AHŞAP KALIPÇI (SEVİYE 3) YETERLİLİK KODU: 11UY0011-3

AHŞAP KALIPÇI (SEVİYE 3) YETERLİLİK KODU: 11UY0011-3 HAZIRLAYAN PROF.DR.METİN ASLAN GAZİ ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ

ĠÇĠNDEKĠLER 1.GĠRĠġ 2. KALIP PLANLARININ OKUNMASI 2.1. Projeleri Genel bigisi 2.2. Kalıp Planlarının Okunması 3. AHġAP KALIP YAPIMINDA Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠNE ĠLĠġKĠN ÖNLEMLER 3.1. KiĢisel Koruyucu Donanım (KKD) 3.2. ġantiyedeki Risk Unsurları ve Ġkazlar 3.3. Ġlk Yardım 4. AHġAP KALIP YAPIMINDA KULLANILAN ALET VE EKĠPMANLAR 5. AHġAP KALIP YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMLER VE ARAÇLAR 5.1. Malzemeler 5.1.1. AhĢap 5.2. Araçlar 5.2.1. Çiviler ve Bulonlar 5.2.2. Metal Dikmeler 5.2.3. Kelepçe ve KuĢaklar 6. PLANIN ZEMĠNE UYGULANMASI (APLĠKASYON) 6.1. Aplikasyon Genel Bilgisi 6.2. Ġp Ġskelesi Yapım Süreci 7. KALIP ĠSKELELERĠ 8. KALIP YAPIM SÜRECĠ VE TEMEL ĠġLEMLER 8.1. Kalıp Yüzeylerinin Hazırlanması 8.2. AhĢap Kalıp Sistemleri 8.2.1. Temel Kalıpları 8.2.1.1. Tekil Temel Kalıpları 8.2.1.2. Sürekli Temel Kalıpları 8.2.1.3. Plak (Radye) Temel Kalıpları 8.2.1.4. Temel Aksları 8.2.2. Kolon Kalıpları 8.2.3. Duvar Kalıpları 8.2.4. KiriĢ Kalıpları 8.2.5. DöĢeme Kalıpları 8.2.5.1. Plak DöĢeme Kalıpları 8.2.5.2. DiĢli DöĢeme Kalıpları 8.2.5.3. Asmolen DöĢeme Kalıpları 8.2.6. Merdiven Kalıpları 8.2.6.1. Düz Kollu Merdiven Kalıpları 8.2.6.2. Dönel Merdiven Kalıpları 9. KALIP SÖKME ĠġLEMLERĠ 10. KAYNAKLAR 1

1. GĠRĠġ Kalıp terimi, beton ile doğrudan temas halinde bulunan kalıp yüzey elemanları, gerekli kalıp taģıyıcı sistemini ve bağlama elemanları bütününü kapsamaktadır. Genelde kalıp; taze betonu istenilen Ģekil ve boyutlara sokmak, betonda yüzey düzgünlüğünü sağlamak, kendisini taģıyacak duruma gelene kadar betonu desteklemek için tasarlanan geçici bir yapı olarak tanımlanmaktadır. Kalıp aynı zamanda; betonu mekanik tesirlerden korumak, betonun nemini kaybetmesini önlemek, betona ısıl yalıtım sağlamak, iģçileri, malzeme ve ekipmanları aynı zamanda geçiģ platformlarını (gerekli olduğu hallerde) taģıyabilmek, dıģ vibrasyon uygulanması halinde vibrasyonu betona iletmek, prekast beton bileģenler üretiminde kullanılması halinde (gerektiği durumlarda) beton bileģenlerin döküm alanından taģınmasına kolaylık sağlayabilecek dayanımda olmak, Ģeklinde özetlenebilecek ikincil fonksiyonlara sahiptir. Türkiye de konut yapılarının yaklaģık %90 nının betonarme taģıyıcı sistemli olarak üretildiği görülmektedir. Üretimin önemli bir kısmı, geleneksel yapım yöntemleri ile birim üretim ölçeğinde üretim yapan kiģi ve küçük müteahhitlik kuruluģları tarafından gerçekleģtirilmektedir. Diğer taraftan, betonarme yerinde döküm (in-sitü) olarak gerçekleģtirilen yapı üretiminde kalıp maliyetinin toplam betonarme sistem maliyetinin yaklaģık olarak %30 sine kadar tutabildiği bilinmektedir. Ülkenin genel ortam Ģartlarına uygun geliģme eğilimi gösterme durumunda bulunan yapım yöntemlerine parelel olarak kalıp teknolojileri de; yapı tasarımı, kalıp sistemi tasarımı ve üretim organizasyonlarında rasyonel değiģiklikler içeren bir geliģme süreci izlemektedir. Ancak, geleneksel yöntemlerle kalıp yapımında portatif çelik taģıyıcı sistem (kalıp iskelesi) ve bağlantı elemanları kullanımı yaygınlaģmakla beraber, kalıp yüzey malzemesi olarak büyük ölçüde masif ahģap (tahta) kullanımının sürdüğü görülmektedir. Geçici bir yapı durumunda bulunan kalıpların maliyetlerinin düģürülmesinde; yapı tasarımı ve üretim organizasyonunda sağlanacak rasyonel yaklaģımların yanı sıra, kalıp sisteminin tasarım sürecinde uygun yüzey malzemesi seçimi üretim maliyetleri ve betonarme sistemin dayanıklılığı açısından önem taģımaktadır. Betonarme kalıpları: kalıp yüzeyleri, kalıp taģıyıcı sistemi (kalıp iskelesi) ve bağlama (birleģtirme) elemanları gibi üç ana unsurdan oluģmaktadır. Beton yüzey özelliklerini doğrudan etkileyen kalıp yüzeyidir. Ancak kalıp yüzeyini destekleyen taģıyıcı sistem ve kalıp sistemini birleģtiren elemanların kendi fonksiyonlarını en iyi Ģekilde yerine getirmiģ olmaları Ģarttır. Aksi takdirde özellikle beton dökümü ve taze betonun mukavemet kazanması sürecinde ciddi problemler ortaya çıkabilir. Bu bakımdan kalıp 2

yüzey performansı yanı sıra taģıyıcı ve birleģtirici elemanların performansı da önem taģımaktadır. Üretim sistemleri açısından bakıldığı zaman kalıp sistemleri yapı üretim sistemlerinin bir parçası olarak görülmektedir. Yapı üretim sistemlerinin geleneksel ve endüstriyel olarak iki ana gruba, betonarme yapı üretiminin en önemli öğelerinden olan kalıp sistemlerini de iki ana gruba ayırmıģtır. Bu Ģekilde, betonarme kalıpları; geleneksel kalıp sistemleri endüstriyel kalıp sistemleri olmak üzere iki ana grup olarak düģünülmektedir. Endüstriyel yapı üretiminde (prefabrik yapı üretimi) kullanılan endüstriyel (prefabrik) kalıp sistemleri, bu bölümün konusu olarak yer almayacaktır. Bu bölümde geleneksel betonarme kalıpları üzerinde durulacaktır. Geleneksel yöntemlerle betonarme yapı üretiminin en önemli ayırıcı faktörü olan yerinde yapım (in situ) geleneksel kalıp sistemlerinin önemini artırmıģtır. Daha önceden belirtildiği gibi kalıp maliyetlerinin yapı üretim maliyetleri içerisinde önemli yere sahip olması, kalıp maliyetlerini düģürerek yapı üretim maliyetlerinin düģürülmesi tercihlerini ön plana çıkarmıģtır. Yapı üretim sistemlerindeki teknolojik geliģmeler paralel olarak geleneksel betonarme kalıplarında da önemli geliģmeler olmuģtur. Bu geliģmeler sonucunda geleneksel kalıp sistemleri; geleneksel kalıp sistemleri geliģmiģ geleneksel kalıp sistemleri gibi iki an gruba ayrılmıģtır. GeliĢmiĢ geleneksel kalıp sistemleri ise kendi içerisinde panel kalıp sistemleri tünel kalıp sistemleri Ģeklinde sınıflandırılmaktadır. Geleneksel kalıp sitemlerinde, kalıp malzemesi olarak masif kereste ve çivi kullanılarak kalıp elemanları hazırlanmakta ve birleģtirilmektedir. Bu nedenle, kalıp sökümü zor olmakta ve kalıbın tekrara kullanım sayısı kullanılan yere ve kullanıcının becerisine bağlı olarak 5-10 kere olabilmektedir. Panel kalıp sistemlerinde, masif ahģap, kontrplak ve çelik kullanılarak kalıp elemanları hazırlanmakta ve özel metal montaj elemanları kullanılmaktadır. Kalıp sökümü (demontaj Ģeklinde olmakta) oldukça kolay olmakta ve kalıbın tekrara kullanım sayısı kullanılan yere ve kullanıcının becerisine bağlı olarak 90-100 kere olabilmektedir. Tünel kalıp sistemlerinde ise kalıp malzemesi olarak metal kullanılmakta, birleģtirme iģlemleri özel metal elemanlarla ve kaynaklamak sureti ile yapılabilmektedir. Kalıp kurma ve sökme iģlemleri çok hızlı ve kolay olmaktadır. Sökme ve kurma iģlemlerinde vinçler kullanılmaktadır. Kalıp kullanım sayısı 1000 1200 kere olabilmektedir. Diğer bir yaklaģımla betonarme kalıplarını kalıpladıkları yapı elemanının türüne göre; Temel kalıpları, 3

