Uzm. Dr. Derya ÇAMUR Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Çevre Sağlığı Daire Başkanlığı
Tarihsel süreç o Yaşam alanlarına temiz su sağlanması uygarlık tarihi boyunca, her coğrafyada, her kültürde yaşamın vazgeçilmesi olmuştur o Çok eski çağlardan bu yana yapıların çatısına yerleştirilen depolardan birleşik kaplar kuralına göre binalarda akan su düzenekleri kurulmaya çalışılmış
Tarihsel süreç o Pişmiş toprak borularla yüzeysel su kaynaklarından suyu taşınmış
Tarihsel süreç o Çatılara yerleştirilen sarnıçlarla yağmur sularından yararlanılmış o Borulu su şebekeleriyle mahalle çeşmeleri yapılmış o Sonunda yapıların içine ulaşan şebeke sistemleri kurulmuş
Musluktan akan güvenli suya kavuşabilmek uzun bir süreç o Uygun su kaynağının bulunması o Suyun gerekli işlemlerden geçirilmek üzere taşınması (isale hattı) o Suyun arıtılması, dezenfeksiyonu ve depolanması o Arıtılmış ve dezenfekte edilmiş suyun insanların yaşam alanlarına kadar taşınması (şebeke hattı)
Uygun nitelikte bir su kaynağı bulundu Su gerekli arıtım aşamalarından geçirildi Klorlandı Şebekeye verildi Binaya geldi
Musluktan akan güvenli suya kavuşabilmek uzun bir süreç Suyun bina içerisinde geçirdiği yaşam dönemi İÇ ŞEBEKE HATTI BİNA İÇİ DEPOLAR
o Suyun bina girişi ile musluk arasında geçen bir yaşam dönemi söz konusu o Bina girişine kadar getirilen ve istenilen kalite standartlarını taşıyan suyun bina içi yolculuğu başlar o Bu sırada suyu kirletebilecek bir çok durum ve bunun sonucunda da sağlık riski söz konusu olabiliyor
Bina içerisindeki bu yolculukta suyun kalitesinden kim sorumlu?
Suyun bina girişine kadar getirilmesi yerel yönetimler Suyun kalite standartlarını belirleyen ve izleyen Sağlık Bakanlığı Uygunsuzlukların giderilmesine yönelik çalışmalar yerel yönetimler
o Suyun binaya kadar gelişinde yerel yönetimler (belediyeler ve il özel idareleri), DSİ, İLBANK. kurum ve kuruluşlar birlikte çalışıyor o Buna karşın su, bina içi yolculuğunda nispeten sahipsiz kalıyor
DSÖ ne göre temel ilkeler o Yeterli miktarda, sürekli ve güvenli su sağlanmalı o Sağlanan su her zaman kirleticilerden korunmalı o Her binada borulu içme suyu sistemi bulunmalı o Sızıntı ve savurganlık en aza indirilmeli o Bina içerisinde hatalı tesisat olmamalı
DSÖ bina içi su tesisatı ile ilgili ne diyor? o Kullanılan tesisat malzemeleri ve işçilik yeterli kalite standartlarını sağlamalı o Tesisat kullanıma sunulmadan önce kontrol edilmeli ve dezenfeksiyon yapılmalı o Tesisatçılar ve toplum hatalı tesisat uygulamalarının taşıyabileceği riskler konusunda eğitilmeli o Sürekli ve sistemli olarak tesisat bakımı yapılmalıdır.
