BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N KULLANI MI VE YENİ DEN CANLANDI RI LABİ LMELERİ İ Çİ N Bİ R ARAŞTI RMA YÜKSEK Lİ SANS TEZİ. Mi mar Özbek KAZANÇ

İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N KULLANI MI VE YENİ DEN CANLANDI RI LABİ LMELERİ İ Çİ N Bİ R ARAŞTI RMA YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Mi mar Özbek KAZANÇ Anabili m Dalı: Şehi r ve Böl ge Pl anl a ma Progra mı: Şehi rsel Tasarı m MAYI S 2002

ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N KULLANI MI VE YENĠ DEN CANLANDI RI LABĠ LMELERĠ Ġ ÇĠ N BĠ R ARAġTI RMA YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Özbek KAZANÇ (502981216) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 13 Mayıs 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 31 Mayıs 2002 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri : Doç. Dr. Nil gün ERGUN Prof. Dr. Cengi z GĠ RĠ TLĠ OĞLU Prof. Dr. Ahsen ÖZSOY MAYI S 2002

ÖNS ÖZ 19. yy ı n ve 20. yy ı n başları ndan parlak bir döne m yaşa mı ş ol an Beyoğlu pasajları ve hanl arı, değişen sosyal yapı ve yaşa m koşulları sonucunda za manl a niteli kleri ile uyuş mayan f onksi yonl ar barı ndır maya başla mı şlar yada t erkedil mişlerdir. Bu t ez ile 19. yy da Paris teki benzerleri örnek alı narak yapıl mış ol an bu Beyoğl u pasajları nı canl andırabil mek ve günü müz kent yaşantısı nda tekrar r ol al abil mel eri ni sağl a mak içi n bir araştır ma yapıl mı ştır. Bu t ez çalış ması nı n hazırlanması nda sırası nda bana sürekli destek ol up yol göst eren değerli hoca m Doç. Dr. Nil gün Ergun a teşekkürleri mi sunarı m. Ma yı s, 2002 Özbek Kazanç ii

İ Çİ NDEKİ LER TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY vı vıı xı v xvı 1. Gİ Rİ Ş 1 2. TANI MLAR VE KAVRAMLAR 4 2. 1. Hanl arı n Türkler deki Gelişi mi 4 2. 2. Os manlı Devri nde Han Tipleri 5 2. 2. 1. Yol üzeri nde kurul anlar hanl ar 5 2. 2. 2. Şehirlerde kurulanl ar hanlar 6 2. 3. Batı Topl uml arı nda Hanlara Verilen Adl ar, Batı Mi safirhaneleri 6 3. İSTANBUL HANLARI 8 3. 1. İstanbul Hanl arı nı n Tari hsel Gelişi mi Ve Kazandıkl arı Özellikler 8 3. 1. 1. 15. yüzyıl han tipi 8 3. 1. 2. 16. yüzyıl han tipi 9 3. 1. 3. 17. yüzyıl han tipi 9 3. 1. 4. 18. yüzyıl han tipi 9 3. 1. 5. 19. yüzyıl han tipi 10 3. 2. Şehir İçi Os manlı Hanl arını n Fonksi yonl arı na Göre Batılılaş ma Süreci nde İstanbul da Bul dukl arı Karşılıklar 11 3. 2. 1. Yol cu hanl arı 11 3. 2. 2. Mi safirhane hanl arı 14 3. 2. 3. Ti caret hanl arı 15 4. 19. YY DA AVRUPA DA ORTAYA ÇI KAN YENİ Bİ R YAPI TÜRÜ : PASAJ 21 4. 1. Pasaj Mi marisi Ol uşu muna Ve Gelişi mi ne Etki Eden Fakt örler 21 4. 1. 1. Bili msel geliş mel er 21 4. 1. 2. Sosyo-ekono mi k geliş meler 22 4. 1. 3. Sosyo- kült ürel geliş mel er 22 iii

4. 1. 4. Çevresel fakt örler 23 4. 1. 5. Şehirleri n dokusu 24 4. 2. Pl an Mekan Anl ayışı ve Taşı dı kları Fonksi yonl ar Yönünden Han ve Pasajları n Os manlı Ti caret Yapıları İle Karşılaştırıl ması 25 4. 3. Batı Topl umunda Pasajların Yeri 29 4. 3. 1. 19. yy da Avr upa da Yapılan Pasajlardan Örnekl er 29 5. BATI LI LAŞ MA SÜRECİ NDE AVRUPA PASAJ LARI NI N İSTANBUL DAKİ YANSI MASI VE BEYOĞLU ÖRNEĞİ 44 5. 1. Beyoğl u nun Tanıtımı 44 5. 2. Batılılaş ma Süreci nde Beyoğl u nun Değişi mi ve Gelişi mi 47 5. 2. 1. 19. yy da Beyoğl u nun gelişi mve değişi mi ni et kileyen olaylar 47 5. 2. 2. Cu mhuri yet sonrası ndan günü müze kadar ki döne mde Beyoğl u nun sosyal ve fizi ksel yapısındaki değişi ml er 50 6. BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N KULLANI MI VE YENİ DEN CANLANDI RI LABİ LMELERİ İ Çİ N Bİ R ARAŞTI RMA 57 6. 1. Beyoğl u nun Varlı ğı nı Sür düren Hanl arı ve Pasajları nı n Değerlendiril mesi 60 6. 1. 1. Geçitleri ni n durumuna göre han ve pasajlar 60 6. 1. 1. 1.Geçitleri kullanılan han ve pasajlar 60 6. 1. 1. 2.Geçitleri kullanıl mayan pasaj ve hanl ar 86 6. 1. 2. Fonksi yonl arı na göre han ve pasajlar 114 6. 1. 2. 1.Geneli nde belirli bir takım f onksi yonl arı barı ndıran han ve pasajlar 114 6. 1. 2. 2. Sadece ze mi n katları nda foksi yon barı ndıran han ve pasajlar 114 6. 1. 2. 3. Ta ma mı boş olan han ve pasajlar 114 6. 2. Beyoğl u nun Kaybol an Han ve Pasajları 116 6. 2. 1. Yeri ne yeni bir pasaj yapılan yada geçit i mkanı veren bir yapı yapılan han ve pasajlar 116 6. 2. 2. Yeri ne yeni bir geçit i mkanı ver meyen bir bi na yapılan han ve pasajlar 119 6. 3. Pasajları n İncel enmel eri Sonucunda Tespit Edilen Sorunl ar ve Değerlendir me 122 iv

7. BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N YENİ DEN CANLANDI RI LMASI VE YAYA Sİ RKÜLASYONUNA KATI LMASI İÇİ N AS MALI MESCİ T SOKAĞI- TÜNEL MEYDANI ARASI NDA BİR DENE ME 133 7. 1. Çalış ma alanı nı n tanı mı 133 7. 2. Fi zi ksel analizler 134 7. 2. 1. Ze mi n kat analizi 134 7. 2. 2. Üst kat analizi 135 7. 2. 3. Bi na durumu 136 7. 2. 4. Bi na kat yüksekli ği 137 7. 2. 5. Bi na yapı mtarzı 138 7. 2. 6. Arazi değerleri 138 7. 3. Beyoğl u As malı Mescit-Tünel Arası ndaki Han Ve Pasajları n Yeni den Canl andırıl ması Ve Yaya Sirkülasyonuna Katıl ması İçi n Bir Dene me 141 8. DEĞERLENDİ RME VE SONUÇ 154 KAYNAKLAR 157 EKLER 161 ÖZGEÇMİ Ş 180 v

TABLO Lİ STESİ Sayf a no Tabl o 6. 1 Pasajları n fonksi yonl arı na ve geçitleri ne göre sı nıflandırıl ması... 117 Tabl o 7. 1 Ze mi n kat arazi kullanı mı... 134 Tabl o 7. 2 Üst kat kullanı mı... 135 Tabl o 7. 3 Bi na durumu.... 136 Tabl o 7. 4 Bi na kat yüksekli ği... 137 Tabl o 7. 5 Bi na yapı mtarzı... 138 Tabl o 7. 6 Ze mi n kat fonksi yon analizi.... 145 Tabl o 7. 7 1. Kat fonksiyon analizi... 143 Tabl o 7. 8 2. Kat fonksi yon analizi... 147 Tabl o 7. 9 3. Kat fonksi yon analizi... 145 Tabl o 7. 10 4. Kat fonksi yon analizi... 149 Tabl o 7. 11 5. Kat fonksi yon analizi... 147 Tabl o 7. 12 6. Kat fonksiyon analizi... 151 Tabl o 7. 14 7. Kat fonksiyon analizi... 149 vi

