1 KROMATOGRAFİ DEDEKTÖRLERİ Işın Dedektörleri, İyon Dedektörleri Kromatografi, kompleks karışımlardaki çeşitli maddeleri birbirinden ayırmaya ve tanımlamaya olanak veren ve bilim adamlarının çalışmalarını kolaylaştıran bir seri ayırma yöntemleri tekniğidir. Tüm kromatografik uygulamalarda bir "sabit faz" ve bir "hareketli faz" bulunur. Bir karışımdaki maddeler hareketli faz ile sürüklenerek sabit faz üzerinden taşınır; Örnekteki maddelerin göç etme hızlarının farklı olması, her bir maddenin sabit faz üzerinde gruplaşarak ilerlemesine yol açar, böylece karışım içindeki maddeler birbirinden ayrılırlar GAZ KROMATOGRAFİSİ (GC) DEDEKTÖRLERİ Bir gaz kromatografisi dedektörü kromatografik işlem uygulanan bir karışımdaki bileşenleri süratle ve hassasiyetle algılayabilen bir aygıttrır; sisteme uzamsal ve zamansal boyutlada yerleşririlebilir. Herhangi bir anda, taşıyıcı gazdaki madde konsantrasyonu sadece binde birkaç seviyesindedir ve dedektör bunun çok altındaki değerleri algılayabilecek kapasitede olmalıdır. Ayrıca bir pikin dedektörü geçtiği süre 1 sn veya daha kısa bir zaman aralığı olduğundan, dedektör kısa bir periyot içinde tüm algılama gücünü gösterebilmelidir. Dedektörün doğrusal ve muntazam algılamalar yapabilmesi ve uzun süre kararlılığını koruyabilmesi istenir. İlk kullanılan dedektörler arasında gaz yoğunluğu terazisi, katarometre, alev temokupl dedektörü, -ışını dedektörü ve emissivite dedektörü sayılabilir. Gaz kromaatografisi tekniklerindeki gelişmeler son on yılda artık kararlı hale gelmiş gibidir; bu durum GC dedektörleri için de söz konusudur. Son yıllarda çok az sayıda yeni ticari gaz dedektörü üretilmiştir. Yirmi yıl öncesinde olduğu gibi hala çok popüler olan ve tüm gaz kromatografik çalışmaların, yaklaşık %95 inde kullanılabil dört dedektör tipi vardır; termal iletkenlik (TCD), alev iyonizasyon (FID), nitrojen fosfor (NPD), ve elektron yakalama (ECD)
2 Algılanması istenen komponentlere bağlı olarak geliştirilmiş çok çeşitli gaz kromatografisi dedektörü vardır. Kullanım alanı yaygın olan bazı dedektörler, uygulama alanlarıve hassasiyetleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tipik Bazı Gaz Kromatografisi Dedektörleri ve Algılama Limitleri Dedektör Tipi Uygulanabilir Örnekler Algılama Termal iltkenlik (TCD) evrensel 500 pg/ml Alev iyonizasyon (FID) hidrokarbonlar 1 pg/s Nitrojen fosfor (NPD) N, P içeren örnekler P: 10-12, N: 10-11 (g/ml) Elektron yakalama (ECD) halojenli hidrokarbonlar 5 fg/s Atomik emisyon (AED) element seçici 1 pg Fotoiyonizasyon (PID) gaz ve buhar bileşikler 0.002-02 µg/l Kütle spektrometre (MSD) ayarlanabilir örnek 0.25-100 pg Gaz kromatografisi dedektörerin çoğu, GC kolonundan gelen akımdaki bileşenlerin iyonlaştırılmasında farklı iyonizasyon metotlarının kullanıldığı iyon dedektörleridir; bir kapasitör veya vakum tüpüne benzerler. Bir iyonizasyon dedektörü, içinde, önemli derecede iyonizasyon potansiyeli üretebilen bir gaz bulunan sızdırmaz bir iyon odacığı dır. Bu amaçla argon, kripton, neon, ksenon, helyum gibi gazlar kullanılabilir. Tipik olarak odacık metalden yapılır; negatif potansiyel taşır (katot) ve topraklanmıştır. Anot gergin bir tel, bir çubuk veya bir disk olabilir. Odacığın bir tarafında veya son kısmında bir pencere vardır; pencere ışını (alfa, beta, gama ve X-ışınları) ölçebilecek derecede şeffaf olmalı ve ışının odacığın iç tarafına nüfuz etmesine olanak vermelidir. Elektrotlar bir güç kaynağına bağlandığında ve odacığa ışın verildiğinde, iyonizasyonla oluşan ortalama akım veya puls sayısı ve/veya bunların genliği, ışının miktarını gösterir. İlk üretilen GC iyonizasyon dedektörlerinin (1950 yılları) hassasiyetleri, katharometre veya alev termokupl dedektörler seviyesindeydi (~10-6 g/ml).
