> 91 Cumhurbaşkanı Gül ün Pakistan ziyaretinde ikili ilişkileri daha da derinleştirecek birçok mutabakat zaptı imzalandı. > Sercan DOĞAN ORSAM Uzman Yardımcısı sercandogan@orsam.org.tr CUMHURBAŞKANI ABDULLAH GÜL ÜN ZİYARETİ IŞIĞINDA TÜRKİYE-PAKİSTAN İLİŞKİLERİ Turkey-Pakistan Relations in the Context of President Abdullah Gül s Visit Abstract This article analyzes the main cooperation areas in the Turkey Pakistan Relations in the context provided by President Abdullah Gül s official visit to Pakistan. Turkey Pakistan relations, which rest on a basis of mutual trust and understanding, develop in many fields. The two countries have been establishing cordial political relations and developing strong cooperation in defense issues. Lately, both countries are striving to advance their cooperation in struggle against terrorism and to enhance mutual economic relations. During his official visit, President Gül emphasized on the importance of expanding Turkish-Pakistani cooperation in those areas and stressed Turkey s support for political stability and reconciliation in Pakistan.
92 > Siyasi alanda ve savunma işbirliğinde önemli mesafeler kat etmiş Türkiye ve Pakistan ın aynı düzeyi ekonomik işbirliği alanında da yakalaması gerekmektedir. Ekonomik ilişkilerin gelişmesinin önünde en büyük engel ise doğrudan kara veya deniz bağlantısının olmamasıdır. Giriş Cumhurbaşkanı Abdullah Gül 30 Mart-2 Nisan 2010 tarihleri arasında Pakistan a dört günlük bir resmi ziyaret gerçekleştirmiştir. Ziyaret kapsamında siyasetten ekonomiye, güvenlikten işbirliğine kadar bir dizi konu gündeme gelmiştir. Türkiye ve Pakistan, yarım yüzyılı aşan ortak bir geçmişe sahiptir. Geçmişte Hint Müslümanları ile Osmanlı Devleti arasında hissedilen yakınlık ve Hint Müslümanlarının Milli Mücadele esnasında Ankara Hükümeti ne verdiği destek, günümüzde Pakistan-Türkiye ilişkilerinde olumlu bir zemin yaratmıştır. Türkiye-Pakistan ilişkileri Pakistan ın kurulduğu 14 Ağustos 1947 tarihinden bu yana dayanışma ve kardeşlik temelinde gelişmiştir. Kuruluş felsefelerinde ve uluslaşma süreçlerinde Türkiye nin laikliği, Pakistan ın ise İslam ı temel almış olması iki ülke arasındaki ilişkilerde bir pürüz yaratmamıştır. 1 Çalışmamızda öncelikle Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün Pakistan ziyaretine kısaca değinerek, ardından ikili ilişkilerde önemli bir yer tutan siyasi, ekonomik, terörle mücadele ve savunma alanlarındaki işbirliği incelenecektir. Cumhurbaşkanı Gül ün Ziyareti ve Sonuçları Pakistan Devlet Başkanı Asıf Ali Zerdari nin daveti üzerine Pakistan a giden Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün gezisi İslamabad ve Lahor da yürütülen çeşitli temasları kapsamıştır. Cumhurbaşkanı Gül ziyarette Pakistan Devlet Başkanı Asıf Ali Zerdari, Başbakan Yusuf Rıza Gilani ve muhalefet partisi Pakistan Müslüman Birliği nin lideri Nevaz Şerif ile görüşmüştür. Gül ün, Pakistan iç siyasetinde önemli bir kişilik olan Nevaz Şerif ile Başbakan Yusuf Rıza Gilani yi bir araya getirmesi, Türkiye nin Pakistan da siyasal aktörlerin uzlaşması suretiyle bu ülkenin siyasal istikrar kazanmasına verdiği önemi göstermektedir. Zira Pakistan da siyasi istikrarın bölgesel güvenlik açısından olumlu yönde bir etki sağlayacağı değerlendirilmektedir. İki ülke arasındaki ilişkilerin ziyaret kapsamında imzalanan ekonomik işbirliği, tarım ve yatırım alanlarındaki mutabakatlarla daha