Kolon kalıpları, KiriĢ kalıpları, Perde duvar kalıpları, DöĢeme kalıpları, Merdiven kalıpları, Ģeklinde sınıflandırılmaktadır. Betonarme kalıplarının kullanım sayılarından da anlaģılabileceği gibi kullanılacak kalıbın tercihinde üretim hacminin önemi büyük olacaktır. Ġlk maliyeti geleneksel kalıplara göre çok yüksek olacak olan panel ve tünel kalıplar, eğer öngörülen tekrar kullanıma ulaģılabilirse yapım maliyetlerinin düģürülmesine kaktı sağlayacaklardır. 4

2. KALIP PLANLARININ OKUNMASI 2.1. Yapı Projeleri Genel Bilgisi Yapı projeleri, avan (ön) projeler ve tatbikat (uygulama) prjeleri olmak üzere iki aģamada hazırlanırlar. Adından da anlaģılacağı üzere burada incemeye konu olan projeler tatbikat projeleridir. Tatbikat projeleri Mimari tatbikat projeleri Betonarme projeleri Tesisat projeleri gibi projelerden oluģmaktadır. Kalıp yapım iģlerinde genelde mimari tatbikat projeleri ve betonarme projeleri içerisinde yer alan planlardan yararlanılır. Mimari tatbikat projeleri; Vaziyet planı Kat planları Kesitler GörünüĢler Detaylar gibi planlardan oluģmaktadır. Betonarme projeleri ise; Temel aplikasyon planları Temel kalıp planları Temel donatı planları Kolon aplikasyon planları Kolon kalıp planları Kolon donatı planları gibi planlardan oluģmaktadır. 2.1. Kalıp Planlarının Okunması Yukarıda açıklanan tatbikat projeleri içerisinde kalıp yapım sürecinde kalıpçı ekibin yararlanacağı planlar; kalıp planlarıdır. Yukarıda görüldüğü gibi kalıp planları yapı projeleri içerisinde temel kalıp planları ve kolon kalıp planları olarak yer almaktadır. Esasında kolon kalıp planları incelendiğinde kiriģ, döģeme ve merdiven kalıplarının da bu planlardan yararlanılarak yapılabileceği görülecektir. Bu bölümde ahģap kalıp yapımına kaynak oluģturması bakımından aģağıda yer alan örnek planlar üzerinden proje okumanın ilkeleri anlatılmaya çalıģılmıģtır. ġekil 2.1. de betonarme bina projesinde bir kalıp planı, ġekil 2.2. de kalıp planı örneği üzerinde bazı elemanların 5

tanıtımı, ġekil 2.3. de kalıp planında merdivenin görünüģü, ġekil 2.4. te kalıp planından merdiven kalıbı planı ve donatısı, ġekil 2.5. de kalıp planından merdiven kalıbı planı, ġekil 2.6. da kalıp planından merdiven kalıbı planı ve kesiti örnekleri görülmektedir. Bu Ģekillerde yer alan kalıp planı örneklerinde; aks çizgileri, ölçü çizgileri; kolon, perde, kiriģ ve döģemelerin kodları ve boyutları, kolon aplikasyonunda akslar; döģeme ve merdiven kotları, merdiven kalıp planlarında basamak ve rıhtlara iliģkin ölçüler, çıkıģ hatları, sahanlık ve sahanlık kiriģleri gibi kalıp planı elemanları tanıtılmaktadır. ġekil 2.1. Betonarme bina projesinde kalıp planı örneği 6

ġekil 2.2. Kalıp planı örneği üzerinde bazı elemanların tanıtımı 7

ġekil 2.3. Kalıp planında merdivenin görünüģü 8

9

ġekil 2.4. Kalıp planından merdiven kalıbı planı ve donatısı 10

ġekil 2.5. Kalıp planından merdiven kalıbı planı 11

ġekil 2.6. Kalıp planından merdiven kalıbı planı ve kesiti 12

3.AHġAP KALIP YAPIMINDA Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠNE ĠLĠġKĠN ÖNLEMLER ÇalıĢma hayatının tamamında olduğu gibi ahģap kalıp yapımında da iģ sağlığı ve güvenliği önemli görülmektedir. ĠĢ yerinde verimliliğin artırılması maddi ve manevi kayıpların azaltılarak çalıģma sürecinin sürdürülebilmesi için iģ sağlığına iliģkin önlemlerin alınması gerekmektedir. ĠĢ sağlığı ve güvenliği önlemleri baģlangıçta kiģisel önlemler olarak baģlarken iģ yeri organizasyonu ve genel güvenlik düzenlemeleri ile devam eder. ĠĢ kazalarının olmaması kadar iģ kazası sonrası neler yapılacağı da maddi ve manevi kayıplar üzerinde önemli etkilere sahiptir. Bu bakımdan iģ yerinde alınabilecek önlemler; kiģisel davranıģların yanı sıra KiĢisel Koruyucu Donanım (KKD), Risk Unsurları ve Ġkazlar, Ġlkyardım gibi konuları kapsamaktadır. 3.1. KiĢisel Koruyucu Donanım (KKD) Yapım sürecinde çalıģanların yürütülen iģten kaynaklanabilecek, sağlık ve güvenliği etkileyen bir veya birden fazla riske karģı koruyan, çalıģan tarafından giyilen, takılan veya tutulan tüm alet, araç, gereç ve cihazlara kiģisel koruyucu donanım adı verilmektedir. ġantiye ortamında yapılan diğer çalıģmalarda olduğu gibi kalıp yapım iģinin de gereği olarak bazı giysi ve emniyet araçlarının (KiĢisel Koruyucu Donanım) kullanılması gerekmektedir. 4857 sayılı ĠĢ Kanunu gereğince inģaat iģleri, özellikle iskeleler ve yerden yüksek çalıģma platformların üstünde, altında veya yakınında yapılan iģler, kalıp yapımı ve sökümü, montaj ve kurma iģleri, iskelede çalıģma ve yıkım iģlerinde bazı giysilerin kullanımı zorunlu tutulmaktadır. Kalıp yapımında kullanılan giysi ve güvenlik araçları: Baret ĠĢ eldiveni ĠĢ ayakkabısı ĠĢ elbisesi Emniyet kemeri olarak sayılabilir. Fotoğraf 3.1. de giysi ve güvenlik araçlarına iliģkin örnekler görülmektedir. 13

Baretler ĠĢ eldiveni ĠĢ ayakkabıları ĠĢ elbiseleri Emniyet kemerleri Fotoğraf 3.1. ĠĢ elbisesi ve güvenlik araçlarına iliģkin örnekler görülmektedir 3.2. ġantiyedeki Risk Unsurları ve Ġkazlar ÇalıĢma (Ģantiye) ortamında çalıģanların kiģisel koruyucu donanım kullanmalarının yanı sıra ortamın yapısı ve iģ hayatının gereği olarak bazı risk unsurları öngörülerek onlara iliģkin ikazlar belirlenir bu ikazlar Ģekil, yazı, ıģıklandırma gibi çok kolayca dikakti çekebilecek unsurlardan oluģur. Genelde risk unsurlarına yönelik olarak kullanılan ikaz iģaret ve levhalarına iliģkin bazı örnekler aģağıda verilmiģtir. Güvenlik ve sağlık iģaretleri: Özel bir amaç, faaliyet veya durumu iģaret eden levha, renk, sesli ve/veya ıģıklı sinyal, sözlü iletiģim ya da el kol iģareti yoluyla iģ sağlığı ve güvenliği hakkında bilgi veren, tehlikelere karģı uyaran ya da talimat veren iģaretlerden oluģmaktadır. Yasak iģaretleri: Tehlikeye neden olacak veya tehlikeye maruz bırakacak bir davranıģı yasaklayan iģaretlerdir. Bunlar aģağıda görüldüğü gibi genelde daire biçiminde, beyaz zemin üzerine siyah piktogram, kırmızı çerçeve ve diyagonal çizgi ile oluģturulurlar. Sigara Ġçilmez Açık alev kullanmak yasaktır Yaya giremez Yetkisiz kimse giremez Uyarı iģareteri : Bir tehlikeye neden olabilecek veya zarar verecek durum hakkında uyarıda bulunan iģaretledir. Bunlar aģağıda görüldüğü gibi genelde üçgen Ģeklinde sarı zemin üzerine siyah piktogram ve siyah çerçevelidir. 14