o İnsanların yaşadığı tüm binalara (konut, işyeri, hastane, okul ) yeterli miktarda ve basınçta su sağlanmalı o Bunun için binanın tasarım aşamasından başlayarak gerekli mühendislik uygulamaları yapılmalı o Binadaki su sistemi, binada oluşacak en yüksek talep dikkate alınarak kurulmalı
o Boru sisteminin ölçüleri ve depo boyutları belirlenirken; Binada yaşayan / kullanan kişi sayısı Binanın kullanım amacı (ev, okul, otel vb) Kişi başı su tüketim miktarı
Bina içerisinde suyu dağıtan borular sistemi ve depolar son derece önemli; o Kullanılan malzemeler hem suyun kalitesini bozmayacak, hem de sağlık riski taşımayacak nitelikte olmalı o Depolar temizlemeye olanak verecek tasarımda olmalı
o Tesisatta farklı malzemeler kullanılabilir; Galvanize çelik Demir Bakır Polibütilen PVC Polietilen
o Sistemin mühendislik aşamasında çapraz bağlantılar, geri emilim durumları dikkatle hesaplanmalı o Bina içerisinde kirlenen suyu uzaklaştıran atıksu sisteminin temiz su borularıyla etkileşimi söz konusu
çapraz bağlantı Temiz ve kirli su içeren iki ayrı boru sistemi arasında su güvenliğini tehlikeye düşürecek biçimde fiziksel bağlantı kurulması ya da oluşması
geri emilim o İçme suyu dağıtım sisteminde negatif basınca bağlı olarak sistem içerisine kirli suyun emilmesi o Temel kuram «vakum ya da negatif basınç» o Önlenmesi için kirlilik kaynağı ile vakum kaynağı arasına basınç uygulanmalı
o Nedeni ne olursa olsun kirli su ile temiz su arasında oluşacak bir bağlantı sağlık açısından önemli risk o Tarihte bunun pek çok örneği var
1978 - ABD de Norwalk salgını o Bir ilkokulda o Bahçedeki septik tank ile su kuyusu arasında çapraz bağlantı o Öğrenci ve öğretmenlerin %72 si o Ev halkının %32 si etkilendi
1933 - ABD de amipli dizanteri salgını o Chicago Danya Fuarına gelenlerin konakladığı otelde eski tesisattaki çapraz bağlantılar o Küvet ve tuvaletlerden geri emilim o 98 ölüm, binlerce hasta
1938 - Üniversitede brucella salgını o Laboratuvar musluğuna bağlı hortumun brucella etkeni bulunan su dolu küvete batırılmış olması o Şebekeye geri emilim o 80 hasta, 1 ölüm
1964 - Michigan da bir hastane o İçme suyu musluklarından pas renginde su akıyor o Otopsi odasında otopsi kalıntılarının toplandığı küvetler var o Kullanılan duşlu hortum küvetin içine bırakılıyor o Geri emilimle kan ve diğer sızıntılar şebekeye karışıyor
2007-Finlandiya Campylobakteri/Salmonella salgını o İçme suyunun tadı, kokusu, rengi değişiyor o Tamirat sırasında atıksu sisteminden geri emilim o 5000 ishal vakası o Maliyetin 3,7 milyon euro
o Bina içerisinde geri emilime neden olabilecek pek çok bağlantı olasılığı var Musluk ağzı ile lavabodaki su birikintisi arasında, musluk iç çapının iki katından az mesafe olması, arada bağlantı olmaksızın lavabodaki suyun musluk içine emilmesine neden olur. o Musluk ağızlarına hortum parçası takılması yanlış
o Bu tür bağlantılar kimyasal kirlenmeye de neden olabilir o Pestisitler, iklimlendirme sistemi kimyasalları, laboratuvarda kullanılan kimyasallar da benzer biçimde içme suyu sistemine geri emilebilir
o Herhangi bir yerde çapraz bağlantının bulunup bulunmadığının belirlenmesi çok güç o Bu nedenle işin başında mühendislik uygulamalarının çok iyi yapılması gerekli
o Geri emilimin önlenmesine yönelik pek çok mühendislik uygulaması / donanım geliştirilmiş o hava boşlukları ya da hava hücreleri o atmosfer vakum filtreleri o basınç tipi vakum frenleri o basınç tipi vakum engelleri o çift kontrollü valfler o azalmış basınç ilkesine göre çalışan geri akım önleyicileri
Malzeme İşçilik Mühendislik yeni su tesisatı kullanıma sunulmadan önce ne yapılmalı?
o Bina içerisindeki depo 20-50 mg/l serbest klor içeren çözeltiyle doldurulur o Tüm musluklardan bu suyun akması sağlanır o Sonra tüm musluklar kapatılarak 20 mg/l çözelti için 2 saat, 50 mg/l çözelti için 1 saat bekletilir o Daha sonra musluklardan normal düzeyde klor içeren su akana kadar akıtılır Tamirat sonrasında temizleninceye kadar sistemden su akışı sağlanmalı, ardından bu işlem yapılmalı
Bina içi su depoları düzenli biçimde temizlenmeli ve dezenfekte edilmeli o Su kaynağı temiz olsa bile zamanla depo kirlenir o Zaman içerisinde suda çözünmeyen katı partiküller birikir, çöker o Algler ve mikroorganizmalar çoğalır
o Depo kirliliğinin en temel göstergesi suyun bulanıklaşması, tat ve kokusunda değişiklik ortaya çıkması o Bardakta bir dakikalık bekletme sonrasında bulanıklığın ortadan kalkmaması önemli bir belirti o Ancak bu değişiklikler ortaya çıkmasa bile depo temizliği yapılmalı
Bina içi su depolarının temizlenme sıklığı o 1000 tondan küçük depolar yılda bir kez o 1000 tondan büyük depolar ise iki yılda bir kez temizlenmeli
Bina içi depo temizliği : o Dağıtım vanası ve temiz su vanası kapatılır. o Depodaki su tahliye vanasından boşaltılır. o Deponun dibindeki birikintiler toplanarak deponun dışına alınır. o Deponun tüm yüzeyleri temiz bir fırça ile fırçalanır.
