ADEM ÖZER ABANT İZZET BAYSAL ÜNİVERSİTESİ Hürmüz Boğazı; İran ve Petrol*

ADEM ÖZER ABANT İZZET BAYSAL ÜNİVERSİTESİ Hürmüz Boğazı; İran ve Petrol* (The Strait Of Hormuz; Iran and Oil*) Hürmüz Boğazı; Arapça, Madik Hürmüz, Farsça, Tenge-ye Hormoz olarak kullanılmaktadır. 1 Güneydoğusunda Umman Körfezi, güneybatısında Basra Körfezi, kuzey kıyılarında İran ve güney kıyılarında Birleşik Arap Emirlikleri yer almaktadır. Genişliği yaklaşık 34 kilometre, derinliği ise 90-100 metre arasında değişmektedir. Tankerlerin ve diğer gemilerin gelip geçtiği deniz trafik koridoru sadece 9 km genişliğine sahiptir. Bunun 3 km si gelişler, 3 km si gidişler ve bunların arasında kalan 3 km de bir tampon bölge görevini görmektedir. 2 Boğaz, petrol ihraç eden Körfez ülkeleri ve İran ın okyanuslara açıldığı tek çıkış noktasıdır. Hürmüz Boğazı, Larek, Geşm ve Hormuz Adalarının vasıtalarıyla tamamen İran *Bu çalışma Anthony H. Cordesman ın İran and Oil; The Strait Of Hormuz adlı makalesinin çevirisinden oluşmaktadır. Eklemeler dipnot olarak gösterilmiştir. http://www.csis.org/burke 1 http://tr.wikipedia.org/wiki/h%c3%bcrm%c3%bcz_bo%c4%9faz%c4%b1 2 f.ertan@zaman.com.trhttp://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=976867

hâkimiyeti altındadır. Bu boğazdan Irak, Arabistan, Bahreyn, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri, Dubai ve Kuveyt e ithalat ve ihracat sevkiyatının tamamına yakını buradan yapılmaktadır. Orta Doğu nun % 60 dan fazla petrolü bu boğazdan sevk edilmektedir. Normal olarak her 12 dakikada bir uluslararası ticaret gemisi bu boğazdan geçmektedir. 3 En önemlisi şudur ki; Orta Doğu nun ihraç ettiği petrol Avrupa, Çin, Japonya ya tamamen bu boğazdan geçer. Avrupa dan, özellikle de Japonya ve Çin den ihraç edilen malların % 60 tan fazlası da bu boğazdan Orta Doğu ya geçiş yapmaktadır. Bu boğazın stratejik önemi ve petrol taşımacılığıyla birlikte transit geçişlerin yoğun olması, son yıllarda ABD nin ve İngiltere nin, kendilerine karşı küresel bir tehdit olarak gördüğü Çin e karşı enerji kartını oynamak istemeleri sebebiyle, İran a askeri harekât söz konusudur.(!) Fakat Çin ve Rusya nın gerek askeri, gerekse siyasi bakımdan desteklediği İran a karşıt bir hareket çok risklidir. İran ya da Arap Körfezi; İran, onun komşuları ve dünya devletleri için büyük bir stratejik belirsizlik oluşturmaktadır. Bu 600 mil uzunluğundaki su kütlesi, İran ı Arap yarımadasından ayırır ve dünya petrol taşımacılığındaki önemi açısından en önemli stratejik suyollarından biri olması sebebiyle bütün nazarları üzerine çekmesine sebep olmaktadır. Körfezdeki olaylar, İran ın ya da potansiyel rakiplerinin beklentileri dışında gerçekleşebilir. İran ın Lübnan, Hamas ve PIJ (Palestinian Islamic Jihad) ile ilgili eylemleri diğer istenmeyen krizleri doğurabilir. Radikal Sünni İslamcılar, Şii inanışının meşruiyetini kabul etmemesi noktasında, İslam ın geleceği için Sünni nüfusun çoğunlukta olduğu yerlerde İran ile gerçekleşecek mücadelede İran ın yanında yer almaması muhtemeldir. Askeri tarih, barış zamanında nadiren niyetlere ve siyasete göre sekilenmektedir. Kriz yönetimleri iyi kontrol edilemediğinde içinden çıkılamaz bir hal alır. Yanlış algılamalar olayları tetikler ve bu tetikleme ile kendi kendini asimetrik hale getirir ve bu durum güç dengesizliği ile son bulur. 3 http://maltepeturkocagi.org.tr/bizden_yazilar/maltepe_turk_ocagi_ali_inal_orta_dogunun_karanlik_kutusu_ir an.pdf 2