3 Termal İletkenlik Dedektörü, TCD Kullanım alanı geniş olan bu yöntemde, gaz akımındaki ısısal iletkenliğin değişmesi algılanır; bu amaçla kullanılan cihaza bazan "katharometre" denir. Cihazın hassas elementi elektrikle ısıtılan bir kaynaktır; kaynağın sıcaklığı, sabit elektrik gücünde, etrafındaki gazın ısıl iletkenliği ile değişir. Element ince bir Pt tungsten tel veya yarı iletken bir termistördür. Tel veya termistörün direnci gazın ısıl iletkenliğinin bir ölçüsüdür; telin sıcaklık katsayısı pozitif, termistörünki negatiftir. TCD lerde genellikle çift dedektör kullanılır; biri taşıyıcı gazı (referans), diğeri taşıyıcı gaz ve örnek karışımının ısıl iletkenliğini izler. Bunlar örnek injeksiyon odacığının önündeki gaz akımı içine ve kolon çıkışına konarak taşıyıcı gazın ısıl iletkenliği yok edilir; akış hızı, basınç ve elektrik gücündeki değişiklerin etkisi de en aza indirilir. Dedektörlerin dirençleri, bir Wheatstone köprüsünün iki kolu üzerinde birleştirilerek kıyaslanır. Hidrojen ve helyumun ısıl iletkenlikleri, pek çok organik maddeye göre 6-10 kat daha fazladır. Bu nedenle çok az miktarlardaki organik maddeler bile kolon akışındaki ısıl iletkenliği önemli derecede düşürür. Azot ve karbon dioksitin iletkenlikleri organik maddelerinkine yakındır; bu nedenle taşıyıcı gaz azot veya karbon dioksit ise ısıl iletkenlik yöntemi hassasiyetini kaybeder. Isıl iletkenlik dedektörleri basit, kaba ve ucuzdur. Bunlar diğer bazı dedektörler kadar hassas değildir. ısıtılmış metal blok wheatstone köprüsüne sensör bağlantısı sensör flament kolondan taşıyıcı gaz referans taşıyıcı gaz wheatstone köprüsüne referans bağlantısı referans flament http://www.chromatography-online.org/gc- Detectors/Katharometer/rs31.html Isıl iletkenlik dedektörü şematik görünümü
4 Alev İyonizasyon Dedektörü (FID) Pek çok organik bileşik bir hidrojen/hava alevinde piroliz edildiğinde, bazı ara ürünler verirler; bu reaksiyonlar alevden elektrik taşınmasına yol açarlar. Şekilde görülen bir sistemle iyonlar toplanarak oluşturuldukları iyon akımı ölçülebilir. Bir alevin elektrik direnci çok yüksektir (10 12 ohm gibi) ve meydana gelen akım da önemsizdir; bu akım ancak bir elektrometre ile ölçülebilir. Karbon bileşiklerinin alevdeki iyon sayısı (kabaca) alevde indirgenen karbon a- tomlarının sayısı ile orantılıdır; Karbonil, alkol, ve amin gibi fonksiyonel gruplar çok az iyonlaşırlar veya hiç iyon vermezler. Hidrojen alev dedektörleri çok kullanılan, çok hassas dedektörlerdir. Isıl iletkenlik dedektörlerine kıyasla daha karmaşık ve daha pahalıdır. Bunların doğrusal algılama aralığı daha geniştir. çıkış gazı kollektör elektrot bağlantısı kollektör elektrotlar alev izolasyon jet jet bağlantısı H 2 kapiler kolon hareketli faz (helyum) izolasyon hava veya oksijen (yanma için) http://www.chromatography- online.org/gc-detectors/flame- Ionization/FID-Design/rs37.html Alev İyonizasyon dedektörü