ĠĢ makinası Elektrik tehlikesi Tehlike Emredici iģaretler: Uyulması zorunlu bir davranıģı belirleyen iģaretlerdir. Bunlar aģağıda görüldüğü gibi genelde daire içiminde, mavi zemin üzerine beyaz piktogramlıdır. Gözlük kullan Baret giy Eldiven giy ĠĢ ayakkabısı giy Emniyet kemeri kullan Acil çıkıģ ve ilkyardım iģaretleri: acil çıkıģ yolları, ilkyardım veya kurtarma ile ilgili bilgi veren iģaretlerdir. Bilgilendirme iģareti: genelde bilgilendirme amaçlı düzenlenen iģaretlerdir. ĠĢaret levhası: geometrik Ģekil, resim, sembol, piktogram ve renklerden oluģturulan ve gerektiğinde yeterli aydınlatma ile görülebilir hale getirilmiģ özel bilgi ileten levhalardır. Ek bilgi levhası: bir iģaret levhası ile beraber kullanılan ve ek bilgi sağlayan levhalardır. Sembol veya piktogram: bir iģaret levhası veya ıģıklandırılmıģ yüzey üzerinde kullanılan ve özel bir durumu veya özel bir davranıģı tanımlayan Ģekillerdir IĢıklı iģaret: Saydam veya yarı saydam malzemeden yapılmıģ, içeriden veya arkadan aydınlatılarak ıģıklı bir yüzey görünümü verilmiģ iģaret düzeneğidir. Sesli sinyal: insan sesi yada yapay insan sesi kullanmaksızın, özel amaçla yapılmıģ bir düzeneğin çıkardığı ve yaydığı, belirli bir anlama gelen kodlanmıģ sesdir. 3.3. Ġlk Yardım ĠĢ yerinde iģ kazası olmaması çok arzu edilen ve buna yönelik bütün önlemlerin alınması gereken olgudur. Ancak bütün iģ sağlığı ve güvenliği önlemlerine rağmen iģ kazası olması ihtimal dahilindedir. ĠĢ kazası oluģumundan hemen sonra kazanın durumuna göre yapılabilecek iki Ģey vardır. Birincisi ilk yardım ikincisi sağlık kurumundan ilk yardım (acil yardım) çağırmakdır. Ġlk yardım iģlemi ilk yardım bilgisinin yanı sıra iģk yardım malzemesi de gerektirir. Bu nedenle ilk yardım iģlemlerinin ve ilk yardım malzemelerinin yerlerinin bilinmesi gerekir. Ġlk yardım dolabının yerinin kolayca görünebilir ve çalıģanların bildiği bir yerde olması gerekir. Ġlk yardım dolabında bulunması gerekenler: Büyük sargı bezi (10 cm x 3-5 m), hidrofil gaz steril (10x10 cm üçgen sargı 50 lik kutu), antiseptik solüsyon (50 ml), 15

flaster (2 cm x 5 m), çengelli iğne, küçük makas (paslanmaz çelik), bandaj, turnike (En az 50 cm örgülü tekstil malzemeden), yara bandı, tıbbı eldiven ve el feneri olarak sayılabilir. Ġlk yardım çağırma (112): Bir yaralanma veya sağlık sorunu esnasında, sağlık ekibinden yardım istemek için bilinmesi gereken telefon numarasıdır. Zamanında telefon edilmesi kadar elemanın iģ yeri adresini tam olarak bilip tarif edebilmesi de önemli bir olgu olarak görülmektedir. 16

4. AHġAP KALIP YAPIMINDA KULLANILAN ALET VE EKĠPMANLAR AhĢap kalıp yapımında genellikle el aletleri ve taģınabilir ekipmanlar kullanılmaktadır. Bunlar: Kalem Ġp Metre Gönye Kerpeten Elektrikli testere Pala testere Su terazisi Hortum terazi ġakül Keser tokmak manivela olarak sayılabilir. Fotoğraf 4.1. de ahģap kalıp yapımında kullanılan araçlar görülmektedir. Gönye Metre örnekleri Kerpeten örnekleri Allen anahtarlar Çift ağızlı düz ve yıldız anahtar 17

Elektrikli testere pala testere Su terazisi ġakül Çekiç-Keser Tokmak Manivela Fotoğraf 4.1. AhĢap kalıp yapımında kullanılan araçlara iliģkin örnekler 18

5. AHġAP KALIP YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMLER VE ARAÇLAR Piyasada ahģap kalıp malzemesi olarak genellikle çam ve kavak kerestesi kullanılmaktadır. Yapılacak kalıbın özelliklerine ve kalıptan beklenen tekrar kullanım sayısına göre kalıp malzemesi türü ve sınıfı seçimi önem kazanmaktdır. Diğer taraftan kalıp yapımı iģlemlerinde çakma bağlama/ birleģtirme ve destekleme aracı olarak çiviler, bulonlar ve kuģak/kelepçelerin kulanıldığı görülmektedir. 5.1. Malzemeler 5.1.1. AhĢap AhĢap, tarih öncesi çağlardan beri insanların yapı yapmakta kullandığı en eski ve en yaygın yapı malzemelerinden birisidir. AhĢap, taģıdığı yüke kıyasla hafif bir yapı malzemesi durumundadır. AhĢap malzeme; yapıda kullanım durumuna getirilene kadar bazı aģamalardan geçmektedir. BaĢlangıçta orman içerisinde yaģamakta olan ağaç kesilerek tomruk haline getirilir. Tomrukların belirli Ģekil ve boyutlarda atölyelerde biçilmesi ile kereste üretilmiģ olur. Keresteler; kendilerinden yapılacak yapı elemanın Ģekil boyut ve özelliklerine göre hazırlanırlar. Fotograf 5.1. de tomruk örnekleri görülmektedir. Fotograf 5.1. Tomruk örnekleri Tomruklardan çeģitli Ģekil ve boyutlarda üretilen elemanlara kereste denir. Keresteler üretildikleri ağaç türüne bağlı olarak; Çam kerestesi, ladin kerestesi. göknar kerestesi kayın kerestesi ve kavak kerestesi gibi isimler alırlar. Diğer taraftan, bu Ģekilde elde edilen kerestelere masif ahģap adı da verilir. Keresteler; enkesit boyutlarına bağlı olarak kalas, lata, tahta gibi isimler alabilmektedir. Fototograf 5.2. de kereste (kalas, tahta) örnekleri, Fotograf 5.3. de muhtelif kesitlerde tahta (2,5/10cm, 2,5/15 cm, 2,5/20cm) örnekleri, Fotograf 5.4. te muhtelif kesitlerde beģlik (5/10cm, 5/20cm ) kalas örnekleri, Fotograf 5.5. de muhtelif kesitlerde onluk (10/10cm, 10/20cm ) kalas örnekleri görülmektedir. 19

Kalas lar Fototograf 5.2. Kereste örnekleri Tahtalar Fotograf 5.3. Muhtelif kesitlerde tahta (2,5/10cm, 2,5/15 cm, 2,5/20cm) örnekleri 20

Fotograf 5.4. Muhtelif kesitlerde beģlik (5/10cm, 5/20cm ) kalas örnekleri Fotograf 5.5. Muhtelif kesitlerde onluk (10/10cm, 10/20cm ) kalas örnekleri 5.2. Araçlar 5.2.1. Çiviler ve Bulonlar Çiviler: Kalıp elemanlarının (tahta, kalas, lata, çıta gibi) birleģtirlmesinde ve kalıp taģıyıcı sisteminin kurulmasında en çok kulanılan birleģtirme aracı olarak çiviler görülmektedir. Çiviler birleģtirlecek elemanın kalınlığına göre farklı boyutlarda seçilebilmektedir. AhĢa pkalıkp yapımında en çok 5 lik (5cm boyunda), 8 lik (8cm boyunda) ve 10 luk (10cm boyunda) çivilerin kullanıldığı görülmektedir. 5 lik çivilerin tahtaların birleģtirilmesinde, 8lik çivilerin, taģıyıcı sistem oluģturulurken 5/10ların birleģtirilmesinde, 10 luk çivilerin ise daha büyük kesitli taģıyıcı sistem ve destek elemanlarının birleģtirilesinde kullanılmaktadır. Ayrıca ahģap elemanların betona bağlanması iģlemlerinde beton çivisi adı verilen daha sert çelikten üretilmiģ kalınlığı daha fazla olan beton çivileri kulanılmaktadır. Beton çivileri de çeģitli boyutlarda bulunmaktadır. Fotograf 5.6. da ahģap ver beton çivilerine iliģkin örnekler görülmektedir. 21