İRAN ve KÖRFEZ PETROLLERİNİN ÖNEMİ (Iran and the importance of Gulf Oil) Körfez Ülkeleri 4 dünya rezervlerinin % 57 sini (715 milyar varil) elinde bulundururken, dünya petrol üretiminin % 30 nu karşılar. Yalnızca İran, tahminen dünya petrol rezervlerinin % 11 ni (132 milyar varil) petrol ve dünya doğal gaz rezervlerinin % 15,3 nü (970,8 trilyon cubic feet-tcf) elinde tutar. Petrolden ziyade İran, Körfez bölgesinin aynı zamanda büyük bir doğal gaz rezervlerine sahip olduğu verilerden anlaşılabilmektedir. Bu da dünya gaz rezervlerinin % 45 ine tekabül etmektedir. İran kıyı şeridi, tanker ve nakliye yolları, İran ana kıtasına çok yakın bir alandan geçmesi ve körfezdeki adaların kontrolü ve körfez hâkimiyeti için özellikle ayrı bir önem arz etmektedir. Hürmüz Boğazının en dar noktasında kuzeyde İran, güneyde Umman olmak üzere Körfez 34 mil genişliğe kadar daralır. Hürmüz Boğazı ndan geçen petrol, dünya ticaretindeki petrolün %40 ıdır. 17 MMBD petrol ya da daha fazla petrol, normalde Hürmüz Boğazından Güney Asya ya (özellikle Japonya, Çin ve Hindistan) ya da Batı tarafına (Süveyş Kanalıyla ya da SUMMED Boru Hattıyla) taşınır. Hürmüz Boğazı nın herhangi bir şekilde kapanması/kapatılması halinde daha uzun yolların kullanılmasını gerektirmektedir. Körfez Arap Ülkeleri Birliği (Cooperation Council for the Arap States of the Gulf GCC-) her ne kadar Umman dan (Oman) geçip ve Umman Körfezindeki bir limana ulaşacak yeni bir stratejik bir boru hattı inşasına karar verdiyse de bu boru hattı şimdilik ortalama 5 milyon BBL/D kapasiteli, doğu-batı doğrultusunda Yanbu Limanı na ulaşan boru hattı ve Suudi Arabistan dan Kızıl Denize ulaşan Alqaiq Yanbu doğalgaz hatları ile kısıtlıdırlar. İran komşularıyla Körfezdeki adaların kontrolü ve kıyıdan uzak gaz ve petrol kaynakları üzerinde büyük bir bölgesel anlaşmazlık içerisindeydi.1980-1988 yılları arasında İran-Irak Savaşı ile karşılaştığında, 1987 den 1988 e kadar körfezden tanker geçişleri üzerinde Birleşik Devletlerle (US) bir Tanker Savaşı vardı. Ve Irak ın 1990-1991 yılları arasında Kuveyt i işgaliyle risk tepe noktasına ulaştı. 4 Körfez Ülkeleri Şunlardır: Bahreyn, İran, Irak, Katar, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Bileşik Arap Emirlikleri dir. 3

Şah zamanından beri İran ve Birleşik Arap Emirlikleri(BAE) arasında Hürmüz Boğazı yakınlarında tanker geçişlerinde stratejik öneme haiz olan üç ada 5 üzerinde mülkiyet anlaşmazlığı mevcuttu. Bu üç ada Şah tarafından, İngilizlerin 1952 lerin başında Körfezden çekilmesi sonrası ele geçirilmiş ve ardından 1970 yılında İran kuvvetleri tarafından işgal edilmiştir. 1995 te İran Dışişleri Bakanlığı adalar için İran ın ayrılmaz bir parçası olduğunu iddia etmiştir. 