5 Nitrojen-Fosfor Dedektörü (NPD) Nitrojen-fosfor dedektörü (bazen termiyonik dedektör de denir), alev iyonizasyon dedektörüne benzeyen, fakat tamamen farklı prensiplere göre çalışan çok hassas özel seçici bir dedektördür; 10-12 g/ml fosfor ve 10-11 g/ml nitrojeni ölçebilir. Bir fosfor atomuna karşı, bir azot atomundan 10 kat, bir karbon atomundan da 10 4 10 6 kat daha fazla respons verir. Bu özellikler NPD yi özellikle fosforlu pestisidlerin tanımlanması ve tayin edilmesinde çok önemli kılar. Bir NPD yapı olarak alev iyonizasyon dedektörüne benzer; farklılık, hidrojen jetine yakın bir mesafede yerleştirilmiş, içinde ısıtıcı bir sarım olan bir ribüdyum veya sezyum klorür taneciktir; taneciğin bulunduğu yerde, H 2 ve taşıyıcı gaz N 2 karışır. Dedektör hem nitrojen ve hem de fosforun algılanması için kullanıldığında hidrojen akımı en düşük düzeyde tutulmalıdır; bu durumda jette gaz yanmaz. Dedektörün sadece fosforu algılanması istendiğinde daha fala hidrojen verilir ve karışım jette yanar. Isıtılan alkali tanecik, termiyonik emisyonla elektronlar emitler (yayar), bunlar anotta toplanır ve elektrot sisteminde arka plan akımını yaratırlar. Nitrojen veya fosfor içeren bir örnekle çalışıldığında kısmen yanmış nitrojen ve fosforlu maddeler taneciğin yüzeyinde adsorblanır. Adsorblanmış madde yüzeyin iş-fonksiyonu düşürür, bunun sonucu olarak elektron emisyonu artar ve anotta toplanan akım yükselir. anot + ısıtıcı bağlantıları _ ısıtıcı rubidyum veya sezyum tanecik alev hava hidrojen http://www.chromatography- online.org/gc-detectors/nitrogen- Phosphorus-Detector-(NPD)/rs45.html nitrojen (taşıyıcı gaz) Nitrojen-fosfor dedektörü
6 Elektron-Yakalama İyonizasyon Dedektörü (ECD) Elektron-yakalama dedektörleri, X-ışınları ölçümüne benzer şekilde çalışırlar. Dedektörde düşük enerjili ışını ile elektronlar ve iyonlar üretilir. İlk kullanılan kaynak bir gümüş sarım içinde absorblatılmış trityumdu; ancak bu maddenin yüksek sıcaklıklarda kararsız olması nedeniyle çok daha kararlı olan 63 Ni kaynak kullanılmaya başlanmıştır. Kolondan çıkan akım, bir beta-vericiden geçirilir. Vericiden gelen bir elektron, taşıyıcı gazı (çoğunlukla azot) iyonlaştırır ve bir elektron çıkarır. Ortamda organik madde yoksa bu iyonizasyon sonunda sabit bir akım görülür. Organik madde bulunması durumunda ise elektronlar madde tarafından yakalanacağından akım düşer; Akım kaybı ölçülür ve sinyal meydana gelir. Elektron-yakalama dedektörü, FID kadar hassas bir dedektördür; fakat dinamik aralığı sınırlıdır. Daha çok halojenli bileiklerin analizlerinde kullanılır. Peroksidler, kinonlar, ve nitro grupları gibi elektronegatif fonksiyonel gruplara karşı çok hassastır. Aminler, alkoller, ve hidrokarbonlara karşı hassasiyetleri düşüktür. Bu dedektörler en çok klorlu tarım ilaçlarının analizlerinde kullanılır. izolasyon radyoaktif kaynak atık çıkışı akış difüzörü izolasyon + - elektrotlar GC kolonu N 2 veya H 2 pulslu modda: argon içinde %10 metan http://www.chromatography- online.org/gc/detectors/electron- Capture/rs43.html Elektron yakalama dedektörü