ŞEKİ L LİSTESİ Sayf a no Şekil 4. 1 Hanl ar ve çarşı dokusu (İstanbul kapalı çarşısı)... 26 Şekil 4. 2 Tür k kapalı çarşı kesiti... 28 Şekil 4. 3 Pasaj kesiti... 27 Şekil 4. 4 Tür k çarşısı fonksi yon ilişkisi... 28 Şekil 4. 5 Palas Royal, 1815... 31 Şekil 4. 6 Paris i n röper nokt aları nı n işaretlendi ği harita... 32 Şekil 4. 7 Paris pasajlarını n yoğun olarak bul unduğu Mon marte böl gesini n haritası.... 33 Şekil 4. 8 Rest ore edilerek yeni den hiz met e giren Vi vienne Pasajı... 33 Şekil 4. 9 Vi vienne Pasajı nı n girişi... 35 Şekil 4. 10 Vi vienne Pasajı nı n iç görünüşü... 34 Şekil 4. 11 Vi vienne Pasajı nı n iç görünüşü... 34 Şekil 4. 12 Col bert galleria sı... 36 Şekil 4. 13 Col bert Pasajı iç görünüşü... 35 Şekil 4. 14 Col bert Pasajı nı n bugünkü görünü mü..... 35 Şekil 4. 15 1810 da Panora ma Pasajı... 36 Şekil 4. 16 Panora ma Pasajı nı n geçen yüzyıl daki müşteri profili... 36 Şekil 4. 17 Jouffroy Pasajı.... 37 Şekil 4. 18 Ver deau Pasajı.... 38 Şekil 4. 19 Choiseul Pasajı, XI X. Yüzyıl.... 39 Şekil 4. 20 Choiseul Pasajı... 39 vii

Şekil 4. 21 Choiseul Pasajı, giriş... 39 Şekil 4. 22 Choiseul Pasajı na içeri den bakış... 39 Şekil 4. 23 Ver o- Dodat.pasajı nı n girişi... 40 Şekil 4. 24 Ver o- Dodat Pasajı nı n girişi... 40 Şekil 4. 25 Barometre Pasajı... 40 Şekil 4. 26 Brady Pasajı......... 41 Şekil 4. 27 Brady Pasajı... 41 Şekil 4. 28 Brady Pasajı... 41 Şekil 4. 29 Grand Cerf... 43 Şekil 4. 30 Grand Cerf... 42 Şekil 4. 31 Grand Cerf... 42 Şekil 4. 32 Grand Cerf... 42 Şekil 4. 33 Pasaj Industrie... 43 Şekil 4. 34 Pasaj Industrie... 43 Şekil 4. 35 Pasaj Prado... 43 Şekil 4. 36 Pasaj Prado... 43 Şekil 5. 1 1520' de İstanbul- Vavassore... 45 Şekil 5. 2 17. yy da Gal ata ve İstanbul... 45 Şekil 5. 3 1721' de Gal ata... 46 Şekil 5. 4 1761' de Gal ata ve Pera- Bertele... 46 Şekil 5. 5 1845 de Gal ata ve Pera... 50 Şekil 5. 6 İstiklal Caddesi ndeki öne mli yapılar... 56 Şekil 6. 1 Beyoğl u han ve pasajları... 58 Şekil 6. 2 19. yy sonu 20. yy başı nda İstiklal Caddesi... 59 Şekil 6. 3 Tünel Pasajı... 60 Şekil 6. 4 Tünel Pasajı nın Tünel Meydanı ndan gör ünüşü... 63 viii

Şekil 6. 5 Tünel Pasajı nın meydana bakan giriş kapısı... 63 Şekil 6. 6 Tünel Pasajı nın Sümbül Sokağı na açılan kapısı.... 63 Şekil 6. 7 Tünel Pasajı nın Ensiz Sokağı na açılan kapısı... 63 Şekil 6. 8 Oli vo ve Panaia Geçitleri Planları.... 65 Şekil 6. 9 Oli vo ve Panaia Geçitleri Cephel eri... 65 Şekil 6. 10 Oli vo ve Panai a Pasajları nı birleştiren sokak.... 67 Şekil 6. 11 Panai a Pasajı nı n İstiklal Caddesi nden görünüşü.... 67 Şekil 6. 12 Oli vo pasajı nı n İstiklal Caddesi nden görünüşü.... 67 Şekil 6. 13 Panai a ve Olivi o Geçitleri ni n, Hacapulo Pasajı ve Kilise ile olan ilişkisi68 Şekil 6. 14 Hacapul o Pasajı Planı... 68 Şekil 6. 15 Hacapul o Pasajı cephesi... 68 Şekil 6. 16 Hacapul o Pasajı nı n avl usu.... 70 Şekil 6. 17 Hacapul o Pasajı... 70 Şekil 6. 18 Hacapul o Pasajı ndan panai a kilisesi ne geçiş... 71 Şekil 6. 19 Hacapul u Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi ndeki girişi.... 71 Şekil 6. 20 Hacapul o Pasajı ndan Panaia Kilisesi ni n avl usuna kol onatlı bölümün altından çı kıl makt adır... 71 Şekil 6. 22 Hacapul o Pasajı nı n İstiklal Caddesi nden görünüşü... 71 Şekil 6. 23 Panai a Kilisesi ni Kallavi Sokak a bağlayan geçit.... 72 Şekil 6. 24 Panai a Kilisesi ni n Avl usundan Meşrutiyet Caddesi ne açılan kapı... 72 Şekil 6. 24 Avr upa Pasajı.... 72 Şekil 6. 25 Avr upa Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi nden görünüşü... 73 Şekil 6. 26 Avr upa Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi üzeri ndeki kapısı.... 73 Şekil 6. 27 Çi çek Pasajı Pl anı.... 74 Şekil 6. 28 Çi çek Pasajı Cephesi.... 74 Şekil 6. 29 Çi çek pasajı nı n İstiklal Caddesi nden görünü mü... 75 Şekil 6. 30 Çi çek Pasajı nı n içeri den görünüşü.... 75 ix

Şekil 6. 31 1946 Suat Nirven haritaları ndan; Çi çek Pasajı, o za man daha otel olan Tokatlıyan Ot eli Üç Horan Kilisesi ve Balı k Pazarı.... 76 Şekil 6. 32 Tokatlıyan Pasajı planı.... 77 Şekil 6. 33 Tokatlayan Pasajı Cephesi.... 77 Şekil 6. 34 Tokatlıyan Pasajı (hanı) nı n İstiklal Caddesi nden görünüşü... 78 Şekil 6. 35 Anadol u Pasajı Planı... 78 Şekil 6. 36 Anadol u Pasajı Cephesi... 79 Şekil 6. 37 İstiklal Caddesi girişi nden Anadol u pasajı na bakış... 80 Şekil 6. 38 Al yon sokağı girişi nden Anadol u pasajına bakış.... 80 Şekil 6. 39 Afri ka Pasajı pl anı.... 81 Şekil 6. 40 Afri ka Pasajı nı n Küçük Par makkapı Sokak Girişi nden görünü... 81 Şekil 6. 41 Anabal a Pasajı.... 82 Şekil 6. 42 Ahududu Pasajı... 82 Şekil 6. 43 Suri ye Pasajı pl anı.... 82 Şekil 6. 44 Suri ye Pasajı cephesi... 83 Şekil 6. 45 Suri ye Pasajı nı n İstiklal caddesi nden gör ünü mü.... 84 Şekil 6. 46 Suri ye pasajı nı n içeri den görünü mü.... 84 Şekil 6. 47 Suri ye Pasajı nı öreten ca m-çeli k konstrüksüyon ışı klık.... 84 Şekil 6. 48 Fransız ( Nil) Pasajı planı... 85 Şekil 6. 49 Nil Pasajı nı n içi nden bir görünüş... 85 Şekil 6. 50 Nil Pasajı nı n As malı Mescit Cadddesi üzeri ndeki kapısı.... 85 Şekil 6. 51 Hal ep Pasajı pl anı.... 86 Şekil 6. 52 Hal ep Pasajı cephesi... 86 Şekil 6. 53 Hal ep Pasajı nı n İstiklal Caddesi üzerindeki girişi.... 87 Şekil 6. 54 Lorando ( Topal oğl u) Pasajı.... 88 Şekil 6. 55 Lorando Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi Üzeri nden görünüşü.... 88 Şekil 6. 56 Lütfullah Pasajı... 89 x