da ileri götürüleceği değerlendirilmektedir. Nitekim temaslarda, iki ülke arasında başlatılan demiryolu seferlerinin de geliştirilmesi ve altyapısının güçlendirilmesi gerekliliği üzerinde durulmuştur. Bu gelişmeler, iki ülke ilişkilerinin siyasi düzeyin yanı sıra diğer boyutlarda da gerçek potansiyeline ulaşabilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ziyarette Cumhurbaşkanı Gül Türkiye nin Pakistan a terörle mücadele konusunda verdiği desteğin ve gösterdiği dayanışmanın devam ettiğini dile getirmiştir. Bunun yanı sıra ekonomik ilişkilerin ve işbirliğinin güçlendirilmesi konusu esas gündemi teşkil etmiştir. Çankaya Köşkü nden yapılan açıklamaya göre 2 Türkiye ve Pakistan arasında ekonomi, ticaret ve yatırımlar alanındaki işbirliği müteahhitlikten enerjiye, ulaştırmadan bankacılığa, turizmden savunma sanayi projelerine uzanan geniş bir yelpazede somut projeler yoluyla güçlendirilecek ve derinleştirilecektir. Bu bağlamda Cumhurbaşkanı Gül ün de katıldığı bir dizi iş konseyi toplantısı düzenlenmiştir. Pakistan, Türkiye açısından, ilişkilerin mevcut düzeyi göz önüne alındığında, önemli bir ticari ortak olma potansiyeli taşımaktadır. Bu potansiyelin ortaya konulmasının Türkiye ye ekonomik getirilerinin yanı sıra Güney Asya da Ankara ya önemli bir siyasi etkinlik de sağlayacağı ve bölgede halihazırda üstlendi-
> 93 Hassas bir komşuluk coğrafyası olan Pakistan, uluslararası politikanın iki sorunlu alanı olan İran ve Afganistan ile uluslararası sistemin yükselen iki önemli gücü Çin ve Hindistan a komşu. ği yükümlülüklerini ve rollerini kolaylaştıracağı düşünülebilir. Türkiye-Pakistan İlişkilerinin Siyasi Boyutu Bağımsızlık sürecinde Hindistan la yaşadıkları büyük krizler ve Hindistan a karşı göreli zayıflığı Pakistan için bazı sorunlar yaratmıştır. Bu durum, dış politika alanında ülkeyi ciddi arayışlara itmiştir. Güney Asya kültür ailesine mensup bir ülke olmasına ve kuruluş sürecinde Muhammed Ali Cinnah gibi laik eğilimli kişiler ön planda bulunmasına rağmen, İngiltere den bağımsızlık kazanma sürecinde Hindistan dan Müslümanlık temelinde ayrılması ve Hint alt-kıtasındaki Müslümanların devleti olma iddiası taşıması, Pakistan ın Ortadoğu ve İslam dünyasına yakın bir dış politika geliştirmesini beraberinde getirmiştir. Bu faktör, Hint Müslümanlarının Türkiye ye olumlu bakışının ve Muhammed Ali Cinnah ın Atatürk e olan hayranlığının sağladığı temel üzerinde Türkiye ile Pakistan arasında sağlıklı ve sağlam bir ilişki kurulmasını beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda Türkiye ve Pakistan 2 Nisan 1954 de imzaladıkları Dostluk ve İşbirliği Anlaşması ile kurumsal bir çerçevede ilişkilerini ilerletmeye başlamıştır. Söz konusu zeminde ve Soğuk Savaş koşullarının da etkisiyle iki ülke 1955 de Sovyetler Birliği nin nüfuzunu ve varlığını güneye yaymasına engel olmak amacıyla kurulan CENTO ya katılmıştır. Böylece Türkiye ve Pakistan arasında stratejik bir boyut kazanan ilişkiler, askeri ve teknik düzeylerde yardımlaşmayı beraberinde getirmiştir. Türkiye Pakistan a silah, donanım ve askeri eğitim konularında destek olmuştur ve olmaktadır. 1999 da Hindistan ile yaşanan sıcak çatışmanın ardından kansız bir askeri müdahale ile General Pervez Müşerref in iktidara geldiği Pakistan, dış politika anlamda bir izolasyon içerisindeydi. Pakistan ın Hindistan a karşı Keşmir de militan gruplar üzerinden yürütmekte olduğu gayrinizami savaş bu ülkeyi kimilerine göre terörizm destekçisi bir ülke konumuna sokmuştu. Ayrıca,