1996 yılında İran, KİK tarafından anlaşmazlığın Uluslararası Adalet Divanı (the International Court of Justice) tarafından çözülmesi için verilen BAE nin Ebu Musa ve Tunb Adaları üzerindeki egemenliği için verdiği desteği yineledi ve bir bildiri yayınlayarak İran ın adalar üzerindeki iddialarının Geçersiz olduğunu ilan etti. KİK, BAE nin barışçıl olarak adalar üzerindeki egemenliğini destekledi. Ayrıca KİK, İran ı bu sorunun UAD ı tarafından çözülmesi için defalarca ikna etme teşebbüsünde bulundu. İran, Eylül 2006 da BAE nin UAD tarafından yapılacak bir arabuluculuk(hakemlik) teklifini reddetti. İran ın uzlaşmaya yönelik olumsuz tavırları Körfezde gelecek için çatışma ve ihtilaf riskinin devam edeceği yönünde düşüncelerin hâkim olacağı anlayışını yerleştirmektedir. Bunlara ek olarak, İran ve Katar ın kuzey bölgelerindeki ( Katar ın en çok gaz rezervinin bulunduğu bölge) mülkiyet iddiaları hiçbir zaman tam anlamıyla çözüme kavuşmadı. Körfezin stratejik önemi her geçen gün daha da artmakta ve dünya güçlerinin bu bölgeye olan iştahını daha da açmaktadır. Enerji Bilgi İdaresinin tahminleri referans olarak alındığında(international Energy Outlook 2006), Körfez petrol üretiminin 2010 yılı için her gün 28,3 milyon varil (MMBD), 2020 için 31,1 MMBD, 2030 için 36,8 MMBD artması bekleniyor. 2000 de 21,7 MMBD ve 2003 te 23,7 MMBD olduğu göz önüne alınırsa aralarındaki fark bariz bir şekilde açığa çıkmaktadır. Bu artış 2003 te %28 olan Körfezin dünya petrol üretimindeki kapasitesindeki payını 2020 de %33 e ve 2030 da %36 ya çıkarması bekleniyor. Şekil 1 e bakılırsa, Körfezin önemi, dünya ihracatındaki yüzdesi açısından önemli artışlar meydana getirmesinin yanı sıra Körfez ihracat hacmindeki 22,5 MMBD de 34,3 e çıkacağı tahminleri Körfezin dünya ticaretindeki önemini vurgular niteliktedir. Bu artışın çoğu Asya ya bağlıyken, Birleşik Devletlere ve Avrupa ya ihraç ettiği malları üretmede Körfez petrollerine bağımlı olduğu için Körfezden yapılan veya yapılacak olan petrol ihracatına dolayısıyla aşırı derecede bağımlılık göstermektedir. Körfez ihracatındaki kesin 5 Üç Ada; Ebu Musa(Abu Musa), Büyük Tunb Adası(Greater Tunb İsland), Küçük Tunb Adası( Lesser Tunb İsland) 4

artışlar tam olarak tahmin edilemiyor. Fakat çeşitli alanlardaki hareketlerin yanı sıra ekonomik gelişme hareketleri önümüzdeki 20 yıl içerisindeki artış eğilimini destekliyor. KÖRFEZDEKİ İRAN TEHDİTİ (The Iranian Threat in the Gulf) İran ın Körfezdeki komşularıyla anlaşmazlıkları ve uzlaşı noktasındaki karşıt politikaları, İran ın sahip olduğu güçle birlikte komşularını yıpratmaya yönelik politikalarını da içeren asimetrik savaşın her çeşidini uygulayabilme imkânı sağlamıştır. Bu güç İran ın kendi bünyesinde barındırdığı düzenli kuvvetlerden oluşmaktadır. IRGC(Islamic Revolution Guards Carps-İslam Devrim Muhafızları Heyeti), İstihbarat ve Güvenlik Bakanlığı(the Ministry of Intelligence and Security MOIS-) ya da devrimden sonra SAVAK(National Organization for Intelligence and Security) ın yerine kurulan VEVAK ı (Vezarat-e Ettela at va Aminat-e Keshvar) içerir. 2006 yılında İstihbarat ve Güvenlik Bakanlığı(MOIS) bünyesinde 15000 personel barındırmaktaydı. Bu yapının asıl görevi; Orta Doğu ve Orta Asya da istihbarat toplamak, operasyon düzenlemek, aynı zamanda içte hükümet yetkilileri ve memurları hakkında istihbarat ve takiplerin yanı sıra İslam Cumhuriyeti ne karşı oluşabilecek komploları önleme gibi amaçlara sahiptir. 5