Şekil 6. 57 Lütfullah Pasajı nı n Kal yoncukull uk Caddesi üzeri ndeki girişi... 89 Şekil 6. 58 1951 tari hli Suat Nirven haritası nda Lütfullah Pasajı, Aznavur, Hacapul o Pasajları ile Tüt üncü Geçidi ni n Meşruti yet Caddesi çı kışları görül mekt edir.. 90 Şekil 6. 59 Sant a- Maria Geçi di.... 91 Şekil 6. 60 Sant a- Maria Kilisesi... 91 Şekil 6. 61 Sant a- Maria Geçi di Pervititch haritasında görünmekt edir..... 92 Şekil 6. 62 Sant a- Maria Kilisesi ni n avl usundan giriş kapısı na bakış... 93 Şekil 6. 63 Bugün kullanıl mayan Sant a- Maria geçi di ne açılan de mir kapı... 93 Şekil 6. 64 Sant a Maria kilisesi ne i nen mer di venl er.... 93 Şekil 6. 65 Sant a Maria Geçi di ni n Postacılar... 93 Şekil 6. 66 Tüt üncü Geçidi.... 94 Şekil 6. 67 Tüt üncü Geçidi... 94 Şekil 6. 68 Tüt üncü Geçidi ni n İstiklal Caddesi üzeri ndeki girişi.... 94 Şekil 6. 69 Nar manlı Hanı planı... 95 Şekil 6. 70 Nar manlı Hanı cephesi... 95 Şekil 6. 71 Nar manlı Hanı nı n avl usundan bakış.... 96 Şekil 6. 72 Sofyalı Sokak üzeri ndeki Nar manlı Hanı nda bul unan sanat atöl yesi.. 96 Şekil 6. 73 Nar manlı Hanı nı Sofyalı Sokak a bağl ayan bugün kullanıl mayan kapıları.... 97 Şekil 6. 74 Uni on Han, Hayden Pasajı.... 97 Şekil 6. 75 Uni on Han cephesi... 97 Şekil 6. 76. Hayden Pasajı ve Patterson Geçitleri artık Ku mbaracı Yokuşu na bağl anmı yor..... 98 Şekil 6. 77 Hayden Pasajı nı n ( Uni on Han ı n) giriş kapısı... 99 Şekil 6. 78 Hayden Pasajı ndan İstiklal Caddesi ne doğr u bakış... 99 Şekil 6. 79 Sol daki Uni on Han ile Sağdaki İsveç Konsol osl uğu arası ndaki Hayden Pasajı.... 99 Şekil 6. 80 Botter apart manı.... 100 xi

Şekil 6. 81 Botter apart manı Cephesi... 100 Şekil 6. 82 Paterson ve Hayden Pasajları nı n Ku mbaracı yokuşu ile bağl antısı Per vitich haritası nda görül mekt edir..... 101 Şekil 6. 83 Botter Apartmanı nı n içi ndeki Patterson Geçi di ne bağl anan koridor 101 Şekil 6. 84 Patterson Apart manı... 101 Şekil 6. 85 Ha mson Hanı.... 102 Şekil 6. 86 Ha mson Hanı nı n Ye meni ci Abdüllatif Sokağa açılan cephesi.... 102 Şekil 6. 87 Ha mson Hanı nı n Sofyalı Sokak tan gör ünüşü... 102 Şekil 6. 88 Aznavur Pasajı planı... 102 Şekil 6. 89 Aznavur Pasajı cephesi... 103 Şekil 6. 90 Aznavur Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi ne açılan kori dorunun kapısı 104 Şekil 6. 91 Aznavur Pasajı nı n İstiklal Caddesi... 104 Şekil 6. 92 Aznavur Pasajı nı n içeri den görünüşü.... 104 Şekil 6. 93 Frederici Pasajı planı.... 105 Şekil 6. 94 Fredereci Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi üzeri nden görünü mü.... 105 Şekil 6. 95 Pervititch haritası nda Frederici Pasajı.... 106 Şekil 6. 96 Şark Pasajı planı... 106 Şekil 6. 97 Şark Pasajı cephesi... 106 Şekil 6. 98 Şark Pasajı nın İstiklall Caddesi nden gör ünüşü... 106 Şekil 6. 99 Petits- Cha mps Pasajı.... 107 Şekil 6. 100 Pasajı n Deva geçi di ne bakan yönü... 107 Şekil 6. 101 Fresko Pasajı nı n Meşruti yet Caddesi üzeri ndeki cephesi... 109 Şekil 6. 102 El ha mr a Pasajı planı... 109 Şekil 6. 103 El ha mr a Pasajı cephesi... 109 Şekil 6. 104 El ha mr a Hanı nı n iç görünüşü.... 111 Şekil 6. 105 El ha mr a Hanı nı n cephesi.... 111 Şekil 6. 106 Ru meli Pasajı planı... 111 xii

Şekil 6. 107 Ru meli Pasajı nı n Mahyacı sokağa çıkış... 112 Şekil 6. 108 Ru meli Pasajı nı n içi nde mbir görünüş... 112 Şekil 6. 109 1950 tari hli Suat Nirven haritası nda Ru meli Hanı görül mekt edir... 113 Şekil 6. 110 Aslı Han ı n içeri den görünüşü.... 117 Şekil 6. 111 Kal man Pasajı... 119 Şekil 6. 112 1950 tari hli Suat Nirven haritası nda; bugün yeri nde Oda Kul e İş Mer kezi ni n bul unduğu Kal man Pasajı ve yi ne bugün yeri nde SSK nı n bul unduğu D Andria Pasajı görül mekt edir. Haritada da aynı za manda bugün mevcut olan El ha mr a Hanı nı n ve Panai a Kilisesi ni n Kallavi Sokağı çı kışları, Lorando Pasajı ve Pi nt o-fresko Pasajları da görülmekt edir.... 120 Şekil 6. 113 1950 tari hli Suat Nirven haritası nda, kaybol an D Andria Pasajı ile birlikte bugün hala hayatını sürdüren Beyoğl u pasajları nı n bir böl ümü... 121 Şekil 6. 114 Beyoğl u bölgesi ni n üni versitelerle olan yakı nlı k ilişkisi... 128 Şekil 7. 1 Ze mi n Kat Arazi Kullanı mı Yüzdel eri... 134 Şekil 7. 2 Üst Kat Kullanı mı Yüzdel eri.... 135 Şekil 7. 3 Bi na Dur umu.... 136 Şekil 7. 4 Bi na Kat Yüksekli ği... 137 Şekil 7. 5 Bi na Yapı m Tarzı.... 138 Şekil 7. 6 Böl geni n analizl er sonucu karakteristik al anl ara ayrıl ması... 140 Şekil 7. 7 As malı Mescit- Tünel arası ze mi n kat fonksi yon analizi... 142 Şekil 7. 8 As malı Mescit- Tünel arası birinci kat fonksi yon analizi.... 144 Şekil 7. 9 As malı Mescit- Tünel arası iki nci kat fonksi yon analizi.... 144 Şekil 7. 10 As malı Mescit- Tünel arası üçüncü kat fonksi yon analizi.... 146 Şekil 7. 11 As malı Mescit- Tünel arası dördüncü kat fonksi yon analizi... 146 Şekil 7. 12 As malı Mescit- Tünel arası beşi nci kat fonksi yon analizi.... 146 Şekil 7. 13 As malı Mescit- Tünel arası altıncı kat fonksi yon analizi... 148 Şekil 7. 14 As malı Mescit- Tünel arası yedi nci kat fonksi yon analizi.... 148 Şekil 7. 15 As malı Mescit- Tünel arası ndaki han ve pasajları n canl andırıl ması ve yaya sirkülasyonuna katılması içi n yapılan bir çalış ma.... 153 xiii

xi v

BEYOĞLU HAN VE PASAJ LARI NI N KULLANI MI VE YENİ DEN CANLANDI RI LABİ LMELERİ İ Çİ N Bİ R ARAŞTI RMA ÖZET İstanbul da ve hatta Tür ki ye de benzerleri olmayan 19. yy ı n han ve pasajları batılılaş ma süreci nde Beyoğl u nda yapıl mış özel yapılardır. 19. yy da birçok mi mari yapı da ve yenilik hareketi nde Fransa et kisi ol duğu gi bi, Beyoğl u pasajları nda da Paris pasajları nı n et kisi gör ül ür. Pasaj; sanayi devri mi sonucu ca m ve çeli ğin mi mari yapılarda kullanıl maya başlanması ile ortaya çı kan ve değişen sosyal ve ekono mi k şartlara bağlı ol arak t üketi m ve üreti mdeki artış sonucu t üketi mi n gerçekl eştirildi ği bir 19. yy yapı türüdür. İlk yapıl dı kları yıllardan, 20. yy ı n başları na kadar canlılığı nı kor umuş ol an Beyoğl u pasajları, değişen sosyal ve ekono mi k yapı sonucu fizi ksel ve sos yal köhne meye uğra mı şlardır. Birçoğunun sadece ze mi n katı kullanırken, birçoğunun da geçit özellikleri kullanıl ma makt adır. Şehir i çi ndeki mer kezi konu ml arı ve mi mari nitelikleri yle öne m t aşı yan pasajlar, mi mari yapıları ndan dol ayı yaya sirkül asyonuna ol uml u kat kılar sağlayabilirler ve bu nedenl e de diğer yapı türleri ne göre özel dirler. Bu t ez ile; öne mli bir kent parçası ol an Beyoğlu nun, büyük bir yapı pot ansi yeli ne sahi p pasaj ve hanl arını n, böl geni n karakt erine ve günü müz şartlarına uygun fonksi yonl arla işlevlendirilerek yaşatıl mal arı ve pasajları nı n da yaya trafi ğine katılıp birer çeki mnokt ası hali ne getirilerek canlandırılabil mel eri amaçl anmı ştır. Çalış manı n birinci böl ümünde, yapılan araştır ma kısaca anlatıl mıştır. Çalış manı n i ki nci bölü münde; Tür kl erdeki ve batılılardaki han kavra ml arı açı klanmı ştır. Üçüncü böl ümde, İstanbul hanl arı nı n 15. yy dan 19. yy a kadar ki t ari hsel gelişi ml eri ve hanl arı n 19. yy da batılılaş ma süreci ndeki değişi ml eri ve bul dukl arı karşılıklar anl atıl mıştır. Dör düncü böl ümde; Avrupa da ortaya çı kan pasaj yapı ti pi ve bu yapı tipi ni ortaya çı karan, geliş mesi ni sağlayan fakt örler i ncelenmi ş ve Os manlı ticaret yapıları ile pasaj yapı tipi karşılaştırıl mıştır. Beşi nci böl ümde, pasaj yapı ti pi ni n ortaya çı ktı ğı Beyoğl u böl gesi t anıtılmı ş ve 19. yy dan günü müze kadar ki sosyal ve fizi ksel yapısı incelenmi ştir. Altı ncı böl ümde; Beyoğlu han ve pasajları fonksiyonl arı na ve geçitleri ni n dur umuna göre sı nıflandırılarak t ek t ek el e alı nmı ş, bunlar eski haritalarda ve günü müz xi v