Fotograf 5.6. AhĢap ve beton çivisi örnekleri Bulonlar: Bulonlar da çivilerde olduğu gibi kalıp elemanlarının birleģtirilmesinde kullanılan montaj elemanlarıdır. Ancak uygulama biçimleri çivilerden farklıdır. Çiviler çekiç veya keser yardımı ie vurularak çakılırken bulonlar hazırlanan deliklere yerleģtirilip somunları sıkılarak uygulanırlar. Farklı kesit ve boylarda bulon ürünleri bulunmaktadır. Fotograf 5.7 de bulonlara iliģkin örnekler görülmektedir. Fotograf 5.8. de ise çirpi iģleri, akasların zemin uygulanması ve kalıp doğrultularının düzenlenmsinde kullanılan çirpi ipi ve kalıp kanatlarının karģılıklı olarak açmaya karģı gerilmesinde kullanılan bağlama teli görülmektedir. Fotograf 5.7. Bulon örnekleri 22

Çirpi ipi Bağlama teli Fotograf 5.8. Bulon örnekleri 5.2.2. Metal Dikmeler Bilindiği gibi ahģap kalıp yapımında taģıyıcı sistem elemanlarından olan kalıp sistemini düģey olarak destekleyen (kalıp iskelesi) elemanlar genelde yuvarlak kesitli elamanlardan oluģmaktadır. Çoğu zaman kavak fidanlarının kesilerek boyutlandırılması sonucunda üretilen bu dikmeler yüksekliklerin ayarlanması, söküp çakma ve tekrar kullanım bakımından etkin kullanılamadığından bu dikmelerin yerini giderek çelik borular almaktadır. Çelik borular da giderek ayarlanabilir çelik dikmelere dönüģmüģ durumdadır. Gelinen noktada kalıp iskelesi elemanlarını sökülüp takılabilir çelik elemanlardan oluģmaya baģladığı açıkça görüģlmektedir. Fotograf 5.9. da dikmeleri çelik elemanlardan oluģan bir ahģap kalıp örneği görülmektedir. Fotograf 5.9. Dikmeleri çelik elemanlardan oluģan bir ahģap kalıp örneği 5.2.3. Kelepçe ve KuĢaklar Kolon ve perde duvarlarda kalıp yüzey elemanlarını birleģtiren (klapa ızgara gibi) elemanlar dıģında kalıp yan kanatlarının açmaması için kelepçe ve kuģak adı verilen 23

çogu zaman yatay konumda bulunan destekleyici elemanlar kullanılır. Bu elmanlar ahģap kuģak, bulonlarla bağlanmıģ kısmen ahģap kuģak veya ayarlanabilir çelik kelepçeler Ģeklinde olabilmektedir. ġekil 5.1. de kolon kalıplarında ahģap kuģak, ġekil 5.2. de bulonlarla bağlanmıģ kısmen ahģap kuģak, ġekil 5.3. de ise ayarlanabilir çelik kelepçe örnekleri görülmektedir. Çiviler Kuşak Kanat tahtası ġekil 5.1. Kolon kalıplarında ahģap kuģak Perspektif Kuşak Kontraplak kanat Bulon Pah çıtası ġekil 5.2. Kolon kalıplarında bulonlu ahģap kuģak Çelik kuģak Kontraplak kanat Dikme Çelik Kelepçe Kontraplak kanat ġekil 5.3. Kolon kalıplarında ayarlanabilir çelik kelepçe örnekleri 24

6. PLANIN ZEMĠNE UYGULANMASI (APLĠKASYON) 6.1. Aplikasyon Genel Bilgisi Yapı projelerinin ve düzenleme planlarının zemine uygulama iģlemlerine aplikasyon denir. Diğer bir yaklaģımla yapının zemin etütleri yapılmıģ, temel türü tespit edilmiģ ve mimari betonarme projeleri tamamlanmıģsa sıra, yapının zemin üzerine oturtulmasına gelmiģtir. Yapının zemine oturtulması için yapılan bu uygulamaya planın zemine uygulanması veya aplikasyonu denilmektedir. Aplikasyon iģlemleri öncesi zemin tesviyesi yapılarak varsa arsa üzerindeki malzeme, çöp, toprak yığını vb. fazlalıklar kaldırılarak zemin düzgünlüğü sağlanır. GeniĢ yüzey ve kapsamlı yapımlarda zemin düzeltme iģlerinde dozer ve greyder gibi iģ makineleri kullanılır. KöĢe noktaları kadastro teknik elemanları tarafından belirlenen arsa üzerine yapının oturacağı taban alanı Vaziyet Planı esas alınarak teknik elemanlarca iģaretlenir. Esasında gerek vaziyet planı dıģ hatlarının (yapı oturma alanı) gerekse temel ve/veya kolon aplikasyonun uygulamalarında iki tür ölçme iģlemi gerçekleģtirilebilir. Bunlardan birincisi metre, su düzeci, Ģakül gibi temel ölçme aletleri kullanılarak yapılan ölçme iģlemleri diğeri ise geliģmiģ topografya aletlerini kullanarak yapılan ölçme iģlemleridir. Topografya aletleri kullanılarak ölçme ve aplikasyon iģlemleri doğrudan yapılabilirken Temel ölçme aletleri kullanılarak yapılan aplikasyon iģlemlerinde ip iskelesi adı verilen bir sistem kurmak gerekmektedir. Yapı temeli çevresinden yaklaģık 1 veya 1,5m uzaklıkta belirli doğrultularda kazıklar çakılarak kazıklar üzerinde yatay latalarla Yapı oturma alanının çevrilmesi Ģeklinde yapılan sisteme ip iskelesi denilmektedir. Ġp iskelesi yapımının temel amacı yapı aplikasyon (temel ve kolon aplikasyon) planlarında yer alan aks doğrultu ve boyutlarından yararlanılarak elemanların kalıplarının konum ve boyutlarının uygulanmasına imkân sağlamaktır. Ġp iskelesi kurulum sürecinde arsa zeminin yatay veya eğimli olması durumuna göre ölçme iģlemlerinde farklı davranılır. Yatay pozisyonda ölçüm doğrudan yapılırken eğik yüzeylerde kademeli ölçüm yapmak gerekir. ġekil 6.1. de eğimli yüzeyde kademeli ölçüm yapımına iliģkin bir örnek görülmektedir. 25

ġekil 6.1. Eğimli yüzeyde kademeli ölçme Genelde yapı elemanlarının köģe bileģimlerinde dik açı tercih edilmektedir. Bu nedenle ip iskelesi yatay elemanlarının da köģelerde dik (90 o ) olarak birleģmesi arzu edilir. Bu bakımdan arazi ortamında topografya aletleri (aynalı gönye, prizma gibi) kullanılarak yapılacak dik inme dik çıkma iģlemleri dıģında, doğrudan Ģerit metre kullanılarak dik köģe oluģturulmasının bilinmesi gerekmektedir. Çok pratik bir biçimde ġekil 6.2 de vaziyet planı görülen bir binanın yatay ölçülerinin belirlenmesi sürecinde ġekil 6.3. de görüldüğü gibi 3-4-5 (Pisagor) yöntemi kullanılabilir. Esasında 3-4-5 boyutlarının Ģerit metre veya esnemeyen ip kullanılarak arazi yüzeyine iģaretlenmesi ile 3-4 köģesine düģen açının dik açı olduğu görülür. Esasında 3-4-5 boyutlarının katları (6-8-10, 9-12- 15 gibi) da aynı sonucu verecektir SOKAK b=3 C 5 8 7 5 12 3 A a=5 c=4 B a 2 = b2 + c2 52 = 32 + 42 25 = 9 +16 25 = 25 ġekil 6.2. Vaziyet Planı ġekil 6.3. 3-4-5 (Pisagor) yöntemi 26