7 Atomik Emisyon Dedektör (AED) Atomik emisyon dedektör, alev iyonizasyon dedektöre benzer; farlılık, AED lerde kısmen iyonlaşmış plazma kullanılmasıdır. Atomik emisyon dedektörler element seçici dedektörlerdir. Plazma kaynak, bir örneğin tüm elementlerini atomize eder ve bunların karakteristik atomik emisyon spektrumlarının elde edilmesini sağlar. Atomik emisyon algılaması esasına göre çalıştığından uygulama alanı çık geniştir. Plazmanın yaratılması için üç yöntem uygulanır: Mikrodalga-uyarmalı plazma (MIP) İndüktif bağlantılı plazma (ICP) Doğru akım plazma (DCP) Bunlar arasında en fazla kullanılanı mikrodalga-uyarılı plazmadır Atomik emisyon dedektörde kapiler kolondan gelen akımı plazma ölmesine ileten bir arayüz, bir mikrodalga odacığı, soğutma sistemi bulunur. Dedektör çıkışı bir difraksiyon gratingin bulunduğu optik sistemden geçer ve ayarlanabilir bir fotodioda gelir. gaz girişi enerji girişi su girişi pencere plazma aynaya GC kolonu su çıkışı http://chemwiki.ucdavis.edu/analytical_chemistry/ Instrumental_Analysis/Gas_Chromatography#Detection_Systems Atomik emisyon dedektör (AED)
8 Fotoiyonizasyon Dedektör (PID) Bir fotoiyonizasyon dedektörü, yüksek enerjili fotonlarla (tipik olarak UV ışık) molekülleri kırarak pozitif yüklü iyonlar haline dönüştüren bir iyon dedektörüdür. Gaz kromatografisi kolonundan çıkan akım yüksek enerjili fotonlarla bombardıman edilir, moleküller yüksek enerjili UV ışığı absorblar ve iyonizasyon potansiyeli fotonun enerjisinden daha düşük olanlar iyonlaşırlar, pozitif bir iyon meydana gelir. Meydana gelen iyonlar bir toplayıcı elektrotta toplanır; iyon akımı amplifiye edilir ve okuyucuya gönderilir. Bu amaçla kullanılan UV lamba 10.6eV, 11.7eV, ve 11.8eV olabilir. fırın duvarı elektrometre + - elektrotlar bilgisayar UV lamba güç uygulama GC kolonu UV opak izolasyon odacığı UV geçirgen pencere ısıtılmış iyonizasyon odası eksoz veya diğer bir dedektöre bağlantı http://www.chemistry.adelaide.edu.au/ external/soc-rel/content/pid.htm Fotoiyonizasyon dedektör (PID)
9 Kütle Spektrometre (MS) Dedektörler Kütle spektrometre dedektörler, tüm gaz kromatografisi dedektörleri arasında en güçlü olanlarıdır. Bir GC/MS sisteminde ayırma boyunca, kütle spektrometresi sürekli olarak kütleleri tarar. Örnek kromatografi kolonundan çıktığında bir transfer hattından geçerek kütle spektrometrenin girişine gelir; burada bir elektron-darbe (impact) iyon kaynağı tarafından iyonlaştırılır ve fragmanlara ayrılır. Bu işlem sırasında örnek enerjili elektronlarla bombardıman edilir ve elektrostatik kuvvetler molekülün elektron kaybederek iyonlaşmasını sağlar. Bombardımanın ilerletilmesi iyonların fragmanlara dönüşmesine neden olur. Kütle analizörüne giren iyonlar burada m/z (kütle-yük oranı) değerlerine göre sıralanırlar. İyonların çoğu tek değerlidir. Sistemde, kromatogram alıkonma zamanlarını belirler, kütle analizörü de piklerden, karışımda ne tür moleküllerin bulunduğunu saptar. Kullanımı en yaygın olan küle analizörü, gaz anyon ve katyonların elektrik ve magnetik alan vasıtasıyla uzun süre tutulmasını sağlayan kuadrupol iyon-kapanı analizördür. İyon kapanı analizöründe üç elektrot bulunur. Merkez elektrot halka; üst ve taban elektrotlar yarım küre şeklindedir. İyonizasyon ve kütle analizi aynı yerde gerçekleşir. Ayrılan iyonlar bir iyon dedektörüyle ölçülür; kullanımı en yaygın olan dedektör, sürekli dinod tip bir iyon dedektörü olan elektron multiplierlerdir. halka elektrot üst elektrot flament sistemi iyon kaynağı dedektör merkez elektrot e - giriş boşluğu giriş uç elektrot http://www.nature.com/nrd/journal/v2/n2/ fig_tab/nrd1011_f4.html çıkış uç elektrot GC akımı taban elektrot EMP dedektör http://ull.chemistry.uakron.edu/gcms/ iyonların düşme boşluğu Kuadrupol iyon kapanı için iki şematik diyagram