haritaları nda i ncelenmi ş, dur uml arı nı bel gele mek i çi n f ot oğrafları çekil miş, detaylı fonksi yon analizleri ve genel değerlendir mel eri yapıl mıştır. Yedi nci böl ümde; As malı Mescit- Tünel arası ndaki han ve pasajları n canl andırılabil mel eri ve yeni den yaya sirkül asyonuna katıl mal arı i çi n bir dene me ve bu çalış maya veri ol uşt uracak geniş çaplı bir fizi ksel analiz yapıl mıştır. Seki zi nci böl ümde de t ü m bu analizler ve t espitleri n genel bir değerlendir mesi yapıl mıştır. xv

SUMMARY The 19 th cent ury khans and passages built during t he west ernizati on pr ocess are uni que buil di ngs of Istanbul and even of Tur key. The i nfl uence of French passages is visi ble i n t he Beyogl u passages li ke t he French i nfl uence on t he most of t he architect ural wor ks and progressi ve move ments of t he 19 th cent ury. The passage i s a 19 th cent ury architect ural st yle, whi ch, as a result of i ndustrial revol uti on, e mer ged wit h t he use of gl ass and st eel. While t he pr oducti on i ncreased t hrough sci entific discoveries and i mpr ovements, t he consumpti on habits of t he soci et y also i ncreased based on t he soci al and econo mi cal changes. This change i n t he consumption habits, in ret urn, gave rise t o t he passages. Alt hough passages i n Beyogl u had kept t heir vitality and i mportance from t heir first appearance until t he begi nni ng of t he 20 th cent ury, t hey have dilapidat ed sociall y and physicall y as a result of t he changes i n t he econo mi c and soci al struct ure. While most of t he passages onl y gr ound floors are i n use t oday, still, the passage ways of most of the mare not used by t he pedestrians. Due t o t heir central positioni ng wit hi n t he cit y and t heir architect ural qualities and characteristics, t he passages may also i mprove t he pedestrian circul ati on substantially. This aspect of t he passage also adds t o t he uni queness of t he passages compared t o ot her architect ural wor ks. Beyogl u, wit h its passages and khans, has a bi g pot ential i n t er ms of ur ban architect ural i mpr ove ment. Wit h t his st udy, it is ai med t o pr opose ways to i mpr ove and add ne w f uncti onality t o t he passages and t he khans i n Beyogl u, i n li ne wit h t he regi on s characteristics and t he moder n day lifestyl e. For t he passages t o acquire a mor e vital and central role wit hi n t he ur ban lifest yle, it is also ai med t o i nclude t he m to t he pedestrian traffic, whi ch will i n ret urn add t o t he m beco mi ng an attracti on poi nt for the city dwellers. The first chapt er of this paper is a brief introducti on t o the research conducted. In t he second chapt er, the concept of khan i n Tur kish and west ern soci eties is expl ai ned. The hist orical devel opment of khans i n Istanbul bet ween t he 15 th and t he19 th cent uries and t he transfor mati on of t he khans during t he 19 th cent ury wester ni zati on pr ocess are anal yzed i n t he t hird chapt er. The passages changed characteristics acquired duri ng and after this transfor mati on are also incl uded i n this chapter. The f ourt h chapt er i ncl udes t he passage architect ural t ype as it first emer ged i n Eur ope and t he fact ors that contri but ed its e mer gence and devel opment. In additi on, the trade buil di ngs of Otto mans are compared t o the passages. xvi

In t he fift h chapt er, Beyogl u is i ntroduced i n t er ms of t he regi on i n whi ch t he passage architect ural st yle fist e merged. The regi ons social and physical struct ure is anal yzed fromt he 19 th cent ury t o dat e. In t he si xt h chapt er, every khan and passage i n Beyogl u is eval uated and cl assified by t heir functi ons and t heir passage ways. The research present ed i n t his chapt er incl udes t he results of t he research done by analyzi ng t he ol d and ne w maps of t he regi on. The phot ographs of t hese buil di ngs are t aken t o docu ment t heir present conditions. Det ailed f unctional anal ysis is made for each and a general eval uati on i s present ed. The sevent h chapt er consists of a pr oposal aimed at revitalizi ng t he khans and passages l ocated bet ween Tunel Square and As mali Mescit Street. The results of an ext ensi ve physical anal ysis conduct ed, whi ch pr ovided dat a f or t his pr oposal, are also incl uded. The ei ght h chapt er concl udes t his st udy t hrough t he general eval uation of t he anal yses and t he poi nts presented i n the previ ous chapt ers. xvii

1. Gİ Rİ Ş 19. yüzyıl, bili msel ve t eknol oji k geliş mel eri n sonucunda yeni yapı t ürlerini n ort aya çı ktı ğı bir çağdır. Teknolojik geliş mel eri n yanı nda t opl umsal geliş mel er, t üketi mi n art ması, sömür geciliği n sonucunda Avr upa ya gel en malları n sergileneceği mekan gereksi ni mi ve ortaya çıkan burj uva sı nıfı nı n i htiyaçları nı karşıla mak i çin yeni bir pazar arayışı, üreti m ve t üketi m mekanl arı nı n ayrıl maya başladı ğı bu yüzyıl da pasaj yapı ti pi ni ortaya çı kar mı ştır. Özellikle Paris te ör nekl eri gör ülen, üzeri o günün son t eknol ojisi ol an ca m ve çeli k konstri ksiyonl a kapan mı ş pasajlar; şehirleri n o günkü sı kışı k dokusu içi nde i nsanl arı he m yağmur ve ça mur dan he m de sı cakt an kor uyan, sokakl arı birbirine bağl ayan, kestir me yollar ol uşt uran, eğl enceli, canlı vitrinleri ve kafeleri ile cazi p geçitler ol muşlardır. İstanbul da ise pasajlar 19. Yy da batılılaş ma hareketleri sonucunda Gal at a ve Pera da ortaya çı kan ot el, banka gi bi yeni yapı tipl eri ile beraber gör ül meye başlar. Özellikle Avr upalıları n, Gayri müsli ml eri n ve Levant enl eri n yoğun ol arak yaşadı ğı Pera, 19. Yy da yabancılara t anı nan hakl ar sonucu bir Avr upa şehri gör ünt üsüne bür ünmüşt ür. Pera nı n yabancıları n ve azı nlı kları n eli nde ol an ticaretin yapıl dı ğı Gal ata rı htı mı na yakı n ol ması ise t üketi mi n yapıl dı ğı pasajları n burada ort aya çı kması nı n başlıca nedenleri nden biri ol muşt ur. 19. yy a kadar Os manlı mi marisi nde üreti m ve t üketi mi n yapıl dı ğı han yapı ti pi mevcutt ur. Batılılaş manın et kisi, sanayileş me, t ek bünyede t opl anmanı n ayrış ması ve uz manl aş ma ile beraber gel eneksel Os manlı Hanı nda f onksi yonl ar ayrıl maya başlar. Tüketi m f onksi yonunu karşılamak üzere de Kl asi k Os manlı han mi marisi ni n batı mi marisi ile ent egrasyonu sonucu bür o hanl arı ve yepyeni bir yapı ti pi ol an pasajlar ortaya çı kar. Pera da yapılan hanl ar ve pasajlar Paris pasajlarından et kilenerek yapılmı ş olsalar bile, böl geni n t opografyası na ve sosyal yapısı na uygun ol arak yapıl mış olmal arı ndan dol ayı pl anla mal arı ve mi mari çözüml eri kendileri ne özgüdür. Ze mi n katları ticaret 1