94 > Siyasi bir yeniden yapılanma süreci içerisinde bulunan Pakistan ın istikrara kavuşması ve demokratikleşme sürecini ilerletmesi sadece Türkiye açısından değil uluslararası güvenlik açısından da önemlidir. Zira Pakistan ın nükleer güvenliği bazı devletleri kaygılandırmaktadır. askeri bir müdahale sonucu sivil hükümetin devrilmesi Pakistan ın prestijini bir hayli sarsmıştı. Diğer taraftan, 1999 yılında Pakistan ın nükleer silah denemesi gerçekleştirmesi ve nükleer silahlara sahip olduğunu açıklaması uluslararası kamuoyunda tepki çeken bir diğer gelişmeydi. Bütün bu hususlardan ötürü, General Pervez Müşerref, iktidarının ilk yıllarında ülkeyi ciddi ölçüde sıkışmış ve yalnızlaşmış bir ortamda bulmuştu. 11 Eylül 2001 saldırılarının ardından ABD nin teröre karşı ilan ettiği savaş ta Pakistan ABD nin yanında yer almıştır. İslamabad ın, üzerindeki izolasyonu kırmak amacıyla attığı bu adım aynı zamanda Afganistan da Pakistan ın stratejik hedeflerine uygun bir yönetim olan Taliban yönetiminin devrilmesini de beraberinde getirmişti. Ancak Pakistan bu sefer de, Afganistan da işbaşına getirilen Hamid Karzai yönetimin dış politika yönelimlerinden kaygı duymaktaydı. Bu sırada, Afganistan daki çatışma ortamı Pakistan sınırında yoğun bir mülteci ve militan akınına yol açmıştı. Mültecilerin neden olduğu maliyetin yanı sıra militanlar da Pakistan açısından bir güvenlik sorunu oluşturmaktaydı. Afganistan-Pakistan sınırındaki militan geçişlerinden ötürü Pakistan, ABD ve Batılı ülkeler tarafından ciddi baskılara maruz kalmaktaydı. Bu baskılar sonucu Pakistan ın ülke içerisinde Taliban, el-kaide ve bunlarla bağlantılı örgütlere karşı operasyonlara girişmesi, özellikle Kuzeybatı Sınır Eyaleti nin Federal Aşiret Bölgeleri Yönetimi nde (FATA) hükümete karşı bir ayaklanmaya yol açmıştı. İçine düştüğü yalnızlıktan kurtulma imkânı bulduğu bu ortamın büyük sıkıntılara sebep olması Pakistan ı 21. yüzyılın ilk on yılında yoğun bir istikrarsızlığa mahkûm etmişti. Türkiye, bu ortamda Pakistan ile iyi ilişkilerini sürdürmekte kararlı bir tutum sergilemiş ve 1999 dan itibaren üst düzeylerde ziyaret devam etmiştir. Ekim 2001 de Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer, Mayıs 2003 de Dışişleri Bakanı Abdullah Gül, Haziran 2003 de Başbakan Recep Tayyip Erdoğan İslamabad ı ziyaret etmiştir. Pakistan Devlet Başkanı Pervez Müşerref de Ocak 2004 de Ankara ya ikili ilişkilerin geliştirilmesinde önemli adımların atıldığı bir ziyarette bulunmuştur. Ziyarette uluslararası terörle mücadele, organize suçlarla savaş ve sağlık ve bankacılık sektörlerinde işbirliği konularında mutabakat zaptları imzalanmıştır. 3 Cumhurbaşkanı Gül ün 2-3 Aralık 2007 deki ilk Pakistan ziyaretinden itibaren, iki ülke arasında resmi düzeyde birçok ziyaret gerçekleşmiş, Türkiye, Pakistan la olan dayanışma ve işbirliğini devam ettirmiştir. Bu bağlamda, iki ülke ilişkilerinde en önemli gelişme, Afganistan ı da içine alan üçlü işbirliği sürecinin başlatılması olmuştur. Bilindiği gibi Türkiye uluslararası toplumun Afganistan daki çabalarına destek vermektedir. Afganistan daki istikrarsızlığın en yakından etkilediği ülke olan Pakistan 11 Eylül sonrası dönemde yeni Afgan hükümetiyle sorunlar yaşamış ve karşılıklı suçlamaların gerginleştirdiği bir süreç başlamıştır. 29-30 Nisan 2007 de Ankara da Türkiye, Pakistan ve Afganistan ın katılımıyla yapılan ilk üçlü zirve toplantısı sonucu yayınlanan Ankara Bildirisi ile bu üç ülke arasında işbirliğini daha sağlam bir zemine oturtan bir süreç başlamıştır. Bu bağlamda, üç ülke, Nisan 2007 den sonra Aralık 2008, Nisan 2009 ve Şubat 2010 tarihlerinde üç kez daha bir araya gelmiştir. Türkiye, Afganistan ve Pakistan arasındaki sorunların yapıcı bir şekilde görüşülmesi, işbirliğinin güçlendirilmesi ve bölgesel istikrarın sağlanması