10 Alev Temokupl Dedektör (FTD) Alev termokupl dedektörü ilk üretilen GC dedektörlerindendir ve alev iyonizasyon dedektörlerin ((FID) öncüsü olarak kabul edilebilir. FID lerin üretimiyle FTD lerin ticari önemi kalmamıştır. FTD de taşıyıc gaz olarak. hidrojen, veya hidrojen+nitrojen karışımı kullanılır; kolondan gelen gaz küçük bir jetin ucunda yakılır; alev, jetin üst kısmına yerleştirilmiş olan termokupl ısıtır. Gaz akımında analiz edilecek madde olması halinde gazın yanma ısısı artacağından alevin sıcaklığı ve termokuplun çıkışı da yükselir. Çıkış, bir potansiyometrik kaydediciye gönderilir. Dedektörün responsu, maddenin yanma ısısıyla orantılıdır ve konsantrasyonun üçüncü dereceden büyüklüğünün üzerine kadar doğrusaldır; hassasiyeti 10-6 g/ml dir (heptanda). çıkış gazı termokupl termokupl alev jet bağlantısı jet H 2 kolondan hareketli faz hava veya oksijen (yanma için) http://www.chromatography-online.org/gc-detectors/ Early-GC-Detectors/Flame-Thermocouple/rs24.html Alev termokupl dedektör
11 Emissivite Dedektörü Emissivite dedektörü, alev termokupl dedektörün enteresan ve yenilikçi bir şekli olarak geliştirilmiş bir dedektördür. Kolon akımı yanabilen bir gazla karıştırılır ve bir jette yakıarak alevin parlaklığının veya renginin artması algılanır. Alevin ters tarafında, emitlenen ışğa odaklanmış bir mercek (bir fotoselin üzerinde) bulunur. Alev ışığının çıkışı, basit bir potansiyometre ağıyla dengelenmiştir. Dedektör, aromatik hidrokarbonlara karşı seçicidir; alevin parlaklığı veya rengi değiştiğinde sistemdeki mevcut denge bozulur ve respons potansiyometrik kaydedicide algılanır. Hassasiyet 10-6 g/ml seviyesindedir. Doygun hidrokarbonlar, aromatik hidrokarbonların tersine, yandıkları zaman alevin parlaklığını yeteri kadar değiştirebilecek özellikte olmadıklarından responsları zayıftır, dolayısıyla bu tür bir dedektörle tayinlerinde hassasiyet düşük olur. reflektör desteği metal reflektör paslanmaz çelik jet 40 mesh bakır elek fotosel ağzı selenyum fotosel cam lensler kolon girişi kömür gazı girişi http://www.chromatography-online.org/gc- Detectors/Early-GC-Detectors/Emissivity/rs26.html hava girişi kolon kolon ısıtıcı ceket Bir emissivite dedektörü
12 Alev Fotometrik Dedektör (FPD) Alev fotometrik dedektörler (FPD) sülfürlü veya fosforlu bileşiklerin tayininde kullanılan dedektörlerdir. Bu tür bileşikler bir hidrojen/hava alevinde kemiluminesans reaksiyon verirler; Alev fotometrik dedektörlerde algılama, indirgen bir alevin içinde uyarılmış S2 ve HPO türlerin oluşumuna dayanır. Bu türlerin karakteristik kemiluminesans emisyonu bir fotomultiplier tüple, uygun optik filtreler kullanılarak ölçülür; değerler, sülfür için 394 nm, fosfor