ve servis f onksi yonl arını i çeren pasajları n üst katları genellikle kal abalı k Pera nüf usunu barı ndıracak konut bl okl arı ndan ol uş maktadır. 19. yy ve 20. yy ı n başları nda son derece hareketli günl er yaşayan Beyoğl u ndaki pasajlar, cumhuri yeti n ilanı ve kapit ülâsyonl arın kal dırıl ması sonucunda eski canlılığı nı kaybet meye başlarlar. Cu mhuri yeti n ilk yılları nda Beyoğl u nun kafel eri ve rest oranları aydı nları n uğrak yeri ol urlar. Bir süre daha yaşa maya deva m eder fakat 6-7 Eyl ül ol ayları Beyoğlu i çi n dol ayısı yla da gayri müsli ml eri n işlettiği dükkanl arı n ol duğu pasajlar i çi n bir dönü m nokt ası ol ur. Dükkanl arı, mağazaları, kafeleri yağ mal anan birçok Gayri müsli ml er ül ke mi zi t erkeder. Beyoğl u nun sosyal yapısı nı n temel t aşları nı ol uşt uran, Beyoğl u nun mi marisi ni şekillendiren sosyal dokunun böl geden ayrıl ması yla, pasajlar i çi n bir çöküş döne mi başlar. Beyoğl u 1950-1960 lı yıllarda Anadol u dan göceden kırsal kökenli i nsanl arı n yerleşi m yeri ol ur. 1980 l ere geli ndi ği nde çevreni n bir iş yeri çehresi ne bür ünmeye başla ması yla, t ari hi bi nal arı n yı kılarak yeri ne çok katlı bet onar me iş hanl arı (iş mer kezl eri) yapıl ması süreci nden, İstanbul un kendi ne özgü pasajları da nasi bi ni alır. Bugün ise Beyoğl u nda yaşanan canl anma ile bir çok yapı nı n rest ore edilerek yeni den işlev kazandırıldı ğı, özelliklede As malı Mescit böl gesi nde bir kullanıcı değişi mi ni n yaşandı ğı gözl enmekt edir. Depol arın, at öl yeleri n, düşük fi yatlarda kirada ot uran kişileri n yeri ne yüksek kiralarla yeni kiracılar, sanat çılar taşı nmaya başla mı ştır (gentrificati on). Bu çalış manı n a macı, yaya sirkül asyonuna getirecekl eri hareketlilik, barı nma pot ansi yelleri ni n kullanılmal arı ile t opl umsal yapıya kazandıracakl arı kalite ve yeni fonksi yonl arla cazi p çekim nokt aları ol uşt ur mal arı sayesi nde Beyoğl u nun yaşa mı na sağlayacakl arı kat kı nedeni yle pasajları n öne mi ni vur gul a mak ve t ekrar canl andırıl mal arı içi n öneriler yapmaktır. Bu çalış mada giriş bölü münden sonra yer al an i ki nci böl ümde; Tür klerde han kavra mı nı n gelişi mi nden ve Os manlı devrindeki han ti pleri nden kısaca bahsedil miştir. Üçüncü böl ümde; yüzyıl yüzyıl İstanbul hanl arı nı n özellikleri ve 19. Yy da batılılaş ma sürecinde Os manlı hanl arı nı n bul dukl arı karşılıklar açıkl anmı ştır. Dör düncü böl ümde; 19. Yy da Avr upa da ortaya çı kan pasaj yapı ti pi el e alınmı ş, bu yeni yapı ti pi ni ortaya çı karan fakt örler irdelenmi ş, Paris pasajları ndan ör nekl er 2

veril miş ve Os manlı ticaret yapıları ile pasajlar karşılaştırıl mıştır. Beşi nci böl ümde; Avr upa et kisi yle yapılan pasajları n yer al dı ğı Beyoğl u böl gesi kısaca t anıtıl mı ş ve 19. yy dan günü müze kadar ki sosyal ve fiziksel yapısı i ncelenmi ştir. Altı ncı böl ümde; Beyoğl u han ve pasajları çeşitli kategorilere ayrılarak kullanı ml arı ve yeni den canl andırılabilmel eri i çi n det aylı bir şekil de i ncelenmi ş ve genel bir değerlendir mel eri yapılmı ştır. Yedi nci böl ümde; Beyoğl u han ve pasajları nı n canl andırılabil mel eri ve yaya sirkül asyonuna katılabil mel eri i çi n bir dene me yapıl mıştır. Bu t ez çalış ması nda yapılan; literatür araştır ması, fizi ksel analizler, görsel t espitler ve bunl ar sonucunda çalış ma a macı na yöneli k Beyoğl u bölgesi ni n bir böl ümünde yapılan deneme izlenen yönt e ml erdir. Bu çalış mada; Beyoğl u nda ol uşan bu yenilikler çerçevesi nde pasajların bugünkü fonksi yonl arı na ve geçitleri ni n kullanılıp kullanıl madı kları na yöneli k bir i ncel e me yapıl mıştır. Bu i ncele meye göre pasajları n birçoğunun gerçek değeri verilerek kullanıl madı ğı t espit edilirken, bir kıs mı nı n kullanıcıları nı n üst gelir gr uba ait kullanıcılarla yer değiştirdi ği (gentrificati on), As malı Mescit- Tünel arası ndaki pasajlarda yeni f onksi yonl arı n ortaya çı ktı ğı, üst katları nı n kullanıl maya başlandı ğı ve e ml ak değerleri ni n arttığı gör ül müşt ür. Yi ne de pasajları n çok büyük bir böl ümünün gerçek değeri verilerek kullanıl madı kları t espit edil miş ve bazı öneriler geliştiril miştir. 3

4

2. TANI MLAR VE KAVRAMLAR Tüccarları, Hacıları ve iş i çi n seyahat edenl eri, şehirde ve seyahat yolları üzeri nde, hayvanl arı yla, eşyaları yla beraber barı ndıran, onlara yat acak yer ve yi yecek t e mi n eden bi nalara, Kervansaray, Mi hmansaray veya Han is mi verilirdi. [1] Bugün hal k arası nda birbiri ne i yice karış mış ol arak kullanılan Han ve Ker vansaray deyi ml eri bir a maç birliği gösterirlerse de araları nda öne mli farklar vardır. [2] Han F. Akozan ı n, C. Güran ı n, M. Er ksan ı n ve O. Ceyl an ı n çalışmal arı ndan öğrendi ği mi ze göre; keli me ol arak Farsça ol an han, bazen kervansaray yeri ne kullanılsa da, şehirlerde konakl a ma i mkanı verecek şekil de f onksi yonel, mi mari ve strükt ürel farklılıklar gösteren ya da esnaf ve zanaat karları n üreti m ve ticaret yaptı kları yapı türüdür. [1, 2, 3, 4] Kervansaray Farsça ol an keli me ( karban- Ker van) saray dan t üre mi ş ol an kervansarayl ar, şehirler arası nda kervanl arı n konakl adı kları ve korunduğu ünitelerdi. Bünyel eri nde ha ma m, çarşı ve ahır gi bi böl üml eri yle ve ıssız yerlerde güvenli ği n sağl an ması i çi n kur ulan sağla mstrükt ürleriyle şehir hanl arı ndan ayrılırılar. [1, 2, 3, 4] 2. 1. Hanl arı n Türkl erdeki Gelişi mi M. Er ksan ı n belirttiği ne göre; çok eski den beri İpekyol u boyunca, Ortadoğu da, Anadol u, İran, Suri ye ve Mezopot a mya da, şehirlerde ve yol üzeri nde han ve kervansaraylar yapıl mıştır. Bu düzeni en i yi şekilde kuran Sel çukl ular olmuşt ur ve Os manlılar da bu düzeni bir kat daha müke mmelleştir mişlerdir. [1] 4