> 95 Türkiye, Afganistan ve Pakistan arasındaki sorunların çözülerek güçlü bir işbirliğini tesis edilmesi için başarılı bir arabuluculuk ve kolaylaştırıcılık misyonu yürütüyor. gibi konularda önemli katkılarda bulunmuş ve bulunmaktadır. Türkiye de ve Pakistan da işbirliğinin ve ilişkilerin geliştirilmesi konusunda güçlü bir siyasi iradenin bulunduğu da sık sık dile getirilmektedir. Pakistan da 18 Şubat 2008 deki seçimlerle yeni bir hükümetin göreve başlaması ve 18 Ağustos 2008 de Pervez Müşerref in başkanlıktan çekilmesiyle ülkede yaşanan siyasi iktidar değişimi, Türkiye ile olan ilişkilerinde bir değişikliğe sebebiyet vermemiştir. Türkiye-Pakistan İlişkilerinin Ekonomik Boyutu Türkiye-Pakistan arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin düzeyi esas potansiyelinin altındadır. İki ülke arasındaki ticaret hacminin yetersiz ve yıllara göre değişen bir düzeyde olduğu değerlendirilmektedir. DEİK tarafından Temmuz 2009 da yayınlanan rapora göre Türkiye-Pakistan dış ticaret dengesi son dönemde Türkiye nin aleyhine bozulmuştur. Pakistan daki Türk yatırımları ağırlıklı olarak enerji, finans, altyapı projeleri ve müteahhitlik sektörlerinde yer almaktadır. Önümüzdeki dönem bu alanlarda işbirliği ve yatırım olanaklarının daha da geliştirilebilmesi söz konusudur. Karşılıklı ziyaretlerde bu husus sık sık gündeme gelmektedir. Özellikle enerji ve inşaat sektörlerinde Pakistan makamları, Türk yatı-
96 > rımcılara çağrıda bulunmaktadır. 2007 yılında Türkiye, İran ve Pakistan işbirliğiyle Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Ticaret ve Kalkınma Bankası kurulmuştur. Üç ülke arasında ticaret yapan KOBİ lere kaynak aktarımı ve enerji, ulaştırma, tarım ve altyapı alanlarındaki projelerin maliyetinin yüzde 50 sinin finansmanını temel faaliyet alanları olarak belirleyen bu banka, Türkiye ile Pakistan arasındaki ekonomik ilişkilerin geliştirilmesinde önemli bir rol üstlenmektedir. 4 İki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin gelişmesinin önünde en büyük engel Türkiye ve Pakistan arasında doğrudan kara veya deniz bağlantısının olmamasıdır. Bu husus dış ticaret hacminin seneler içinde istikrarsız bir seyir izlemesinin nedenlerinden biridir. Hava taşımacılığının maliyeti çok yüksek olduğu için tercih edilmemekte, bunun yanı sıra deniz taşımacılığı oldukça fazla bir mesafeyi kat etmeyi gerektirmektedir. Bu bakımdan karayolu taşımacılığı en uygun yol olarak belirmektedir. Ancak İran la yaşanan gümrük, güvenlik uygulamaları, ek ücret gibi sorunlar bu yolun tam kapasite kullanılmasına mani olmaktadır. 5 Taşımacılık sorununun aşılabilmesi için İslamabad-İstanbul arası güzergâhta 14 Ağustos 2009 tarihinde 750 ton kapasiteli bir tren seferi başlatılmıştır. Pakistan-İran-Türkiye arasında ticaretin artırılmasına hizmet edecek olan bu sefer etkin bir düzeye ulaştığı takdirde Avrupa dan Pakistan a ulaşan önemli bir koridor tesis edilmiş olacaktır. 