için 510-526 nm dir. Dedektör responsu fosfor için doğrusal, sülfür içinse konsantrasyonun karesine bağlıdır. Seçici algılama yapılabilmesi için, alev ve fotomultilier tüp arasına bir girişim filtresi konulmuştur. Sistemde bir yanma odacığı, hidrojen (yakıt) ve hava (oksitleyici) girişleri için gaz hatları ve yanma ürünlerinin uzaklaştırıldığı bir eksoz çıkışı bulunur. Ayrıca, alevden yayılan UV ve görünür ışınların tutulması için termal bir filtre (bandpass) kullanılır. Fotomultipliertüp, yanma odacığından fiziksel olarak izole edilmiştir. kemilüminesans algılama bölgesi eksoz termal filtre yüksek voltaj güç kaynağı alev hava girişi H 2 girişi sıcak metal blok PMT değiştirilebilir arayüz filtre ampifier ve bilgisayara GC kolonu GC fırın duvarı http://www.files.chem.vt.edu/chemed/sep/gc/detector/fpd.html Alev fotometrik dedektör (FPD)
13 Pulslu Alev Fotometrik Dedektörler (PFPD) Eski alev fotometrik dedektörlerin (FPD) sadece sülfür ve fosfor için seçici olmalarına karşın yeni geliştirilen PFPD, başta sülfür ve fosfor olmak üzere, N, As, Sn, Se, Ge, Te, Sb, Br, Ga, In ve Cu için de seçicidir. Alev fotometrede olduğu gibi PFPD de de bir yanma odacığı (veya yakma tüpü) ve bir fotomultiplier tüp bulunur; farklı olarak iki gaz akımı girişi vardır. İkinci gaz akımı, yanma işleminde analit emisyon parlaklığını düzeltmede yararlıdır. PFPD nin üst ksmındaki yakma teli sürekli olarak kızgın (kırmızı) haldedir. Gazlar ve kolondan gelen akım yakıcının içine akarken alevlenebilir karışım oranına ulaştıklarında yakma teli tarafından yakılır ve alev geriye, yakma tüpüne düner. Yakma tüpünde bulunan kolay alevlenebilir tüm maddeleri 10 milisaniyeden daha kısa bir zamanda süratle yakar ve sonra çıkar gider. Bu kısa alev pulsundan sonra daha zor alevlenebilen analitler uyarılır ve elementlerinin özelliklerine uygun ışık yayarlar. Bu periyot sırasında fotomultiplier tüp, yakma odacığındaki olaylar sonucu analitten yayılan ışığı kaydeder. 300 milisaniye sonra, giriş tüpleri ve kolondan yeni bir akım gelir, alev pulsu ile aynı işlemler tekrarlanır. Saniyede üç alev pulsu kaydedilecek şekilde işlem devam eder. eksoz amplifiere yakıcı yakma tüpü PMT safir pencere cam filtre ikinci gaz girişi H 2 girişi GC kolonu http://www.shsu.edu/~chm_tgc/ primers/pfpd.html Pulsku alev fotometrik dedektör (PFPD)
14 -Işını İyonizasyon Dedektörü -ışını dedektörü üretilen (1956) ilk iyonizasyon dedektörüdür; içinden saf taşıyıcı gazın geçtiği bir referans hücre ile kolon akımını taşıyan bir sensör hücreden oluşur. Her hücrede, emisyonu veren ve üç kademeli fisyon işlemiyle kararlı Zr(90) atomuna dönüşen stronsyum(90) kaynağı bulunur. Doğan iyonizasyon akımları birbirlerini yok edecek, yani sistemi dengede tutacak yönlerde düzenlenir. Bu durumda iki hücrede olabilecek herhangi bir basınç veya sıcaklık değişimi dengeyi bozar. Test edilecek maddeyi içeren kolon akımının bulunduğu hücrede oluşan diferensiyal sinyal amplifiye edilir ve kaydedilir. 90 Sr kaynak voltaj düzenleyici - + kadedici amplifier izolasyon akım elektrometre yüksek impedans atık elektrot 90 Sr kaynak http://www.chromatography-online.org/gc-detectors/early- GC-Detectors/b-Ray-Ionization/rs25.html + - voltaj düzenleyici referans akışı -ışını iyonizasyon dedektörü