Gazneli ve Karahanlılar da Han: C. Güran ı n i ncele mel eri nden öğrendi ği mi ze göre; Tür klerden kal an ilk kervansaraylar Gazneliler ve Karahanlılar dandır ve ev eski örneği Tus- Serahs yol u üzeri ndeki Rı bat-ı Mahi dir.[2] Büyük Sel çukl ularda Han: Yi ne aynı kaynakt a; 1040 da kur ul an bu i mparat orl ukt a da Gazneli ve Karahanlılar ı n eyvanlı avl u düzenini n kullanıl dı ğı nı görüyoruz. [2] Anadol u Sel çukl uları nda Han: Anadol u Sel çuklul arı nda, barış za manı konakl a ma savaş za manı ise bir kale görevi gören kervansarayları n yanı nda ticaret a macı yl a kur ul muş ve yol cul arı bir ücret karşılığı barı ndıran hanl ar da vardır. [1, 2] İlk öncül er kal e gör ünüşünde olmuş ve Anadol u da Sel çukl ularda gör ül en, sonra da Os manlılarda kullanılacak avl usuz kervansaray tipl eri dışı nda, 19. yüzyıla kadar ana pl an for munu sürdür müştür. [2] Os manlılar da han: Osmanlılar, Anadol u Sel çukl uları nı n kur dukl arı müke mmel kervansaray siste mi ni genişlet mişler ve bunl ara birçok şehir hanl arı da il ave et mi şlerdir. Artı k han ve kervansaraylarda kale gör ünüşü ve f onksiyonundan uzakl aşıl mıştır ve yapı nın dışla bağl antısı nı n artması ve cephel erde dükkanl arı n yer al ması yla konakl a ma fonksi yonuna ticaret fonksi yonu da eklenmi ş ol ur. [2] 2. 2. Os manlı Devri nde Han Ti pl eri Os manlı döne mi hanl arı nı başlıca iki grupt a toplamak mü mkündür. 2. 2. 1. Yol Üzeri nde Kurul an Hanl ar, Menzil Hanl arı Ker vansarayları n Os manlılardan önceki döneml erde gör ül en askeri r ol ünün bit mesi yle, ticaret ve hac kervanl arı na hayvanl arı yla birlikte ücretsiz ol arak konakl a ma i mkanı ver meye deva m ederler. [2, 5] C. Güran ı n yaptı ğı sı nıflandır maya göre avl usuz kapalı ti p olanları t ek haci m i çi nde kot farkı yaratarak he m yol cu he m de i nsanl ar i çi n konakl ama i mkanı sağl arlar. Avl ul u ve açı k ti p ol anlar servis ve hayvanl ar i çi n bir avlunun ekl enmesi yle, hijyen ve konf orun sağlan ması ve pl anla mada i nsanı n öne mle ele alınması açıları ndan büyük bir aşa madır. [2] 5

2. 2. 2. Şehi rlerde Kurulan Hanl ar Os manlılar a kadar daha çok şehir dışı nda yapılan ve bu döne mde şehir i çi nde öne mli birer mer kez haline gel en hanl ar; ze mi n kat depo, ahır, ta mirhane gi bi servis fonksi yonl arı na, üst katın ise t a ma men yol cul ara ayrıl ması yla, pl an şeması nda bir geliş me ve kat artışı görül ür.[2] N. Gül enaz ı n da belirttiği gi bi şehir hanl arı ait ol dukl arı vakfa gelir sağla mak içi n ücretlidirler. M. Er ksan ve C. Güran yaptı kları sı nıflandır malara göre şehir hanl arı; ahır kıs mı avl uya bitişik ol an t ek avl ular, i ka met kıs mı gi bi ahırlar böl ümü i çi nde avl u pl anlanan çift avl ular ve konakl a ma hi z meti ver meyen, ze mi n katı eşya depol arı ol arak kullanılan hücrelerden, üst katı-ları- ise bür o a macı yla kullanılan ticaret hanl arı ol arak 3 ti ptirler.[1, 2] Ti caret hanl arı na, konu muz ol an 19. Yy da t üketi mi n ve ticareti n yapıl dı ğı mekanl ar ol an pasajlarla f onksi yon yakı nlılığı ndan dol ayı ilerki böl üml erde tekrar deği neceği z. O. Ceyl an ı n çalış ması nda ayrı ntıları yla deği nil diği gi bi; Tür kl erde ti caretin yapıl dı ğı hanl ar dışı nda; arastalar, bedestenl er, çarşılar, dükkanl ar, kapanl ar, panayırlar, pazarlar da vardır. [3] 2. 3. Batı Topl uml arı nda Hanl ara Verilen Adl ar, Batı Mi safirhanel eri Han ve Ker vansaray t eşkilatına Avr upa nı n bir çok yerleri nde rastlanır. Bu çeşit bi nalar he m yollar üzeri nde, he m de akşa ml arı hava karardı ktan sonra kapanan şehri n kapıları çevresi nde yapıl mışlardır. Doğuda ve Yakı ndoğuda, Ker vansaray t abiri genel dir. Ro malılar bu binalara Mansi ons, Cenevizliler Fondaco, Al manl ar Gast hof, Fransızlar Hospi ce, Hot ellerie, Hot el- Di eu, Auberge, İngilizler Inn di yorlardı. [1] Bi zans devri nde, konakl a ma i mkanı ve eğl ence hi z meti sunan ticaret yolları üzeri ndeki pandohei on lar, il k önceleri t üccarların kal dı ğı ve ticaret de yapılan, daha sonra di n görevlilerin l adı ğı mitat on l ar, zengi nleri n hayır a maçlı yaptırdı kları ksenodohei on lar vardı. [6] 6

İngiltere de i nn adı verilen aynı a maçlı bi nal ar da, yol cul ara, iş ve haç a macı yl a seyahat edenl ere barı nma, seçi m, t opl antı, miti ng gi bi yarı res mi ( Os manlı hanl arı nda da aynı işlev görül ür) işler içi n mekan sağlarlardı. [1, 2] 7

3. İSTANBUL HANLARI İstanbul da han i nşası, Fati h Külli yesi ile başla mı ş 20. yy' ın başlarına kadar sür müşt ür. Yakl aşı k 4. 5 asırlık bir süreçte i nşa edil miş, sadece İstanbul' daki örnekl er, hanl arı n işlevsel çeşitlemel eri ne de açı klı k kazandır mıştır. [7] İstanbul da 15. ve 16. Yüzyıllarda çok az han yapıl mıştır. Hanl arı n çoğu 17. ve 18. yüzyıl da yapıl mıştır. Özellikler t üccar hanları bu asırlara t opl anmı ştır. [1] M. Er ksan a göre, özellikle t üccar hanl arı nı n bugün bile özel kişileri n eli nde bul unması veya vakfedil me mi ş ol ması, bu yapı t ürünün bu asırlarda Os manlı İ mparat orl uğu ndaki kapitaliz ml e ve servet edi nmeyl e ilgilidir. [1] Os manlı devri nde i nşa edil miş şehir i çi hanl arı nın i ki katlı düşünül müş olması, kare yada di kdört gen avl uda her i ki katta da revaklı bir gal eri ni n dol aş ması, üst katları n ika met e ayrıl mış ol ması gi bi özellikler, genel ol arak yi ne gör ül mekl e beraber şehir hususi yetleri ve yer i mkansızlıkları yüzünden, İstanbul hanl arı bazı farklara sahi ptir. [2] İstanbul Hanl arı nı n he men he men hepsi yapıldı ğı yeri n dur umuna göre özel bir bi çi m t aşır. Bunun nedenl eri de buraları nı n eskiden ticaret böl gesi ol ması, yerleri n pahalı ol ması ve etrafı n bi nalarla çevrili ol ması ndan dol ayı hanı n belirli bir mekan üzeri ne yapıl ması zorunlul uğuydu. [1] 3. 1. İstanbul Os manlı Hanl arı nı n Tari hsel Gelişi mi Ve Kazandı kl arı Özelli kler 3. 1. 1. 15. Yüzyıl Han Tipi C. Güran ı n i ncele meleri nden öğrendi ği mi ze göre; Feti hten sonra İstanbul da Bi zanslılar daki Unkapanı, Odunpazarı gi bi depol a ma al anları fonksi yonl arı nı kor umuşl ar, ticaret mer kezleri de eski yerleri ni korumuşl ardır. İstanbul da il k Tür k Hanları nı n başlangı cı ol an 15. Yy Fati h devri han mi marisi nde; İki nci bir avl unun doğuşu, pl an t ertibi nde muhakkak düzgün bir geo metri k f or m 8