o Deponun tüm yüzeyleri klor solüsyonu ile fırçalanarak yıkanır. o Depo doldurulur. o Su 5 ppm olacak biçimde klorlanır. o Şebekeye su verilir. o Depo suyu yarılanınca dağıtım vanası kapatılır.
o En az 4 saat, tercihan bir gece su bekletilir. o Böylece şebeke sistemi de klorlanmış olur. o Bekleme süresinin sonunda depo tahliye vanasından boşaltılır. o Temiz su ile doldurulur. o Normal düzeyde klorlama yapılmış su dağıtıma verilir.
Binaya kadar getirilen güvenli/temiz/kalite standartlarına uygun su, bina içi yolculuğunda kirlenmekten korunamazsa o aşamaya kadar yapılan çalışmalar boşa gitmiş ve bireyler sağlık riski taşıyan/güvensiz suyu tüketmiş olur.
Neler Yapılabilir? o Bu alan yerel yönetimler ve kullanıcılar tarafından yönetilebilir. o Bina içi su kalitesinden sorumlu bir kurum/kuruluş bulunmamaktadır, tanımlanmalıdır. o Konut sağlığı kapsamında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından kullanılacak malzemeler ve mühendislik uygulamalarına ilişkin standartlar belirlenmeli/geliştirilmelidir.
Türkiye de il ve ilçe belediyelerinde su yönetimi konusunda çalışan yetkili 496 kişide yaptığımız çalışmada; Belediyelerin bina içi su yapıları ile ilgili çalışmaları Sayı Yüzde Bina içi su yapıları ile ilgili çalışma olma durumu (n=444) Var 43 9,7 Yok 401 90,3 Yapılan çalışma* Su sayaçlarının yenilenmesi/bakımı 15 37,5 Depo kontrolü/temizliği 10 25,0 Proje onayı/tesisat kontrolü 8 20,0 Tesisatın değiştirilmesi 5 12,5 Depoların iptali 2 5,0 Site depolarına ruhsat verme (n=229) Veren 15 6,6 Vermeyen 214 93,4 Site depolarının denetimi (n=387) Yapan 35 9,0 Yapmayan 352 90,1 Site depolarının denetim sıklığı (n=30) Şikayet olduğunda 4 13,3 Yılda 1 kez 12 40,0 Yılda 2 kez 4 13,3 Yılda 2 kezden daha sık 10 33,4 *40 üzerinden satır yüzdesi verilmiştir.
o Yerel yönetimler uygulamanın takipçisi olmalıdır. o Bina/site su depoları kayıt altına alınmalıdır. o Binalardaki su depoları periyodik olarak denetlenmelidir. o Depo temizliği zorunlu hale getirilmesidir.
o Depo temizliğinin nasıl yapılacağına ilişkin standartlar belirlenmelidir. o Belediyeler bünyesinde periyodik depo temizliği yapacak ekipler kurulabilir ya da bu konuda eğitimli firmalar yetkilendirilebilir.
o Bu konuda toplum katılımı önemli Bina içi su yapılarında ortaya çıkabilecek sorunlar Bunların sağlığa etkileri Giderilme yolları konusunda bilgilendirme çalışmaları yapılmalı, farkındalık kazandırılmalıdır.
o Musluktan akan suyun taşıması gereken kalite standartları Sağlık Bakanlığı tarafından belirlenmiştir ve izlenmektedir. o Bu izleme çalışmaları sonucunda saptanan uygunsuzluk durumlarının giderilmesi yerel yönetimlerin görevidir.
o İzleme çalışmaları yapılırken izleme noktalarının bina içi su yapılarının olası olumsuz etkisini ortadan kaldıracak biçimde seçilmesine özen gösterilmektedir. o Ancak bunun sağlanamadığı yerlerde binaya temiz giren su izleme noktasında kirli olabilecektir. o Bina içi su yapılarının kontrol altında olması belediyelerin verdiği hizmetin sonuçlarının olumsuz yansımasını da önleyecektir.
İlginiz için teşekkürler