliyet E G Tam rekabet firma talep eğ Marjinal Gelir= Piyasa Fiy Toplam Talep= Tekelci firma Marjinal Tekelci firma talep eğris Gelir 600 1000 Miktar Tekel üretim miktarı Tam Rekabet üretim miktarı
Elektrik Piyasası Geçiş Süreçleri TEDAŞ TEDAŞ TEK Dağıtım TEİAŞ Dağıtım Dikey Entegrasyon TEAŞ TETAŞ İletim Üretim, İletim, Ticaret 1970 1994 2001 Toptan Satış- Ticaret EÜAŞ Üretim 12
Reformun Kilometretaşları Mali Uzlaştırma Başlangıç Günü Dengeleme ve Uzlaştırma Nihai DUY (Aşama 1) Nihai i DUY (Aşama 2) 1 Aralık 2003 1 Ağustos 2006 1 Aralık 2009 1 Aralık 2011 13
Mevcut Piyasa Yapısı EÜAŞ Yİ YİD İHD YİD İHD ÖZEL ÜRETİCİ OTOPRODÜKTÖR TETAŞ TOPTAN SATIŞ (ÖZEL) TEİAŞ (İletim Piyasa ve Sistem işletmecisi) Dağıtım ve Perakende Satış Şirketleri (Özel ve Kamu) Serbest Olmayan Tüketici Serbest Tüketici İthalat İhracat İthalat 14
ENTSO-E bağlantısı 18 Eylül 2010 tarihi itibari ile Türkiye elektrik sistemi ENTSO-E E bölgesi ile senkron paralel bağlantıya geçmiştir. Bir yıllık deneme paralel işletme döneminin başarıyla tamamlanmasını takiben, TEİAŞ ENTSO-EE Avrupa Kıtası Senkron Bölgesi için tam üyelik statüsü elde edecektir. 15
ENTSO-E bağlantısı 18 Eylül 2010 tarihinden sonraki uygulamaların ENTSO-E sistemine uyumlu olacak şekilde düzenlenmesine yönelik olarak Elektrik Piyasası İthalat ve İhracat Yönetmeliği revize edilmiştir. ENTSO-E üyesi komşularımızla elektrik ithalatı ve ihracatı bu mekanizma çerçevesinde Haziran 2011 itibari ile başlamıştır. ENTSO-E üyeliğimiz ile ülkemizin elektrik ticareti olanaklarının büyük ölçüde artması beklenmektedir. 16
Dengeleme Piyasası ve Uzlaştırmaş 17 www.epdk.gov.tr
Nihai DUY ile Düzenlenen Yapı (1/2) Nihai DUY iki aşamalı bir yapı öngörmektedir. Geçiş Dönemi Dengeleme Mekanizması Aylık 3 Zamanlı Uzlaştırma Mevcut Durum Nihai Dönem Gün Öncesi Planlama Gün Öncesi Piyasası Dengeleme Güç Dengeleme Güç Piyasası Piyasası Saatlik Uzlaştırma Saatlik Uzlaştırma 1 Temmuz 2006 AŞAMA 1 AŞAMA 2 1 Aralık 2009 1 Aralık 2011 PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 18
Nihai DUY ile Düzenlenen Yapı (2/2) Nihai i DUY ile: Gün Öncesi ve Gün İçi piyasası ayrıştırılmaktadır. Buna göre, Gün öncesi teklifleri (ilk aşamadan Gün Öncesi Planlama, ikinci aşamada Gün Öncesi Piyasası) ve gün içi teklifleri (Dengeleme Güç Piyasası) ayrı ayrı verilmektedir. Uzlaştırma saatlik bazda yapılmaktadır. Ticari faaliyetin çok büyük bir kısmı Gün Öncesinde gerçekleşmekte, k Gün içerisinde i i ise sistem emniyeti i ön plana çıkmaktadır. Denge sorumluluğu kavramı getirilmiştir. Denge sorumluluğu içinde, katılımcılara dengeden sorumlu grup oluşturma imkanı sunulmuştur. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 19
Gün Öncesi Planlama Gün Öncesi Piyasası Dengeleme Güç Piyasası Saatlik Uzlaştırma Mekanizma Katılımcılar tarafından tekliflerin sunulması (11:30) Sistem İşletmecisi tarafından yük tahmini yapılması (11:30) Sistem İşletmecisi tarafından kısıtların sisteme girilmesi (11:30) Piyasa İşletmecisi tarafından sistemin çalıştırılarak marjinal fiyatların vealış / satış miktarlarının belirlenmesi (13:00) İtiraz süreci (13:30) Gün öncesi programının sonuçlandırılması (14:00) PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 20