15 Termiyonik İyonizasyon Dedektörü Isıtılan bir flamentten üretilen elektronlar uygun bir potansiyel tarafından hızlandırıldığında, yolu üzerindeki herhangi bir gaz veya buhar moleküllerini iyonlaştırabilecek yeterli enerjiye sahip olur. Bu bakış açısıyla, gaz kromatografisi çalışmalarının ilk yıllarında (1957), standart bir vakum iyonizasyon geyci modifiye edilerek bir GC dedektörü olarak kullanılabilir hale getirilmiştir. Algılayıcı, içinde bir flament, ızgara toplayıcı-elektrot ve anot bulunan bir vakum tüpüdür; şekil olarak termiyonik triod valfe benzer. Tüp vakum altında çalışır; kolon akımını alabilecek ayarlanabilir bir giriş deliği vardır. Taşıyıcı gaz olarak helyum kullanılır. Taşıyıcı gaz helyumdur. Dedekörün responsu içindeki gazın basıncı ile orantılıdır (0.02-1 5 mm Hg). Bu aralıktaki gaz basıncında respons doğrusaldır. http://geetaworld.com/wp-content/ uploads/ion%20gauge.jpg soğuk kapana http://www.chromatography-online.org/gc-detectors/ Less-Common-Detectors/Thermionic-Ionization/rs82.html İyonizasyon geyç dedektör
16 Argon İyonizasyon Dedektörleri İlk iyonizasyon dedektörlerini takiben tamamen farklı prensiplere göre çalışan iyonizasyon dedektörleri geliştirildi; bunlarda, pek çok organik bileşiği iyonize e- debilecek yeterli enerjiye sahip yarı-kararlı (metastabil) atomlar üretebilen asal gazlar kullanıldı. Bir metastabil atom yüksüzdür, fakat dış orbitteki bir elektronun yer değiştirmesi sırasındaki çarpışmalarla oluşan yüksek enerjiyi absorblar. Metastabil atom bir organik bileşiğe çarptığında absorbladığı enejiyi (11.6 ev kadar) moleküle geçirir; sonuçta, elektronu orijinal orbitine dönerken molekülden de bir elektron çıkar. Bu prosesle üretilen elektronlar anotta toplanırken anot akımında büyük bir artış meydana gelir. (11.6 ev enerji pek çok organik maddeyi iyonaştırmaya yeterli bir enerjidir.) Bu grupta toplanabilen dedektöler; basit veya makro, mikro ve termal argon dedektörleridir. 1. Makro Argon İyonizasyon Dedektörü Makro argon iyonizasyon dedektörü paslanmaz çelikten yapılmış silindirik bir kap ve PTFE (veya yüksek sıcaklıklarda çalışıldığında uygun bir seramik) izolasyonla hazırlanmış bir sistemdir. Kabın içinde, gümüş bir folyoyla kaplanmış 90 Sr kaynak vardır. Kaynağın radyoaktif gücü ~10 mili küri kadardır. 90 Sr iki aşamada bozunur ve her aşamada, tanecikleri çıkararak kararlı 90 Zr atomuna dönüşür. (+) anot izolasyon doğrusal direnç 3 x 10 9 atık akım (-) katot yüksek voltaj güç radyoaktif 90 Sr kaynağı _ + sinyal direnci 1 x 10 8 amplifiere kolon akımı http://www.chromatography-online.org/gc-detectors/ Ionization-Detectors/Macro-Argon/rs56.html Makro argon dedektör ve güç devresi