6 Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün son ziyaretinde demiryolu altyapısının geliştirilmesine yönelik görüşmeler de yapılmıştır. Bu tren yolu seferi Pakistan ve Türkiye nin üye oldukları Ekonomik İşbirliği Örgütü nün projesi olarak hayata geçirilmiştir ve bölge ülkeleri arasında önemli bir işbirliği düzeyine işaret etmektedir. Terörle Mücadelede İşbirliği 11 Eylül 2001 olayları sonrasında terörle mücadele Pakistan için önemli bir politika alanı olmuştur. ABD liderliğindeki uluslararası koalisyonun Afganistan ı işgali ve Taliban yönetimini devirmesi, bölgede Afganistan için olduğu kadar Pakistan için de ciddi bir istikrarsızlık ortamı ortaya çıkarmıştır. Zira Afganistan da yeni kurulan Hamid Karzai yönetimi ve uluslararası güçler Pakistan sınırındaki dağlık bölgelere saklanan Taliban ve El Kaide militanları ile mücadelelerinde önemli bir sonuca ulaşamamışlardır. Pakistan, Afganistan ile olan yaklaşık 2.500 km lik sınırını etkin biçimde kontrol edemediği için militan gruplar sınır boyunca iki ülkede de önemli güvenlik sorunlarına sebep olmuştur. Pakistan açısından bu sorun Peştun aşiretlerin bulunduğu Kuzeybatı Sınır Eyaleti nin Federal Aşiret Bölgeleri Yönetimi diye adlandırılan kesiminde cereyan etmektedir. Yoğun bir mülteci geçişi yaşanan ve önemli bir kaçakçılık güzergahı olan bu bölge 2001 den sonra Afganistan dan kaçan Taliban ve El Kaide militanları için güvenli bir sığınak haline gelmiştir. Taliban ın bu bölge stratejik bir derinlik imkanı sunmaktadır. 2006 dan itibaren toparlanmaya başlayan Taliban, Afganistan da sınır boyunca, isyan ve direnişe devam etmiştir. Aşiret bölgelerindeki Taliban ve El Kaide varlığı Pakistan üzerinde ABD kaynaklı yoğun bir baskıya sebep olmuştur. Bu süreçte ABD Pakistan dan medreselerle ilgili düzenlemelere gitmesini ve ülkesindeki radikal grupları kovuşturmasını istemiştir. Pakistan bu doğrultuda attığı bazı adımlar yetersiz kalmıştır. Özellikle 2001 sonunda devrik Taliban lider kadrosunun ve Üsame bin Ladin in dağlık Afganistan-Pakistan sınırından geçişine engel olamayan Pakistan, bu tarihten sonra da Taliban militanlarının sınırı kullanmasına karşı etkili bir eylemde bulunmamıştır. 2004 den bu yana Pakistan ın Kuzeybatı Sınır Vilayeti nde artan militan etkinliği, çeşitli grupların Tehrik-i Taliban Pakistan şemsiyesinde toplanmasıyla sonuçlanmıştır. Pakistan bu süreçte, 2007 deki Lal Mescidi işgali, 2008 deki Benazir Butto suikastı gibi terör eylemleriyle sarsılmıştır. 2009 yılında Pakistan SWAT vadisinde ve Güney Veziristan da düzenlediği operasyonlarda militanlara karşı zafer kazandığını ilan etmiş ve söz konusu bölgelerde hâkimiyetini tekrar tesis etmiştir. Ancak gelinen noktada, Kuzeybatı Sınır Vilayeti ndeki Orakzay, Hayber ve Kuzey Veziristan bölgelerinde Taliban varlığı hala sürmektedir. Çatışmaların şiddeti ise azalmıştır. Ama yine de Pakistan da intihar saldırılarının ve küçük çaplı operasyonların devam ettiği görülmektedir. Pakistan daki terör sorunu Türkiye yi birkaç fark-