Dengeleme Güç Piyasası Gün Öncesi Piyasası Dengeleme Güç Piyasası Saatlik Uzlaştırma Mekanizma Sistem İşletmecisine kesinleşmiş gün öncesi üretim / tüketim programlarının sunulması (16:00) Sistem İşletmecisine yük alma, yük atma tekliflerinin sunulması (16:00) Sistem İşletmecisi l t i i tarafından hatalı bildirimlerin i l i kontrol edilmesi i ve düzeltilmesinin i i sağlanması (17:00) Tekliflerin sistem ihtiyaçları doğrultusunda ğ Sistem İşletmecisi tarafından değerlendirilerek kullanılması (17:00...) PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 21
Gün Öncesi Fiyatı ve Sistem Marjinal Fiyatı Arasındaki İlişki Gün Öncesi Dengelemede Fiyat Belirleme Dengeleme Güç Piyasası Fiyat Belirleme TL/MWh TL/MWh SMF SGÖF Miktar MW MW PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 22
Saatlik Uzlaştırma Gün Öncesi Piyasası Dengeleme Güç Piyasası Saatlik Uzlaştırma Amaç Piyasa faaliyetleri sonucunda oluşan alacak / borç hesaplamalarını yapmak ve faturalama için gerekli bilgileri sağlamak, Dengeleme maliyetlerini, maliyetlere neden olan piyasa katılımcılarına yansıtmak suretiyle sıfır bakiye düzeltme kaleminin miktarını azaltmak, Günlük avans ödemeleri ile beraber tahsilat süresini azaltarak piyasa katılımcılarından alınması gereken teminat tutarını azaltmak. Mekanizma Sayaç değerlerinin ğ PMUM a ulaştırılması ş (ayın ilk 4 günü) Ön uzlaştırma bildirimlerinin hazırlanması (ayın 6 ncı günü) Nihai uzlaştırma bildirimlerinin hazırlanması (ayın 11 inci günü) Faturalama süreci (ayın 15 inci günü...) PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 23
Piyasa Yapısı Bir gün öncesine kadar Bir gün öncesi Gerçek zaman İkili Anlaşmalar Piyasası Gün Öncesi Planlama / Gün Öncesi Piyasası TL/MWh Dengeleme Piyasası Talep Arz SMF Spot Fiyat Spot Fiyat Vadeli İşlemler (Türev) Piyasası MW MW Elektrik Enerjisi Ticareti Sistem İşletimi PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 24
Gün Öncesi Piyasası Teklifleri Saatler Fiyat (TL/MWh) 0 55 60 60,01 80 90 105 120 150 2000 00.00 01.0000 150 150 100 50 0 0-40 -250-350 -350 07.00 08.00 300 300 225 150 0 0-100 -100-200 -200 Gün Öncesi Piyasası Teklifleri Gün öncesi piyasasına saatlik alış, satış teklifi sunmak üzere kullanılacak olan asgari ve azami fiyat limitleri Piyasa İşletmecisi tarafından belirlenen teknik limitlerdir. Fiyatların yükselen sıra ile dizilmesi gerekir. Pozitif miktarlar alışı, negatif miktarlar ise satışı ifade etmektedir. İki fiyat/miktar arasındaki boş alanlar doğrusal enterpolasyon ile Piyasa İşletmecisi tarafından doldurulur. Gün öncesi piyasasında katılımcılar, gün öncesi planlamada olduğu gibi blok alış/satış ve esnek satış teklifi verebilirler. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 25