ġekil 6.3. de yer alan uygulamayı gerçekleģtirmek için; örneğin boyu 12,00 m olan ve esnemeyen bir ip alınır. Üzerine ölçülerek, dik üçgenin kenar uzunlukları olan 3.00, 4.00 ve 5.00 m' lik ölçüler sırasıyla iģaretlenir. Ġp, bu iģaretlerden gerdirilerek A, B ve C noktalarına bağlandığında, A noktasındaki açı dik olacaktır. 6.2. Ġp Ġskelesi Yapım Süreci Arsa kadastro kazıklarının çakılması, zemin tesviyesinin yapılması, yapının köģe kazıkları çakılarak ġekil 6.2. de görüldüğü gibi yapı oturma alanının belirlenmesinden sonra ip iskelesi kurulmasına baģlanır. Ġp iskelesinin yapım süreci aģağıdaki Ģekilde sıralanabilir. a) Yapı oturma alanı köģe noktalarına çakılan kazıklarla belirlenen kenar çizgisinden yaklaģık 100-150cm gerisinden paralel doğrultuda ve 150-300 cm aralıklarla ip iskelesi kazıklara çakılır. Kazıkların kesitleri, genellikle 7x7, 8x8, 6x8 cm gibi kare veya dikdörtgen ya da çapı 10 cm civarında Ģeklindedir. Kazık boyları ise 100-150 cm kadardır. ġekil 6.3 de ip iskelesinin kuruluģ aģamaları görülmektedir (a) (b) 27

4X8, 5X10cm Kesitli lata 7x7, 8x8, 6x8 Kazik 2 00~ 4 00c m (c) ġekil 6.3. Ġp iskelesi kuruluģ aģamaları b) DüĢey pozisyonda 150-300cm aralıklarla çakılan kazıkların dıģ-üst kenarlarından olmak üzere yatay latalar çakılır. Lata kesitleri, 4x8, 5x10 cm gibi olup, boyları da 200-400cm arasındadır. Bu latalara telöre de denilmektedir. Telöreler, zeminden 50-100 cm ya da subasman seviyesinden 30-40 cm kadar yukarıda olmalıdır. Yapı yerine girmek, malzeme taģımak vb. iģ akımı için, telörelerin uygun yerlerinde boģluk (kapı) bırakılır. Telöreler, geniģ alan kaplayan yapılarda kesintili yapılabilir; yani gerekmeyen yerlere telöre konmayabilir. c) Telörelerin üzerine, aģağıda belirtilen elemanlar iģaretlenir; Yığma yapılarda; Temel kazısı geniģliği, Sömel ya da temel hatılı geniģliği, Temel duvarı geniģliği, Zemin kat duvarı geniģliği (ġekil 6.4). Karkas (iskelet) yapılarda; Temel kazısı geniģliği, Sömel aksları (ġekil 6.5). Plandaki yatay akslar genellikle rakamlarla, düģey akslar ise harflerle isimlendirilir. Bu rakam ve harfler, telöre üzerindeki yerlerine yazılarak, aks yerlerinin sonradan kolay bulunmasını sağlar. 28

5 0 ~ 10 0 cm Zemin Kat Duvari Telöre 1 2 3 4 5 6 7 8 Çekül Hatil Temel Sömel A B C 1 1 I I 2 2 Telöre 3 Kazik Temel 3 4 4 A B C ġekil 6.4. Yığma kağir yapılarda uygulanan ip iskelesi örneği 29

Komþu bina Telöre A B C 1 Kazik 1 Dikey aks Temel Yatay aks 2 2 Kolon 3 3 A B (a) C A B C D 1 2 3 4 (b) ġekil 6.5. Karkas (iskelet) yapılarda uygulanan ip iskelesi örneği 30

Bu iģaret yerlerinin kaybolmaması için; telörelerin üzerindeki yerlerine çiviler çakılır ya da çentikler açılır (ġekil 6.6). Çivi Çentik Telöre Telöre Kazik Kazik ġekil 6.6. Telöre iģaretlenmesi KarĢılıklı olarak tek kenarı dik "V" Ģeklinde açılan çentiklere naylon ipler çekilir. Telöre üzerine çentik açarak iģaretleme yapmak, daha kullanıģlıdır; çünkü çiviyle iģaretlemede çiviler, gereksiz olarak sökülebilir ve iģaretin yeri kaybolabilir. Ayrıca çivilere bağlanan ipler, dalgınlıkla çarpmalar sonucu gevģeyebilir ve hatta kopabilir, Çentikle iģaretlemede ise iplere, karģılıklı olarak birer ağırlık (örneğin tuğla) bağlanıp, çentiklerden asıldığında ip, hem daima gergin duracak ve hem de çarpmalarla kopmayacaktır. Bu iģaretlerden, karģılıklı olarak ipler gerilir. Duvar köģelerinde iplerin, birbirini dik olarak kesip kesmediği ve birbirini kesen ip boylarının da, plandaki uzunluklarına uygun olup olmadığı metreyle ölçülerek kontrol edilir. Ġskelenin teģkilinde ve plan ölçülerinin iskele üzerine aktarılmasında dikkatli davranarak, ölçü hatası yapılmamalıdır. ĠĢ bitiminde tekrar kontrol edilerek yanlıģlığa meydan verilmemelidir. d) Ġplerin kesiģtiği noktalardan çekül sarkıtılarak yapının, arsa üzerindeki ilgili noktaları tespit edilir (ġekil 6.7). 31

Sakül Tugla Telöre (a) Telöre Tugla Sakül (b) ġekil 6.7. KöĢe noktalarının tespiti 32

e) Yapı bitiģik nizamda ise, mevcut komģu binanın duvarlarından yararlanılır; yani telörelerin komģu bina duvarına gelen kısmı, komģu binanın duvarı üzerine tespit edilir (ġekil 6.8). Komsu bina Telöre ġekil 6.8. KomĢu bina duvarında telöre tespiti f) Zeminin eğimli olması durumunda telöreler, kademeli olarak yerleģtirilir (ġekil 6.9). Telöre Su terazisi ġekil 6.9. Eğimli zeminde telöre uygulaması 33

7. KALIP ĠSKELELERĠ Betonarme kalıp sistemini oluģturan elemanlar ġekil 7.1. de görülebileceği gibi üç ana guruba ayrılabilir. Bunlar; kalıp yüzeyleri (beton ile temas eden elemanlar), kalıp yüzeylerini birleģtiren (klapa, kuģak, kelepçe gibi elemanlar), kalıp iskelesi (kalıp sisteminin yüklerini taģıyan dikmeler, yatay gergi ve destekler, diyagonallar gibi elemanlardan oluģan sistem) olarak görülmektedir. Bu bölümde örnekler üzerinden kalıp iskeleleri anlatılacaktır. Kanat tahtası Klapa Yastık Destek Başlık Başlık payandası Rüzgarlık payandası Dikme Kama ġekil 7.1. KiriĢ ve döģeme kalıplarının birlikte yapıldığı ahģap kalıp sistem örneği Kalıp iskeleleri Bir genelde tarafında ġekil döşeme 7.2. de diğer görüldüğü tarafı gibi açık ahģap olan kiriş malzemeden kalıbı (direkler, yatay destekler ve diyagonallar kullanılarak) yapılmaktadır. Ancak, günümüzde giderek takma sökme iģlemlerinde kolaylık sağladığı ve iģ güvenliği açısından daha güvenilir sonuçlar verdiği için Fotoğraf 7.1. de görüldüğü gibi metal elemanlar kullanılarak yapılan kalıp iskelelerinde geliģmeler görülmektedir. 34

Kiriş Kaplama tahtası Izgara Dikme Yatay destek ġekil 7.2. DöĢeme kalıplarında ahģap iskele sistemi Asmolen döşeme kalıbı Metal iskele sistemlerinde yukarıda açıklandığı gibi kolay kurma ve sökmenin sağladığı emek tasarrufunun yanı sıra iģ güvenliği açısından da olumlu sonuçlar alınabilmektedir. AĢağıda yer alan Fotoğraf 1. de ahģap kalıp yapımında metal iskelenin kullanımına iliģkin örnekler görülmektedir. Kama Fotoğraf 7.1. AhĢap kalıp sistemlerinde metal kalıp iskelesi örnekleri Esasen metal kalıp iskelelerinin en yoğun kullanıldığı kalıp sistemleri panel kalıp sistemleridir. AhĢap kalıp yapımında metal iskelelerin yaygınlaģmasında panel kalıpların etkisi vardır. Dolayısı ile ahģap kalıptan panel kalıba bir geçiģ gibi görülen metal iskele sistemleri panel kalıplarda daha geliģmiģ Ģekli ile kullanılırken ahģap kalıpta daha basit Ģekli ile kullanılmaktadır. AhĢap kalıp iskelelerinde Fotoğraf 7.2. de görüldüğü gibi çoğu zaman sadece ayarlanabilir dikmeler olarak kullanılan metal dikmelerin ahģap elemanlarla desteklendiği de görülmektedir. 35