> 97 lı noktadan ilgilendirmektedir. Öncelikle Türkiye ve Pakistan 20 Ocak 2004 de imzalanan anlaşma ile terörizm konusunda uzmanlık ve istihbarat alanlarında işbirliğine gitmeye karar vermişlerdir. 7 Bu bağlamda, Kasım 2003 te İstanbul da gerçekleşen bombalı saldırıların Türkiye deki terörist gruplar ve Pakistan da yerleşmiş terör hücreleri arasındaki bağlantıyı gündeme getirmesi iki ülkenin bu hususta ortak mücadele etme gerekliliğini öne çıkarmıştır. Pakistan da saklandığı düşünülen El Kaide nin ikinci adamı Ayman El Zevahiri nin Eylül 2009 da yayınladığı mesajda Türkiye yi Afganistan daki varlığından ötürü tehdit etmesi 8 söz konusu işbirliği ihtiyacını teyit eden bir gelişmedir. Pakistan daki terör sorununun Afganistan daki isyan ve istikrarsızlıkla çok yakından bağlantılı olması Türkiye yi ilgilendiren bir başka husustur. Halihazırda Türkiye nin Afganistan da bir askeri varlığı bulunmaktadır. NATO çerçevesindeki Uluslararası Güvenlik Destek Gücü (ISAF) bünyesinde görev yapmakta olan Türk askerleri ülkede güvenlik, istikrar ve yeniden inşa çabalarına katkıda bulunmaktadır. Bunun yanı sıra Türkiye, Afganistan ve Pakistan ı bir araya getirerek mevcut sorunların çözümünde etkili bir rol oynamayı hedeflemektedir. 2007 den itibaren her yıl Afganistan ve Pakistan dan üst düzey temsilciler Türkiye nin girişimiyle görüşmelerde bulunmaktadır. Sonuncusu Şubat 2010 da gerçekleşen bu toplantılar, Pakistan ve Afganistan ın birçok düzeyde irtibat halinde olmasını sağlamaktadır. Türkiye nin yardımcı olduğu bu irtibat, Pakistan-Afganistan arasındaki sorunun çözümü açısından büyük önem taşımaktadır. Zira Kabil yönetimi, ülkesindeki isyan ve terör saldırılarından Pakistan istihbarat örgütlerini sorumlu tutmaktaydı. Aynı şekilde, Pakistan ın da Belucistan bölgesindeki ayrılıkçı örgütlere Afganistan ın sığınma imkanı sunduğuna dair iddiaları iki ülke arasındaki ilişkileri iyice germişti. Bu bağlamda, her iki ülkenin irtibat sağlayıp bir araya gelerek mevcut sorunları görüşmesi ve gerekli koordinasyonu canlı tutması Türkiye nin çabaları sonucu gerçekleşmiştir. Söz konusu çabalar Türkiye nin her iki ülkeyle geçmişten gelen yakın bağlarını güçlendirmiş ve canlı tutmuştur. Savunma Alanında İşbirliği Pakistan ve Türkiye nin 1954 yılında imzaladıkları anlaşma, iki ülke arasındaki savunma alanındaki işbirliğinin temelini oluşturmaktadır. Bu anlaşmanın 4. Maddesi iki ülkenin savunma alanında içine girmeyi taahhüt ettikleri danışma ve işbirliğinin genel hatlarını çizmektedir. Madde 4 e göre bu süreç üç alandan oluşmaktadır: Teknik ilerleme ve deneyimlerden faydalanmak konusunda bilgi alışverişi, tarafların silah ve cephane üretimi konusundaki ihtiyaçlarının karşılanması için çaba göstermek ve tarafların bir saldırıya uğraması durumunda, Birleşmiş Milletler Sözleşmesi nin 51. Maddesine uygun olarak işbirliği yol ve yöntemlerini görüşmek. 9 Anlaşmanın oluşturduğu çerçeve kapsamında iki ülke savunma sanayinde ortak projeler geliştirilmekte ve silahlı kuvvetler personelleri için ortak eğitim programları düzenlemektedir. Ortak projelerden biri de görüşmeleri 2004 yılında başlatılan insansız hava aracı projesidir. 10 Savunma alanındaki ikili işbirliğinde Yüksek-Düzey Askeri Diyalog Forumu önemli bir organdır. Bu organ Haziran 2003 de kurulmuştur ve yılda iki kez toplanmaktadır. 11 Son olarak 19 Mart 2010 da Associated Press of Pakistan haber ajansının verdiği habere göre Savunma Sanayi Müsteşarlığı Uluslararası İşbirliği Daire Başkanı Lütfi Varoğlu başkanlığındaki bir Türk savunma sanayi delegasyonu, Savunma Üretiminden Sorumlu Federal Bakan Abdülkayyum Han Jatoi ile görüşerek bu alandaki işbirliğinin geliştirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Bakan Jatoi da iki ülkedeki çeşitli güvenlik sorunlarının savunma alanındaki işbirliğinin geliştirilmesiyle aşılabileceğini dile getirmiştir. 