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (1/4) Fiyat, TL/MWh 0 20 30 35 40 45 50 55 60 65 200 2000 Katılımcı A, MW 60 60 60 60 40 40 40 40 20 20 20 20 Katılımcı A (Toptan Satış Şirketi) Yük (MW) Ekonomik Elektrik Fiyatı (TL/MWh) Açıklama Baz Yük 40 Fiyattan bağımsız Ayarlanabilir Yük 20 36 TL/MWh Ayarlanabilir Yük 20 56 TL/MWh Fiyat 36 TL/MWh yi geçerse fabrikanın bir bölümünde üretim yapılması ekonomik değildir. Isıtma: Fiyat 56 TL/MWh olduğunda alternatif yakıtla ısınabilir. TOPLAM 80 İkili Anlaşmalar -20 1 yıllık alış anlaşması mevcuttur. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 26
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (2/4) Fiyat, TL/MWh 0 20 30 35 40 45 50 55 60 65 200 2000 Katılımcı B, MW 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 Katılımcı B (Toptan Satış Şirketi) Yük (MW) Ekonomik Elektrik Fiyatı (TL/MWh) Açıklama Baz Yük 80 Fiyattan bağımsız Ayarlanabilir Yük 0 --- TOPLAM 80 İkili Anlaşmalar -60 1 yıllık alış anlaşması mevcuttur. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 27
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (3/4) Fiyat, TL/MWh 0 20 30 35 40 45 50 55 60 65 200 2000 Katılımcı C, MW 40 20 0 0-40 -60-60 -120-120 -120-120 -120 Katılımcı C (Otoprodüktör Grubu) Bara Müşterisi Yük (MW) Marjinal Maliyet (TL/MWh) Açıklama Baz Yük 40 Fiyattan bağımsız Toplam Üretim Kapasitesi 160 MW Santral 1-20 20 TL/MWh Santral 2-20 30 TL/MWh Santral 3-40 40 TL/MWh Santral 4-20 45 TL/MWh Santral 5-60 55 TL/MWh TOPLAM -120 Fiyat 20 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 30 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 40 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 45 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim yapması ekonomiktir. i Fiyat 55 TL/MWh ve üzerinde olduğunda üretim yapması ekonomiktir. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 28
Gün Öncesi Piyasasında Teklif Verme (4/4) Fiyat, TL/MWh 0 20 30 35 40 45 50 55 60 65 200 2000 Katılımcı D, MW 100 100 50 50 20 0-100 -100-100 -100-100 -100 Katılımcı D (Üretim Şirketi) Kapasite (MW) Marjinal Maliyet (TL/MWh) Açıklama Santral 1-50 30 TL/MWh Santral 2-30 40 TL/MWh Santral 3-20 45 TL/MWh Santral 4-100 50 TL/MWh Fiyat 30 TL/MWh den yüksek olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 40 TL/MWh den yüksek olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 45 TL/MWh den yüksek olduğunda üretim yapması ekonomiktir. Fiyat 50 TL/MWh den yüksek olduğunda üretim yapması ekonomiktir. TOPLAM -200 İkili Anlaşma Miktarı 100 Müşterisi ile 6 aylık satış anlaşması imzalamıştır. PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 29