ol ma ması, ahırlar i çi n bir bodr um düşünül mesi, avl uda mescitleri n yer al ması gi bi yenilikler ortaya çı kmaktadır. [2] 3. 1. 2. 16. Yüzyıl Os manlı Han Ti pi II. Beyazı d devri nde şehrin ticaret böl gesi yi ne Sirkeci- Unkapanı arası nda gelişir ve bu döne mden iti baren Kapalıçarşı böl gesi, deni z ve kara yolları nı n kesiştiği, ticari hayatı n yoğunl uğu gittikçe artan böl ge dur umuna gelir. Külli yeler İslam şehir strükt üründe Bi zans Foruml arı nı n yeri ni alır. [2, 7] 16. Yy da çarşı daki han ve dükkanl arı n konstrüksiyonuna ahşap haki mdi. Bu yüzden ticaret yerleri ve bu çeşit yapılar kol ayca harap ol muşt ur ve dol ayısı yla bu yüzyıl İstanbul hanl arı ndan günü müze kal anlar pek az ol muş ve hepsi de Kanuni devri ndendir. [2] 3. 1. 3. 17. Yüzyıl Os manlı Han Ti pi R. Mantran a göre bu devrede anıtsal yapılarda bir durakl a ma gör ülür. Yüzyıl başı nda Sultan Ah med Ca mii son ha ml edir. [8, 9] Fakat şehir kal abalı klaşmaya yi ne deva m et mi ştir. Üsküdar ise doğudan gel en kara yol unun bitiş nokt ası ol arak, 16. Yy dan itibaren bir depol a ma ve ticaret böl gesi olarak geliş me göster mi ştir. [2] C. Güran a göre; Şehrin nüf usunun art ması yla ticaret böl geleri Beyazı d dan Aksaray a ve Saraçhane ye kadar uzanarak Fatih i n kur duğu çarşı ko mpl eksi ile birleş mi ştir ve i nşa sistemi nde ahşabı n t erkedilmesi yle, Kapalıçarşı ve etrafı ndaki hanl arı n bugünkü görüntüsü şekillenmi ştir. [2] 17. yy ı n öne mli özellikleri ol arak; pl an şe mal arında or gani k bir düzen başlangı cı nı n belirtisi ni, ahırları n il k defa ol arak üçüncü avl unun bodr umuna alı nması nı, il k defa ahırsız hanl arı n ortaya çıkışı nı göster mek mü mkündür. [2] 3. 1. 3. 18. Yüzyıl Os manlı Han Ti pi Batı yla gelişen t e maslar sonunda 15. Louis devri şehircilik uygul a mal arını n t esiri İstanbul a kadar uzanır. Ancak bu uygul a malar şehri n ticaret böl gel eri ndeki yapılarda fazla bir değişi kli k yapma mı ştır. Bu devirde öne m kazanan bir böl ge Beyoğl u dur. Tünel- Taksi m hattını n i ki yakası nda ve Kası mpaşa ya doğr u 9

Balı kpazarı kıs mı yl a gelişir. [2] 18. Yy. da yapı m- üreti m hanl arı ol an bekar odal arı nı n (hanl arı) yoğun bir şekil de inşa edil di ği görül ür. [7] 18. yy il k defa or gani k plan t at bi katı, üç katlı hanları n i nşası, mi safirhane hanl arı nı n ortaya çı kışı, pl an eğrilikleri ni n çı kmal arla düzeltil mesi gi bi yenilikler getirmi ştir. Bu yüzyıl da İstanbul da aynı yenilikleri göster meyen kl asi k t arzda çok sayı da hanl ar da inşa edil mi ştir. [2] 3. 1. 4. 19. Yüzyıl Os manlı Han Ti pi 17. ve bil hassa 18. Yy da geliş mel eri ni n zirvesi ne varan İstanbul hanl arı 19. Yy da durakl a ma devri ne girer. Sayıları geçen yüzyıl daki hanl ar kadar çok değil dir ve genellikle 18. Yy özellikl eri ni sürdürürler. Bu yüzyılın il k yarısı nda inşa edilen Yıl dız Han öne mli bir örnek olarak görül ür. [2] Avl ul u fakat revaksız olan Si mkeşhane Külli ye bünyesi nde i nşa edil miş ol an kapalı tek haci mli Fati h Deve Hanı ve cephel eri nde bir 18. Yy eseri karakt eri t aşıyan Gal at a Saksı Hanı ve Ser puş Hanl arı ve 19. Yy sonl arı na doğr u i nşa edil miş ol an Şapçı hanı istisnadırlar. [2] 18. Yy. sonu ve 19. Yy da Galat a böl gesi nde, Avr upa daki ticaret yapıları nı n pl an ve düzenl eri ni t aşı yan çok sayıda büyük ticaret bi naları (hanl ar) yapıl mıştır. Bunl ar gerek i ç özellikleri gerekse de cephe düzenl eri ve gör ke mli kütleleri yle di kkat çeki ci bir gör ünü m sun makt a ve böl geni n kentsel yapısı nı öne mli öl çüde et kile mekt edirler. [10] 18. Yy ı n i ki nci yarısı nda i nşaa edilen St. Pi erre Hanı[57]ve Bot on, Ka mondo, Bereketzade hanl arı, Voyvoda Caddesi ve Gal at a nı n di ğer sokakl arı nda yer al an hanl ardır. Ayrıca Pera daki Rus Konsol osluğu ol arak görev yapan Nar manlı Han da, 19. Yy da yapılan, kl asi k Os manlı hanl arı ndan farklılık gösteren bir di ğer handır. Fati h devri yle başlayı p dört asır boyunca İstanbul şehir hayatı nda öne m kazan mı ş ol an hanl ar, 19. yy da önce durakl ar, yüzyılın sonuna doğr u sosyal geliş meni n icapl arı na uyarak gittikçe ticaret hayatı nı n iş yerleri hali ni alır. Böyl ece Karahanlı, Gazneli, Büyük ve Anadol u Sel çukl ul arı ve son ol arak da Os manlıl arda deva m edegel en bu kökl ü han mi marisi, 19. yy sonu ve 20. yy başı nda artık t arihi devri ni kapa mı ş olarak görül ür. [2] 10

3. 2. Şehi r i çi Os manlı hanl arı nı n f onksi yonları na göre batılılaş ma s üreci nde İstanbul da bul dukl arı karşılı kl ar 19. yüzyılın i ki nci yarısında han mi marisi ne hakim kl asi k anl ayış t erk edilmi ş ve 18. yüzyıl da mi mari dekorasyonda gör ül meye başla mış ol an Batı et kisi değişen ekono mi ile birlikte değişen i htiyaçlar sonucu ve t eknol oji deki il erle mel er sayesi nde kitle, haci m ve pl anl ara da yansı mı ştır. Bir başka deyişle, han mi marisi nde kökl ü bir değişi myaşanmı ştır. [5] Bi rçok Os manlı şehri Os manlı İ mparat orl uğunun ekono mi k yapılanmaları i çi nde yeri ne al mak i çi n strüktürel değişi kliklere mar uz kal maya başladı. Bu değişi ml er büyük öl çüde Os manlı i daresi ni n dış gelir el de et me çabal arı ydı ül keyi moder nl eştir mek i çi n, fakat bazı Avr upa devl etlerini n sömür geci t asarıları bu süreç içi nde onl arı n ( Os manlı) payı na da sahi p ol uyordu. Os manlı İ mparat orl uğu Avr upa endüstri ürünl eri içi n açık bir pazar ol maya başlarken, Tür ki ye ni n di ğer ül kel erle ol an ilişkileri nde kökl ü değişi klikler yeri ni al maya başladı ve çok sayı da yeni ticari or gani zasyonl ar ortaya çıktı. Gel eneksel l oncalar ortadan kaybol du ve bedestenl er modası geç mi ş ol du. Modern bankal ar bedestenlerin en öne mli fonksi yonları ol arak kabul edil meye başlanı yordu ve yeni iş yerleri eski hanl arı n yeri ni alıyordu. [11] Bu döne mde, daha önceki böl üml erde i nceledi ğimi z; yol cu hanl arı, ticaret hanl arı, mi safirhane hanl arı, külliyelere dahil ol an hanlar 19. yy ı n getirdi ği ekono mi k, si yasal, sosyal değişiml eri n et kileri yle Osmanlı İ mparat orl uğu nda gör ül en batılılaş ma süreci nde yerleri ni yeni ortaya çı kan bi na t ürleri ne bırakmı şlar ya da za manı n şartları na uyumsağlayarak tip değiştir mi şlerdir. 3. 2. 1. Yol cu Hanl arı Yol cu hanl arı; şehir dışı karakt eri nde ol an kervansaray ve menzil hanl arını n yol cu barı ndır ma yönl eri ni, şehirde de deva m ettiren, şehir yaşantısı i çi nde bir meskene sahi p ol mayan fakat çalış ma mecburi yeti nde bulunan i nsanl arı n i hti yaçları na cevap verebilecek yapılardı. Şehir yaşantısı ve bünyesi ne göre bazen değişi kli kl er gösterirken de yeni bazı özellikler kazanmı şlardır. [2] Bi zans döne mi nde Constanti nopolis' e çeşitli a maçl arla gel enler bu a maçlara uygun yerlerde mi safir edilirlerdi. Tüccarlar hanl arda, di n ada ml arı kilise ve 11