12 Sonuç Pakistan ve Türkiye arasındaki köklü ve dostane ilişkiler, son yıllardaki karşılıklı ziyaretlerle önemli bir mesafe kat etmiştir. Geçmişte ikili ilişkilerin oturduğu somut çerçeve günümüzde daha ileri bir düzeye ulaşarak derinlik kazanmıştır. Son ziyaretlerde, mevcut işbirliği alanlarına yenilerinin eklenmesi Türkiye ve Pakistan ın gerek kendi aralarındaki gerek bölgelerindeki önemli sorunlarla daha yapıcı bir şekilde mücadele edebilmeleri bakımından hayati önem taşıyacaktır. Siyasi alanda ve savunma işbirliğinde önemli mesafeler kat etmiş iki ülkenin aynı
98 > düzeyi ekonomik işbirliği alanında da yakalaması gerekmektedir. Türkiye açısından Pakistan ile ekonomik işbirliği, sağlayacağı ekonomik getirinin yanı sıra, Türkiye nin bölgedeki varlığı için daha sağlam bir zemine sahip olması bakımından da önem taşımaktadır. Ekonomik işbirliğinin derinleştirilmesi Pakistan açısından da önemli imkan ve fırsatlar yaratacaktır. Siyasi bir yeniden yapılanma süreci içerisinde bulunan bu ülkenin istikrara kavuşması ve demokratikleşme sürecini ilerletmesi sadece Türkiye açısından değil uluslararası güvenlik açısından da önemlidir. Zira Pakistan nükleer kapasiteye sahip bir ülkedir ve Pakistan ın nükleer silahlarının güvenliği bazı devletleri kaygılandırmaktadır. Öte yandan Pakistan ın Afganistan da bilhassa son otuz yıldır önemli bir nüfuz sahibi olması, uluslararası toplumun Afganistan daki çabalarında hesaba katması gereken bir faktördür. 2008 de Pakistan da başlayan geçiş sürecinin sağlıklı atlatılması bakımından Türkiye nin katkısı büyük olmuştur. Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ün son ziyareti ve Şubat 2010 da Türkiye de Afganistan ve Pakistan ın bir araya gelmesi, Türkiye nin Güney Asya da istikrar, işbirliği ve kalkınmaya yönelik çabalarının devam etmekte olduğunu göstermektedir. DİPNOTLAR 1 HUSSAIN, Munir (2008). Pak-Turkey Relations: On the Common Ties, Alternatives: Turkish Journal of International Relations, 7: 2&3, Yaz&Sonbahar 2008. http://www.ciaonet.org/journals/tjir/ v7i2/f_0007406_6319.pdf, erişim tarihi 25 Mart 2009. 2 http://cankaya.gov.tr/sayfa/konusma_aciklama_mesajlar/aciklama_mesajlar/?id=5273, erişim tarihi, 31 Mart 2010. 3 HUSSAIN (2008). s. 70. 4 Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) (2009). Türkiye ile Pakistan Ticari ve Ekonomik İlişkileri, 24 Temmuz 2009, http://www.deik.org.tr/pages/tr/ik_ticariiliskilerdetay.aspx?tidetid=111&ikid=56, erişim tarihi 25 Şubat 2010. 5 DEİK (2009). s. 7. 6 Pakistan-Turkey rail trial starts, http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/8201934.stm, erişim tarihi 26 Şubat 2010. 7 HUSSAIN (2008). s. 71. 8 DOĞAN, Sercan (2009). El-Kaide Liderinin Mesajında Türkiye nin Afganistan daki Askeri Varlığı, http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?id=392, erişim tarihi 26 Şubat 2010. 9 1954 Pakistan-Türkiye İşbirliği Anlaşmasının Metni, http://untreaty.un.org/ unts/1_60000/6/5/00010247.pdf, erişim tarihi 25 Şubat 2010. 10 Joint defence ventures discussed with Turkey, the Dawn, http://www.dawn.com/2004/04/29/ top10.htm, erişim tarihi 26 Şubat 2010. 11 HUSSAIN (2008). s. 73. 12 Pakistan, Turkey reiterate desire to promote defence collaboration, Associated Press of Pakistan, http://www.app.com.pk/en_/index.php?option=com_content&task=view&id=98879&item id=2, erişim tarihi 26 Şubat 2010.