İran Hava Kuvvetleri herhangi bir saldırıya karşı çok hassas, fakat bu hassasiyet İran üsleri civarı bölgeleri SAM kapsamında olan yerlerde diğerlerine nazaran daha azdır. Üç kiloklass denizaltı (three kiloclass submarines) barındıran deniz kuvvetleri, izinsiz olarak giriş-çıkış yapan gemileri taciz edebilme, bunlara karşı arama faaliyetlerinde bulunma, buralardaki mayın tabakaları ve serbest halde suya bırakılmış mayınlarla Körfezdeki geçişlerin kontrolünü sağlama gibi kendilerine görev tanımlaması yapmışlardır. İran Deniz Kuvvetleri bünyesinde ayrıca 140 tane hafif devriye ve sahil güvenlik botu bulunmaktadır. Bunlar; 11 tane Kaman sınıfı füze devriye botu ve bunların her birisi 2 ila 4 tane CSS-N-4/YJ-1 Sardine(Sardalya) anti gemi füzesi barındırmaktadır. Bu deniz güçleri 42 ila 50 km lik katı yakıtlı füzeler, 165 kg. savaş başlıkları, INS ve EXOCET e benzer aktif radar sistemi taşıyor. Bu sistem(ler), tankerleri, sivil gemileri ve deniz aşırı tesisleri vurmak ve aynı zamanda deniz saldırıları için kullanılır. İran bu gemilere ve sabit hedeflere karşı, kendi geliştirdiğini iddia ettiği gelişmiş füzeleri, büyük ihtimalle Rusya ve Çin den temin etmektedir. İran 2006 ilkbaharında çok gelişmiş bir silahı test edeceğini belirtmişti. Bu silah, savaş gemilerinden ve denizaltılarından fırlatılabilen SANARA yakalanmayan gemi savar füzesini içermekteydi. IRGC den Tuğamiral Ali Fadavi Hiçbir savaş gemisi bunu tespit edemez ve bu füzeden kaçamaz. Çünkü çok hızlı. şeklinde beyanda bulunmuştur. İran aynı zamanda KOWSAR adında büyük gemileri ve denizaltıları hedef alan, radarlara ve anti füzelere yakalanmayan çok yüksek hızlı ve çok büyük savaş başlıkları taşıyabilen bir füzeyi test ettiklerini iddia etmiştir. İran bu testleri gerçekleştirmiş olsa da, İran ın geçmişteki silah gelişimi hakkındaki iddiaları çok abartılı. Bu Birleşik Devletlerin askeri müdahalesine karşı bir caydırıcılık ya da İran Halkı nın içini rahatlatma gibi görünüyor. Bunlara müteakip 2006 yazında denizaltına uyumlu yeni bir gemi savar füzesi test edildi. IRGC nin deniz kolunda 20.000 kişi mevcut bulunmakta, bunların 5000 tanesi deniz piyadesidir. IRGC nin bu kolundaki devriye botları 10 Houdong Füzesi taşır, bununla beraber 165 kg. savaş başlığı taşıyan CSS-C-3/HY-2/ SEA EAGLE/SEERSUCKER gemi savar füzelerine sahiptir. Bunlar İran ın kıyılarına ya da deniz ticareti yollarındaki adalara kolaylıkla yerleştirilebilir. 95-100 km. menzile sahip ve çok büyük savaş başlıklarını taşıyabilen bu sistem, radara bağlı otomatik olarak kontrol edilebiliyor. Uzaktan kontrol edilebilen bu füzeler ilk ortaya çıktığı İran-Irak Savaşı ndan sonra geldiği seviye bilinmiyor. IRGC nin çok sayıda Boghammar a ve geri tepmesiz tüfeklere, taşınabilir, yerden havalanan füzelere, anti zırh güdümlü silahlara ve roketatarlara sahip olduğu bilinmektedir. IRGC genelde anlaşmazlık durumlarında küçük sivil gemi ve botları kullanır. Bunlara mayın 6

döşemek, deniz aşırı yerlere yapılan hücumlarda dâhildir. İran bu kuvvete Bandar-e Abbas, Khorramsar ve Larak Adaları, Abu Musa, Al Farsiyah, Sirrir ve Halul Petrol Platformu gibi yerlerden faydalanır. Bu imkânlar İran a Bander-e Abbas, Bushehr, Kharq Adası, Bander e- Anzelli, Bandar e- Khomeini, Bandar e- Mahshahr ve Chah Bahar gibi ana deniz üslerinde kolaylıklar sağlar. Bu güçler kolaylıkla sığınaklara ve zor bölgelere ulaşabilir. Küçük gemileri normal deniz şartlarında birçok radar fark edemez ve sivil gemiler bayrağını kolaylıkla değiştirebilir ve ticari trafikte kolaylıkla izini kaybedebilir. İsrailli bir kaynağa göre; yıldırma politikasıyla yenmeyi planlayan İran, Amerika nın