manastırlarda, özel görevliler ve el çiler de el çiliklerde veya zengi n azı nlı k aileleri ni n konakl arı nda kalırlardı. Hi z metler i çi n genel de ücret öden mezdi. Bu sistem, Os manlı İ mparat orl uğunun ilk devirleri nde de sürdürül müştür. [12] Gal ata da, daha 15. Yy da özellikle li mana bağlı ol arak geli p-gi den yabancıları n indi kleri bir kervansarayı n varlı ğı bilinmekt edir. Ancak Batılılaş mayl a birlikte, ot eller böl geni n en önemli yapı ti pleri nden birini ol uşt ur muşt ur. 1840 lara dek böl gede oda oda kiraya verilen pansi yon ti pi konakl arda kal an yabancılar, bu t ari ht en sonra Avr upa daki benzerleri ni hi ç arat mayacak derecede konf orl u ve göst erişli bi nalarda konakl a ma i mkanı bul muşl ardır. [10] Böyl ece Os manlı yol cu hanl arı yerleri ni 19. Yy. da batılılaş ma hareketleri ni n etkisi yle ortaya çı kan yeni bir yapı türüne otellere bırakmı şlardır. İlk kur ul dukl arı yıllarda konakl a maya yöneli k kullanılan Gal ata hanl arı zaman i çi nde kenti n sı kışı k düzeni ne rağmen ticaretini n art ması nedeni yle bu f onksiyonl arı nı yitir mişlerdir. 18. ve 19. yüzyıllarda kur ulan hanlar ise artı k sadece ticaret e hi z met et mekt edirler. Bu devirde Gal ata'lı t üccarlar da kentten uzakl aşarak Beyoğl u' nu konut yerleşi mi olarak terci h et mişlerdir. [12] 19. yüzyıl he m Avr upa devl etleri ni n he m de Osmanlı İ mparat orl uğu nun karşılıklı et kileşi m i çi ne girdi kleri bir devir ol muşt ur. Sanayi devri mi yl e zengi nleşen ve deni z aşırı sömür gel eri nedeni yle doğu kült ürleri ne merak duyan Avr upalılar ile, Batılılaş ma hareketleri yle moder n yaşantı yı t anıyan, devl et kur uml arı nı da batı siste mi yl e düzenl e me yoluna gi den, bu et kilenmeyi aydı n ve sanat çıları aracılı ğı yla kült ür al anı nda yaşayan Os manlılar arası nda ticari ve politik al anı n dışı nda ilişkiler de ol uş maya başla mı ştır. Teknol oji ye paralel ol arak seyahat i mkanl arı da geliş mi ş; konf or ve güvenli ği n art ması yol cu kalitesi ni yükselt miş; bu dur u m konakl a ma i mkanl arı nda da refor ma gi dil mesi ne neden olmuşt ur. [12] 19. yy ortaları ndan itibaren Pera da çeşitli nedenl erle buraya gel en yabancıları n konakl adı kları ot eller, yeni bir yapı ti pi ol arak yaygı nlı k kazanmaya başlamakt adır. Ayrıca, 19. Yy ı n i ki nci yarısı il k t urist grupl arı nın gel meye başladı ğı dönemdir. [10] 20. yüzyıla gelindi ği nde "Turiz m" keli mesi hayata geçirilecek ve seyahat et me başlı başı na bir endüstri yaratacak, seyahat acent eleri ve bunl ara bağlı otel zi ncirleri kurulacaktır. [12] 12

B. Üsdi ken den öğrendiği mi ze göre; Beyoğl u nda ot el kült ürü 1840 yılından sonra geliş me göster mi ştir. 1840 yılı na kadar ise, küçükl ü büyükl ü odal arı odalı döşeli ve tek t ek veya t opl u halde kiraya verilen evden boz ma pansi yonl ar vardı. Batılı anl a mda yapılan il k ot el ol an Hot el d' Angl eterre'ı sırası yla; Grand Hot el D' Ori ent, Hot el de Bysance, Hot el de Pera, Hot el de France, Hot el Restaurant des Col oni es, Hot el Restaurant du Palais des Fl eurs, Hot el d Eur ope, Hot el de Pest h, Hot el de Gr ece, Hot el de Londra, Grand Hot el et Restaurant de Luxe mbour g, Hot el de Vi enne, hot el Kittrey, Hotel et Rest aurant de Paris, Hot el Sai nt Pet ersbourg, Hot el de la Gr and Br etagne, Gr an Hot el d orient, Hot el de Pest h, Hot el de Const anti nopl e, Grand Hot el Nati onal, Hot el de La Gr and Br et agne, Hotel Royal, Hot el et Jardi n du Teke, Hot el I mperial, Grand Hot el de Londre, Pera Pal as, Gr and hot el et Brasserie Metropol e, Hot el Brist ol, Tokatlaya Ot eli izler. [13, 14, 15, 16] Gayri müsli ml eri n İstanbul (tari hi yarı mada) t arafında kal mal arı na i zi n veril me mesi nedeni yle yabancı t üccar ve görevlileri n Gal ata t arafı ndaki hanl arda ve daha sonra da pansi yon ver kiralık odalarda kal dı kları gör ül mekt edir. Bu sebepl e de ilk ot elleri n Pera da ortaya çı kması nın nedenl eri; Haliç manzarası dışı nda, İstanbul un f et hi nden beri yabancıları n, gayri müsli ml eri n i ka metgah al anı ol ması ve Os manlı Devl eti ndeki il k batılılaş ma hareketleri ni n bu böl gede gör ül mesi ol arak özetlenebilir. İstanbul da i nşa edilen hanl arı grupl andır mak şehri n koz mopolit yapısı nedeni yl e ol dukça güçt ür ve genel hatları yla verilen han tipl eri ni n dışı na t aşan f onksi yonl ara sahi p ya da özel birtakım f onksi yonl ar yükl enmiş hanl ar mevcutt ur. Bunlardan biri de Mu mhane de ki Andrea Han dır. [17] Bu han " Rusya' dan hac görevi i çi n Kudüs ve Aynar oz' a gi den Ortodoksl arı n İstanbul da konakl a maları" a macı yla 19. yüzyıl sonl arı nda i nşa edilmi ştir. Bu bi na, Ort açağ' da hanl arın ortaya çı kmal arı nı n nedeni ol an hacıları n konakl a ması a macı nı n, yüzl erce yıl sonra, özellikle ticareti n t üm yerleşi mi şekillendirdi ği bu böl gede yeni den hayata geçirildi ği tek örnektir. [12] 13

3. 2. 2. Mi safirhane Hanl arı Os manlılarda bir di ğer han ti pi de yabancı elçileri n i ka metleri ne ayrıl mı ş ol an mi safirhane hanl arı dır. Bunl ardan il ki 16. Yy ı n başı na t ari hlenen El çi Han dır. Bu han 17. Yy ı n başları na kadar el çilere barı nak olmaya deva m et mi ş, a ma 1646 dan itibaren el çileri n Gal ata da kal mal arı na i zi n veril mesi ile bu vasfı nı kaybet meye başla mı ştır. [18] Di ğer bir mi safirhane hanı ise 1745 te yaptırılan Hasan Paşa Hanı dır. [ 19] Bu hanl arda ti pi k bir şehir hanı hüvi yeti ndedirler. El çi Han günü müze ul aşa ma mı ştır fakat Hasan Paşa Hanı Mi safirhane hanl arı nı n t ek ör neği ol arak günü müze kal mıştır. 1453 yılında Fati h i n İstanbul u fet hederek i mparat orl uğun başkenti yap ması ndan sonra birçok Avr upa devl eti bu yeni ve gittikçe güçl enen ül keyl e ilişki kur mak iste mi ştir. El çilik hakkı nı al an krallıkları n gönderdi kleri t e msilciler öncel eri. Çe mberlitaş'taki El çi Hanı' nda ya da Gal ata' da kiraladı kları konakl arda yerleş mi şlerdir. [12] Venedi k el çileri ni n 16. Yy ın il k yarısı nda Emi nönü nde Yeni Ca mi yakı nı ndaki Musevi mahallesi nde kal dı kları bilinir. Ancak padişahın davetlisi ol arak İstanbul a gel en İngiliz devl et ada ml arı nın kendileri ne ayrılan özel yerlerde konakl adı kları gözlenmekt edir. [10] Os manlı İ mparat orl uğu' nun güçl ü bir devl et ol arak Avr upa t oprakl arı na yayılışı ndan ve İstanbul u da fet het mesi nden sonra, Batılı devletler bu yeni güçl e ilişki kur makt a geci kme mi şlerdir. Ti cari, di pl omati k ve di ni a maçl arla kent e birçok yabancı gel mi ştir. O devirlerde de yabancıları n, özellikle Müsl üman ol mayanl arın İstanbul tarafı nda kal mal arı istenme mi ştir. Bu gel eneğe getirilen t ek ayrıcalı k di plo matları n, Gal ata ya da Beyoğl u' nda bir yer edi ni nceye kadar Çe mberlitaş'taki Elçi Hanı' nda konakl a mal arı na i zi n veril mesi ol muşt ur. Her ne kadar Fati h Külliyesi kervansarayı gi bi büyük yerlerde din ve milliyet ayrı mı gözetil mese de, yabancı t üccar ve görevliler Gal ata t arafındaki hanl arı, 1700' lerden sonra da azı nlı klar tarafı ndan açıl maya başlanan pansi yon ve kiralık odaları tercih et mi şlerdir. [12] 14