Fotoğraf 7.2. AhĢap kalıp iskelelerinde ayarlanabilir metal dikmeler Metal dikmelerin en belirgin özelliği ayarlanabilir olmasının yanında kiriģlerin oturmasına imkan sağlayan farklı baģlıklar da eklenebiliyor olmasıdır. Fotoğraf 7.3. de metal dikmeler ve baģlıklar görülmektedir. Fotoğraf 7.3. Metal dikmeler ve baģlıklar 36

8. KALIP YAPIM SÜRECĠ VE TEMEL ĠġLEMLER Bilindiği gibi kalıplar bir takım hesaplamalar sonucunda geliģtirilen kalıp projelerine uygun olarak yapılmak durumundadır. Ancak günümüzde çok farklı özellikler arz etmeyen betonarme yapı elemanlarının kalıplanmasında kullanılan geleneksel kalıplarda kabullenilmiģ yaklaģık kesit ve boyutlar mevcuttur. Çünkü piyasada bulunan standart kereste boyutlarına uyularak kalıp konstrüksiyonunu tasarlamak ve yapmak daha pratik bir yaklaģımdır. Daha önce açıklandığı gibi; piyasada hazır olarak bulunan keresteler kesit boyutlarına göre; tahta (2,5/10, 15, 20, 25, 30 cm gibi.) Lata (beģe on 5/10 cm) Kalas (5/15, 20, 25, 30 cm gibi.) ve Kadron (10/15, 20, 25, 30 cm gibi.) Ģeklinde sınıflandırılırlar. Yapılan hesaplamalarda elemanların aralıklarını ayarlayarak bu boyutlardan ayarlanılmaya çalıģılır. Ancak, bu boyutlarla çözüm mümkün olmadığı takdirde, kadron ya da tomruklardan istenilen boyutlarda eleman üretilir. Kalıp yüzeylerinin desteklenmesinde kullanılan klapalar tahta parçalarından, ızgara kiriģleri ve kazıklar beģe onlardan, yastık ve bazı destekler kalaslardan, destek kiriģi gibi ana destekleyiciler ise kadronlardan üretilirler. Bir fikir oluģturması bakımından geleneksel kalıp yapımında kullanılan kalıp elemanlarının yaklaģık enkesit boyutları ve yerleģim aralıkları Çizelge 7.1. de verilmiģtir. Çizelge 8.1. Geleneksel kalıp elemanlarının yaklaģık enkesit boyutları ve yerleģim aralıkları Kalıp elemanı adı Kereste türü KeresteEnkesit boyutları (cm) YerleĢim aralıkları (cm) Kalıp yüzeyi Tahta Tahta 2,5/10-15-20-25-30 Aralıksız Kalıp yüzeyi Kontrplak 2-2,5/levha Aralıksız Klapa Çıta 2,5/4-5 40-50-60 KuĢak Lata/kalas 5/10-6/12-8/14 40-50-60 Izgara kiriģ Lata/kalas 5/10-6/12 40-50-60 Destek kiriģi (esas kiriģ) Kadron 10/14-10/16-12/18 80-100-120 Kazık dikme Lata/kalas 5/10-6/12 80-100-120 Dikme Kadron 10/10-12/12-14/14 80-100-120 Yastık kiriģi Kadron 8/10-10/12-14 - Payandalar Lata/kalas 5/10-6/12 80-100-120 Temel kalıp ve betonlama iģlemlerinin tamamlanmasından sonra devam eden yapım sürecinin önemli bir bölümünü oluģturan kolon, kiriģ ve döģeme kalıplarını oluģturduğu kalıp sistemini bir bütün olarak görmek gerekir. Yapı üretiminde en büyük ve yıkıcı iģ kazaları beton dökümü sırasında kalıp çökmeleri ile meydana gelmektedir. Bu bakımdan kalıp yapımı çok önemli bir süreç olarak algılanmalıdır. Bu durumda kolon, kiriģ ve döģeme kalıplarından oluģan kalıp sistemini bir bütün olarak ele alıp sistemin bütünlüğünü belirli bir güvenlik limiti içerisinde sağlamak mecburiyeti vardır. Kalıp yüzeylerini istenilen Ģekil ve boyutlarda oluģturulması, desteklenmesi ve ayrıca sistemin bir bütün haline getirilerek desteklenmesi gerekir. 37

Kalıp yapım süreci; kalıp sistemi için öngörülen malzemelerin teminin sağlanması, klapa ve kama gibi elemanların hazırlanması projede öngörülen boyutlarda kolon ve kiriģ kanatlarının hazırlanması, kiriģ T baģlıklı dikmelerinin hazırlanması aks tabanlarının çakılması, kolon kanatlarından üçünü birleģtirerek kolon kalıbının hazırlanması, kolon kalıplarının taban akslarına yerleģtirilmesi, kolon kalıplarının düģey doğrultuya getirilerek desteklenmesi, kolon üst seviyelerinin belirlenerek kesilmesi, kiriģ tabanlarının yerleģtirilmesi kiriģ T baģlıklı dikmeleri ile kiriģ tabanlarının desteklenmesi, kirģin iç yan kanatlarının yerleģtirilerek desteklenmesi, döģeme esas kiriģlerinin yerleģtirilerek desteklenmesi, kalıp taģıyıcı sisteminin (kalıp iskelesinin) yatay ve eğik desteklerle desteklenmesi, döģeme esas kirģlerine ızgara kiriģlerinin yerleģtirilerek çakılması, kalıp yüzeyinin kaplanması, sistemin kontrol edilmesi, gibi temel iģlemlerden oluģmaktadır. 8.1. Kalıp Yüzeylerinin Hazırlanması Kalıp yüzeylerinin hazırlanmasında çok sık tekrarlanan temel iģlemler markalama, kesme, biçme ve çivi çakma Ģeklinde görülmektedir. Fototograf 8.1. de markalama ve kesme iģlemlerine Fototograf 8.2. da ise çakma iģlemlerine iliģkin grünüģler yer almaktadır. 38

Fototograf 8.1. Kalıp yüzeylerinin hazırlanmasına markalama ve kesme iģlemi Fototograf 8.2. Kalıp yüzeylerinin hazırlanmasında çakma iģlemleri Piyasadan belirli standart ölçülerde sağlanan kereste yapım yerinde kalıp planında yer alan yapı elemanı ölçülerine uygun Ģekilde kalıp meydana getirecek ve destekleyebilecek boyutlarda kesilir. ĠĢlemlerin bir kısmı önce Ģantiye içerisinde yerde yapılır (kolon kapakları, kiriģ yan kanatları, perde yüzey elemanları hazırlanması gibi). Bir kısmı da yerinde hazırlanarak ilgili yere çivilenmek suretiyle monte edilir. Bu boyutlar piyasada bulunan standart kereste boyutları ile uyumludur. 39

Betonarme elemana Ģeklini veren kalıp yüzeyleri; 2,5/10-20 cm boyutlarında (tahta) elemanların yan yana getirilerek, döģeme ve perde duvarlarda 5/10 cm kesitinde ızgaralara, kiriģ ve kolon yan kanatlarında 2,5/5 kesitindeki klapalara çivilenmek suretiyle oluģturulmaktadır. ġekil 8.1 de döģeme ve perde kalıp yüzeylerinin ġekil 8.2 de kolon kiriģ yan kanatlarının oluģturulmasına iliģkin örnekler görülmektedir. 10 2,5 15-20 Çivi Kalıp yüzey elemanı(2.5/10-20) Izgara kirişi(5/10) Esas kiriş (Kadran 10/15-20) 50-60 50-60 50-60 ġekil 8.1. DöĢeme ve perde duvar kalıp yüzeylerinin hazırlanmasına iliģkin bir örnek 40