zahiyatlar hususundaki psikolojik hassasiyetini kullanmaya çalışıyor. İran ın askeri eldeleri gösteriyor ki, İran ezici bir kuvvet ile savaş kazanacak bir güçten ziyade savunma temelli caydırıcı bir güçtür. KÖRFEZİN KAPATILMASI (Closing the Gulf) Açık deniz kuvvetleri, Körfezdeki gemi akışını sağlamak ve petrol bulmak gibi potansiyel yetenekleri bakımından özel bir öneme sahiptir. Bu kuvvetler özellikle Körfez sahillerine yapılan saldırıların temel noktası olan Umman(Oman) Körfezi nin kontrolü bu kuvvetlere ayrı bir önem kazandırmaktadır. Enerji tesislerinin birçoğu saldırıya açıktır. Ayrıca KİK devletleri onların sahil gücü tesislerine yüksek kapasiteli, uzun dönemli, geri dönüşümlü parçaların olduğu tesislere ve güç gridlerine yapılacak saldırılara oldukça açıktır. Bu saldırıya açık olma hali İran a bazı başarılı hava saldırıları yapmasına izin verebilir. Bu saldırılarda bazen hassas silahlarla IRGC kullanarak uçak suikastları yapmayı planlamakta ve gelecekte de UAV ler kullanarak misillemeler yapmayı planlamaktadır. İran, Körfezi birkaç günden fazla kapatamaz. Bunun sonucunda realist pencereden bakıldığında sürreal bir görüntü çizmektedir. Muhtemel kapatılması halinde İran, yoğun bir misillemeyle karşı karşıya kalmayı, birçok petrol tesislerini kaybetmeyi ve ihracat gelirlerini kaybetmeyi göze alamayacaktır. İran ın kronik ekonomik yanlış yönetimleri onları aşırı derecede bazı rafinelere, ürün ihracatına ve yiyecek ihracatına bağımlı hale getirmiştir. Mesela bir savaşta kazandıklarından fazlasını kaybettiği neredeyse kesindir, ancak devletlerden kriz anında rasyonel pazarlıklar beklemek ve onların rasyonel davranacaklarını sanmak akıl karı değildir, hele ki rejimleri tehdit altındaysa. Körfezdeki tesislere ve gemilere yapılan saldırılar nadir olmasına karşın bu İran a komşularını bastırmak için bir gözdağı savaşı sürdürmesine imkân sağlamaktadır. Son yıllarda Uluslararası Enerji Ajansı nın( International Energy Agency) çalışmasına dayanan, tablo 2 de 7

gösterildiği gibi cari ve gelecekteki petrol miktarları istikrarlı bir şekilde artmakta ve bu da bu bölgeler için global düzeyde bir önem arz etmektedir. Ayrıca artan bu petrol miktarı tehdit unsurlarını da içinde barındırmaktadır. Bu da petrol fiyatlarının artmasına, tanker giriş ve çıkışlarının düzgünlüğünün bozulmasına neden olmaktadır. Gelişen ekonomiye sahip ülkelerde, ticaret ve körfez petrolüne bağlı ekonomik olarak gelişmekte olan ülkeler için bu durum daha fazla önem taşımaktadır. Not edilmelidir ki, İran petrol gelirlerine şiddetli olarak ihtiyaç duymaktadır. Ve İran için güç kaynağı ve simgesi olan rafinelerine yapılacak bir saldırı, İran da muazzam bir hasara sebep olacaktır. Eylül 2006 da ortaya çıkan bir dizi raporda Amerikan Deniz Kuvvetleri nin İran ın Hürmüz Boğazı yakınlarındaki iki limanı bloke etmek için girişimlerde bulunacağını belirtmektedir. Bu duruma karşın Şubat 2007 de İran ın ise birkaç mayın gemisini ve bir uçak gemisini buralara konuşlandıracağına dair bilgiler bu raporlarda yer almıştır. 6 Fakat bütün bu söylenti ve belgelere rağmen, İran hala petrol platformlarına yapılacak bir saldırıya hazır değildir. Fakat güney körfez eyaletine yeni bir tesis açılması imkânına da müsait konumdadır. 6 Arthur Herman, How to fight Iran, New York Post, January 26, 2007 8