Gün Öncesi Piyasasında Fiyat Oluşumu Fiyat, TL/MWh 0 20 30 35 40 45 50 55 60 65 200 2000 Katılımcı A, MW 60 60 60 60 40 40 40 40 20 20 20 20 Katılımcı B, MW 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 Katılımcı C, MW 40 20 0 0-40 -60-60 -120-120 -120-120 -120 Katılımcı D, MW 100 100 50 50 20 0-100 -100-100 -100-100 -100 Toplam, Alış (MW) 220 200 130 130 80 60 60 60 40 40 40 40 Toplam, Satış (MW) 0 0 0 0-40 -60-160 -220-220 -220-220 -220 TL/MWh 10 0 80 Talep Arz 45 TL/MWh 60 40 20 PMUM- Deloitte Enerji Uzmanları Derneği - Piyasa Eğitimi 40 80 120 160 200 240 60 MW 30 MW
2500 2000 1500 1000 500 0 GÖP Fiyatları En Yüksek En Düşük 2000 978 500 645 686 350 129 117 123 145 156 192 190 221 162 177 170 188 260 155 159 166 178 182 148 129 141 146 157 152 168 158 158 275 270 275 300 250 150 150 156 175 190 180 165 290 328 180 200 165 150 170 165 180 170 200 180 180 54 54 50 99 100 136 125 155 149 135 130 130 150 125 150 141 125 135 140 140 125 124 97 81 110 122 124 125 125 125 Fiyat (TL/ MWh) 28.01.2012 29.01.2012 30.01.2012 31.01.2012 01.02.2012 02.02.2012 03.02.2012 04.02.2012 05.02.2012 06.02.2012 07.02.2012 08.02.2012 09.02.2012 10.02.2012 11.02.2012 12.02.2012 13.02.2012 14.02.2012 15.02.2012 16.02.2012 17.02.2012 18.02.2012 19.02.2012 20.02.2012 21.02.2012 22.02.2012 23.02.2012 24.02.2012 25.02.2012 26.02.2012 Tarih (Son 30 gün) 31
2500 2000 1500 1000 500 0 DGP Fiyatları En Yüksek En Düşük 2000 978 645 500 688 500 500 500 350 350 350 158 176 233 169 169 188 126 20 169 110 100 130 275 300 250 199 135 150 191 199 180 193 89 106 135 146 25 14 80 100 80 90 130 40 60 324 341 200 246 182 300 300 355 253 199 200 136 170 180 178 180 130 130 132 92 106 123 143 143 153 144 118 118 150 170 150 118 140 117 100 36 30 35 36 106 106 106 106 95 95 Fiyat (TL/MWh) 28.01. 29.01. 30.01. 31.01. 01.02. 02.02. 03.02. 04.02. 05.02. 06.02. 07.02. 08.02. 09.02. 10.02. 11.02. 12.02. 13.02. 14.02..2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012.2012 15.02..2012 16.02..2012 17.02..2012 18.02..2012 19.02..2012 20.02..2012 21.02..2012 22.02..2012 23.02..2012 24.02..2012 25.02..2012 26.02..2012 Tarih (Son 30 gün) 32
Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) Halihazırdaki TEİAŞ, 3 fonksiyonu beraber yerine getirmektedir: İletim Sisteminin İşletimi: iletim hatlarının yapımı, bakımı ve işletimi Elektrik Sisteminin İşletimi: Yan Hizmetlerin tedarik edilmesi Piyasa İşletimi: Gün Öncesi Piyasası, Dengeleme Güç Piyasası 33
Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (EPİAŞ) Şu anki sistemdeki kısıtlar: Personel istihdamı Şeffaflık Güvenirlik Esneklik EPİAŞ Özerk, şeffaf ve esnek Elektrik, doğalgaz ve petrol ürünleri Referans fiyat Geniş katılım 34
Bugün Durumumuz Elektrik Piyasaları PMUM Elektrik Borsası VOB Dengeleme Piyasası Spot Piyasa Futures Piyasası Tezgah Üstü Piyasaları Ref: Challenges in Pricing of Electricity Risk, Juri Hinz 35
Toptan Satış Piyasalarına Yaklaşım Elektrik Piyasaları Elektrik Borsası Dengeleme Piyasası Spot Piyasa Türev Piyasası Tezgah Üstü Piyasaları Ref: Challenges in Pricing of Electricity Risk, Juri Hinz 36
OPCOM Dokümanı Kaynak: OPCOM, Romanya www.epdk.org..tr
Hacme Dayalı Piyasa Eşleştirmesi Senaryosu www.epdk.org..tr
SORULARINIZ Teşekkürler 39