2,5 2,5 Çivi Kalıp yüzey elemanı(2.5/10-20) Klapa( 2.5/5) 50-60 50-60 50-60 ġekil 8.2. Kolon ve kiriģlerde yan kanatlarının hazırlanmasına iliģkin bir örnek ġekil 8.1 ve 8.2 de geleneksel yöntemlerle kalıp yapımında kalıp yüzeylerinin hazırlanmasına iliģkin örnekler görülmektedir. Burada esas olan kalıp tahtalarının yan yana getirilerek tersten bağlanması ve beton gören kalıp yüzeyinin oluģturulmasıdır. Eğer brüt beton yüzeyleri elde edilmek istenirse kalıp tahtalarının planyalanıp eģit kalınlığa getirilmek suretiyle kenarlarına geçme (rabıta) profili açılarak daha rijit ve sızdırmaz bir kalıp yüzeyi elde edilmelidir. AhĢap kalıp taģıyıcı sistemi, düģey yatay ve eğik (çapraz) elemanlarla bir takım kama, yastık, çıta ve takoz gibi yardımcı elemanlardan oluģmaktadır. Montaj: Geleneksel kalıp sisteminde sistemin rijitliğinin sağlanmasında değiģken boyut ve türde elemanların kullanıldığı görülmektedir. Sistemde modülasyon söz konusu olmadığından iģlemler rasyonel ve ekonomik değildir. Klapa çapraz, kama, takoz gibi bağlantı elemanları çeģitli ve tip1eģmiģ değildir. Bu nedenle emek ve malzeme israf oranı yüksektir. 8.2. AhĢap Kalıp Sistemleri Bu bölümde geleneksel kalıp sistemleri; temel, kolon, kiriģ, perde duvar, döģeme ve merdiven kalıpları, baģlıkları altında incelenecektir. 8.2.1. Temel Kalıpları Bilindiği gibi temeller; tekil (Münferit) temeller sürekli (Mütemadi) temeller plak (Radyejeneral) temeller Ģeklinde sınıflandırılmaktadır. 41

Temel kalıpları genelde yan yüzeyler (kanatlar) ve onu destekleyen elemanlardan oluģmaktadır. Ancak temel elemanının geometrisi, zemin yapı ve temel çukurunun özellikleri kalıp sisteminin desteklenme biçimine farklılıklar getirmektedir. Bu bölümde kalıplar, temellerin sınıflandırma Ģekli dikkate alınarak; tekil temel kalıpları, sürekli temel kalıpları, plak temel kalıpları, baģlıkları altında incelenecektir. 8.2.1.1. Tekil Temel Kalıpları Yukarıda açıklandığı gibi temel genellikle temel kalıplarında yan kanatları ve onu destekleyen elemanlar bulunmaktadır. Çoğu zaman taban için taban kaplaması yapılmamakta grobeton dökülen veya bir Ģekilde düzeltilen tabana kalıp sistemi yerleģtirilerek beton dökülür. ġekil 8.3. de kalıp yan kanadı görülmektedir. Kalıp yan kanatlarının birleģtirilmesi ile oluģturulan temel kutusu, ġekil 8.4., ġekil 8.5. ve ġekil 8.6. da görüldü gibi; taģ, yastık, yatay destek ve kazıklarla desteklenmesine iliģkin örnekler görülmektedir. Diğer taraftan, ġekil 8.7. ve ġekil 8.8 de dar temel çukurunda tekil temel ve temel kalıbının desteklenmesine iliģkin görüntüler yer almaktadır. Fototograf 8.3. de tekil temel kalıbı yapımına iliģkin bir görünüģ, Fotograf 8.4. de tekil temel kalıbı ve donatısına iliģkin bir görünüģ yer almaktadır. Klepa Kazık destek Kanat tahtaları ġekil 8.3. Kalıp yan kanadı 42

Taş destek Kanat tahtası Destek Takoz Yastık ġekil 8.4. Temel kalıbı yan kanatlarının taģlar ve yatay elemanlarla desteklenmesi Kanat tahtası AhĢap kazık Destek Ahşap kazık ġekil 8.5. Temel kalıbı yan kanatlarının kazıklarla desteklenmesi Yatay destek Kazık dikme Klepa Grobeton Yastık ġekil 8.6. Yan kanatların yatay destekler ve kazık dikme ile desteklenmesi 43

ġekil 8.7. Dar temel çukurunda tekil temel Fototograf 8.3. Tekil temel kalıbı yapımına iliģkin bir görünüģ 44

Fotograf 8.4. Tekil temel kalıbı ve donatısı ġekil 8.8. Dar temel çukurunda tekil temel kalıbının desteklenmesi Tekil temel kalıpları; temelin tabandan bağ hatılları veya üstten kiriģlerle birbirine bağlanması durumunda hatıl/kiriģ kalıpları ile birlikte yapılırlar ġekil 8.9. ve ġekil 8.10. 45

da Temel kalıbı ile kiriģ ve bağ hatılının birlikte yapılmasına iliģkin örnekler görülmektedir. ġekil 8.11. de bir tekil temel ve çevresinden kendisine bağlanan bağ kiriģlerinin kalıpları görülmektedir. Ayrca Fotograf 8.5. de tekil temel bağ kiriģleri kalıbı örneği görülmektedir. AhĢap gergi AhĢap gergi Destek Kanat tahtası Kanat tahtası Kazık dikme Klepa Destek latası ġekil 8.9. Temel kalıbının üstten bağlanan kiriģ kalıbı ile birlikte yapılması Üst kalıp yüzeyi Sömel yan kanadı Ahşap kazık Hatıl yan kanadı Hatıl taban kanadı ġekil 8.10. Temel ve bağ hatılı kalıbının birlikte yapılması 46

ġekil 8.11. Tekil temel ve bağ kiriģi (hatılı) kalıplarının birlikte yapılması Fotograf 8.5. Tekil temel bağ kiriģleri kalıbı örneği Sürekli olarak yapılan temel kalıplar: yığma yapılarda duvar altı temelleri ve karkas yapılarda kolonlar altına yapılan sürekli temellerin yapımında kullanılırlar. Bu durumda 47

sürekli temel kalıpları, duvar altı temel kalıpları ve karkas yapılarda kullanılan sürekli temel kalıpları olarak gruba ayrılmaktadır. Duvar altı temel kalıpları: Duvar temelleri mütemadi olduğundan sadece iki karģı yüzü için kalıp yapılır. Ancak, temel kazı Ģevi düzgün ve düģey konumda yapılabilirse, ġekil 8.12 de görüldüğü gibi tek taraflı kalıp da yapılabilir. Yatay destek Kazık dikme Klepa Grobeton Yastık ġekil 8.12. Tek taraflı duvar altı temel kalıbı kesiti Sürekli temel kalıpları genelde dikdörtgen kesitlidir. Ġki yanı kanatlar oluģtururken taban çoğu zaman grobeton dökülmüģ bir zemindir. Yan kanatların açmaması için çok çeģitli destek sistemleri kullanılabilmektedir. ġekil 8.13., ġekil 8.14. ve ġekil 8.15. sürekli temel kalıplarına iliģkin görünüģ, kesitler verilerek kalıp elemanları ve destekleme biçimleri gösterilmiģtir. 48

ġekil 8.13. Duvar altı temel kalıbının perspektif görünüģü Ahşap gergi Destek Kaplama tahtası Klapa Yastık Ahşap kazık ġekil 8.14. Duvar altı temel kalıbı kesiti 49

AhĢap gergi Yatay destek Kazık dikme Klepa Grobeton Yastık ġekil 8.15. Kalıp yan kanatlarının yatay destek yastık ve kazık dikmelerle desteklenmesi Duvarın bir bütün olarak temel ile birlikte dökülmesinin planlanması durumunda temel kalıbı ġekil 8.16. da görüldüğü gibi yapılabilir. Ahşap gergi Destek kirişi Payanda Destek dikmesi Bulon Duvar kanadı Temel kanadı Yatay destek Klepa Yatay destek Ahşap kazık ġekil 8.16. Temel ve duvar kalıbının birlikte yapılması 50

AĢağıdaki yer alan Fotoğraf 8.6. ve Fotoğraf 8.7. de basit temel kalıp uygulamalarına iliģkin örnekler görülmektedir. Fotoğraf 8.6. Tek taraflı duvar altı temel kalıbı uygulaması Fotoğraf 8.7. Çift Taraflı duvar altı temel kalıbı uygulaması Sürekli temeller, bilindiği gibi betonarme karkas binalarda uygulanan bir temel tipidir. Sürekli temeller kolonları birbirine bağlayan aynı zamanda bina yüklerini zemine aktaran elemanlar durumundadır. ġekil 8.17 de bir sürekli temel kalıbı perspektif görünüģü yer almaktadır. 51

ġekil 8.17 Sürekli temel kalıbı perspektif görünüģü Sürekli temel Ģekil ve boyutları zemin özellikleri ve bina yüklerine bağlı olarak değiģmektedir. Dolayısı ile kalıp Ģekil ve boyutları da buna bağlı olarak değiģecektir. Ayrıca, ġekil 8.18. de bu projenin uygulanmasına iliģkin kalıp Ģekil ve elemanları görülmektedir. KiriĢ yan kanadı Gergi latası veya teli Payanda Klepa Destel latası Temel yan kanadı Yan destek Destek kiriģi Kazık dikme 8.2.1.3. Plak (Radye) Temel Kalıpları ġekil 8.18. Sürekli temel kalıbı kesiti Plak temel kalıpları Fotoğraf 8.8. ve Fotoğraf 8.9. da plak temel kalıbı uygulamalarına iliģkin örneklerde görüldüğü gibi diğer temel kalıplarına göre daha basit Ģekilde yapılabilmektedirler. Bilindiği gibi plak temeller alttan ya da üstten kiriģli olarak 52

yapılabilmektedirler. Bu durumda plak ve kiriģlerin kalıpları altta kalandan baģlamak kaydı ile çoğu zaman ayrı ayrı yapılmaktadır. Fotoğraf 8.8. Plak temel kalıbı uygulaması 8.2.1.4. Temel Aksları Fotoğraf 8.9. Plak temel kalıbı Uygulaması Temel betonu döküldükten ve yaklaģık üç gün kür iģleminden sonra yeni kalıp iģlemleri için aks tabanları çakılır. Bu aks tabanları bir üst katta devam edecek olan kolon veya perde duvar kalıplarının en alt kuģagını da oluģturur. Bu Ģekilde kalıp pilanında yer alan 53

akslar aplike edilmiģ olur. Zaten mevcut donatı filizleri aks yerlerini iģaret etmektedir. Ancak, bu filizlere güvenerek hiç ölçüm yapmadan aks uygulamasına geçmek ileride telafisi mümkün olmayan sonuçlar doğurabilir. Bu bakımdan kalıp planından alınan bilgilerle ölçüm iģlemleri yeniden yapılarak aks yer ve doğrultuları belirlenerek taban elemanları henüz tam sertleģmemiģ olan betona çivilerle çakılarak tutturulur. Fotograf 8.10. da plak temel üzerinde perde duvarlar için aks uygulaması görülmektedir. Benzer Ģekilde AĢagıda yer alan ġekil 8.21 de görüldüğü gibi kolon kalıpları içinde 5/10 lardan oluģan aks tabanları zemin betonuna monte edilir ve daha sonra kolon kalıbı kanatları onun içerisine yerleģtirilerek yapım iģlemlerine devam edilir. Fotograf 8.10. Plak temel üzerinde perde duvarlar için aks uygulaması 8.2.2. Kolon Kalıpları Betonarme kolon kalıpları da diğer yapı elemanı kalıplarında olduğu gibi yan kanatlar, kanatları birleģtiren ve sistemi destekleyen elemanlardan oluģmaktadır. Kolon enkesit Ģekillerine göre kolon kalıpları kare, dikdörtgen, çokgen, daire gibi en kesit Ģekillerinde olabilmektedirler. Kalıp yüzeyleri kolon Ģekline göre oluģturulurken destek elemanları bu yüzeyleri yeterli düzeyde destekleyecek Ģekilde yerleģtirilmektedir. Kolon kalıpları daha önceden tabana çakılmıģ olan akslar yardımı ile yerine dikilirken genellikle ġekil 8.19. da görüldüğü gibi bir yüzeyi açık tutularak aks içine yerleģtirilir. 54

ġekil 8.19. Kolon kalıbının aks içine yerleģtirilmesi Aks içine yerleģtirilerek düģey pozisyona getirilen kolon kalıbı ġekil 8.20. de görüldüğü gibi çaprazlarla desteklenerek sabitlenir. Kolon kalıplarının aks tabanlarına yerleģtirilip desteklenmesinden sonra kiriģ alt seviyeleri binanın dört köģesinde iģaretlenerek kolon kalıplarına ayrı ayrı taģınarak çizilir. Kolon kalıpları kiriģlerin oturması gereken bu seviyeden düzgün bir Ģekilde kesilir. Bu Ģekilde yerleģtirilmesi tamamlanan kolon kalıbının içi temizlenir, donatısı yerleģtirilir ve açık olan yüzü kapatılarak destekleme iģlemleri tamamlanır. 55

Klapa Yanlama Destek Yatay destek ġekil 8.20. Kolon kalıbının desteklenmesi Destekleme iģlemlerinin temel amacı beton dökümü sırasında kalıbın açmaması, yer değiģtirmemesi, doğrultu ve düzleminden sapmamasını sağlamaktır. Kalıbın açmaması için kuģak ve kelepçeler kullanılırken yer değiģtirmemesi için aks tabanları, düzleminden sapmaması için ise yatay/eğik (payanda) destekler kullanılır. ġekil 8.21. de kare kesitli bir kolon kalıbının ahģap çivili kuģaklarla, ġekil 8.22. de kolon kalıbının bulonlu ahģap kuģaklarla desteklenmesine iliģkin örnekler görülmektedir. ġekil 8.23. de kolon kalıplarının çelik kelepçelerle kuģaklanmasına iliģkin örnekler görülmektedir. Altıgen, sekizgen ve elips gibi çok kenarlı kolon kalıpları daha sık aralıklarla kuģaklamalar yapılarak desteklenirler. ġekil 8.24. de kare ve altıgen kolon kalıplarına iliģkin birer örnek görülmektedir. Ayrıca Fotograf 8.11. de kolon kalıplarında deskleme ve donatı yerleģtirilmesine, Fotograf 8.12. de ise kolon kalıplarının kapatılarak kuģaklanmasına iliģkin görünüģler yer almaktadır. 56

Kanat tahtası Klepa Kuşak Ön görünüş Çiviler Kuşak Kuşak Kanat tahtası Kanat tahtası Üst görünüş Perspektif ġekil 8.21. Çivili ahģap kuģaklarla desteklenen kare kesitli kolon kalıbı 57

Pah çıtası Kontraplak kanat Destek latası Bulon Kuşak Kuşak Kontraplak kanat Bulon Aks tabanları Pah çıtası ġekil 8.22. Kolonun aks tabanlarına yerleģtirilmesi ve bulonlu ahģap kuģaklarla desteklenmesi Çelik kuģak Kontraplak kanat Dikme Çelik Kelepçe Kontraplak kanat ġekil 8.23. Kolon kalıplarının çelik kelepçelerle kuģaklanmasına iliģkin örnekler 58

ġekil 8.24. Kare ve altıgen kolon kalıplarına iliģkin örnekler 59

Fotograf 8.11. Kolon kalıplarında deskleme ve donatı yerleģtirilmesine iliģkin görünüģler 60

Fotograf 8.12. Kolon kalıbının kapatılarak kuģaklanmasına iliģkin bir görünüģ 8.2.3. Duvar Kalıpları Bilindiği gibi betonarme duvarları da kolonlar gibi düģey taģıyıcı elemanlardır. Dolayısı ile kolonlarda olduğu gibi düģey pozisyonda duran kalıp yüzeylerinin birleģtirilmesi ve desteklenmesi söz konusudur. Kalıp yüzeyleri kolonlarda olduğu gibi tahtalar veya kontrplaklar kullanılarak oluģturulurken klapaların yerine düģey ızgara dikmeleri veya yatay pozisyonda yerleģtirilen kuģak ızgara kiriģlerinin kullandığı görülür. ġekil 8.25. de tahtalardan oluģturulan kalıp yüzeylerinin ızgara dikmeleri ile birleģtirilerek desteklenmesi görülmektedir. Burada dikkati çeken husus; tahtalar kullanılarak oluģturulan kalıp yüzeylerini ızgaralarının düģey, kontrplak kalıp yüzeylerini destekleyen ızgaraların ise yatay pozisyonda olmasıdır. Kalıp yapımı sürecinde; önce ızgaralar yerleģtirilip sonra ızgaraların oluģturduğu düzleme kalıp tahtaları yerleģtirildiği için ızgaralar düģey pozisyonda olmak durumundadır. Çünkü düģey ızgara yüzeylerine kalıp tahtalarının yatay olarak yerleģtirilmesi iģ akıģı bakımından daha koladır. Kontrplak yüzeylerde ise böyle bir durum söz konusu değildir. Çünkü kontrplak yüzey levha halinde yerleģtirilmektedir. Dolayısı ile kontrplak yüzeyli kalıplarda iģin durumuna göre ızgaralar yatay veya düģey konumda olabilmektedir. Kalıp yüzey tahtaları Izgara dikme Bulon Izgara dikme Yastık ġekil 8.25. Yüzeyleri tahtalarla kaplanmıģ duvar kalıplarına iliģkin bir örnek Yukarıda verilen ġekil 8.25. de görüldüğü gibi; tahta veya kontrplak kullanılarak oluģturulan kalıp yüzeyleri, ızgara kiriģleri ile desteklenirken kuģaklar yardımı ile de sistemin bütünlüğü sağlanır. Ġstenilen duvar kalınlığı kadar biri birini karģılayacak 61