17 Radyoaktif kaynak tarafından üretilen elektronlar, dedektör hücrenin büyüklüğüne ve elektrotların geometrisine bağlı olarak 500-2000 V potansiyel uygulanarak hızlandırılırlar. Kaskat etki doğrusal bir dirençle kontrol altına alınır. Organik buhar (örnek) varlığında akım yükselirken doğrusal direncin uçlarındaki voltaj düşmesi de artar; böylece, elektrotlara uygulanan voltajın da düşmesi sağlanır. 2. Mikro Argon İyonizasyon Dedektörü Mikro argon dedektörlerin etkin algılama hacmi çok küçüktür; akış hızı 0.1 ml/dak. veya dada düşük olan kapiler kolonlarla kullanılabilecek şekilde dizayn edilmiştir. Anot boru şeklindedir, ~2.5 mm kadar çapındaki bir boşluk içine yerleştirilmiştir; böylece, anoda sadece sınırlandırılmış bir yol üzerindeki elektronların ulaşabilmesi ve elektrodun etrafındaki elektrik alanıın çok küçük olan anot çapı kadar bir bölgede kalması sağlanmış olur. Kapiler kolon anodun içine kaydırılarak yerleştirilir. Anodun ucunda bulut şeklinde metastabil argon atomlar oluşur; kolondan gelen örnek molekülleri bu bulutun içinden geçerler ve iyonlaşırlar. atık akım kapiler kolondan (+) anot PTFE izolasyon radyoaktif trityum kaynağı (-) katot paslanmaz çelik beden argon http://www.chromatography- online.org/gc-detectors/ionization- Detectors/Micro-Argon/rs59.html mikro argon dedektör
18 3. Termal Argon İyonizasyon Dedektörü Termal argon iyonizasyon dedektörü, radyoaktif veya başka bir elektron üretici bir kaynağın kullanılmadığı bir argon dedektörüdür. Bu tip argon dedektörleri 150 0 C da çalışırlar. Cam 150 0 C ve daha yüksek sıcaklıklarda iletken özellik kazandığından, elektrotlardan biri camdır. Kolondan gelen argon taşıyıcı gaz, 150 0 C veya daha yüksek sıcaklıktaki silindirik cam tüp içindeki paslanma çelik tüpten (anot) geçer. Tüp (anot), cam tüpten bir PTFE kaplamayla izole edilmiştir. Cam yüzeyden termal olarak yayılan elektronlar yüksek potansiyel altında hızlandırılırlar, argon atomlarıyla çarpışırlar ve metastabil atomlar üretirler; bunlar anotta toplanırlar. Organik buharların algılanması normal argon dedektörlerinde olduğu gibidir; yani, organik moleküller ve metastabil atomlar çarpışırlar, üretilen elektronlar ve organik iyonlar toplanır, oluşan akım yüksek impedanslı bir amplifier ile izlenir. argon taşıyıcı gaz, kolondan paslanmaz çelik tüp PTFE kovan paslanmaz çelik tüp PTFE tüp argon akışı yüksek voltaj güç kaynağı cam tüp yüksek impedans amplifier http://www.chromatography-online.org/gc-detectors/ Ionization-Detectors/Thermal-Argon/rs61.html Termal argon dedektör
19 Helyum İyonizasyon Dedektörü (HID) Helyum iyonizasyon dedektörün kullanım alanı oldukça yaygındır. Özellikle NOX, CO, CO 2, O 2, N 2, ve H 2 gibi, FID ve diğer dedektörlerin algılamadığı inorganik uçucu bileşiklerin tayininde kullanılır. Helyum atomunun iyonlaşması için radyoaktif bir kaynak kullanılır. Taşıyıcı gaz helyumdur. Gaz kromatogrfisi cihazından çıkan akım helyum iyonlarıyla karıştırılarak bileşenlerin iyonlaşmaları sağlanır. İyonlar bir elektrik akımı yaratırlar; ne kadar çok iyon üretilirse o kadar büyük a- kımlar meydana gelir. HID ler algılayacakları komponenti bozmaz veya tüketmez; bu nedenle birden fazla dedektör kullanılması gereken sistemlerde diğer dedektörlerin önünde olacak şekilde önce yerleştirilir. Helyum dedektörü, argon dedektörü prensibine göre çalışır; metastabil helyum atomu hızlandırılmış elektronlar tarafından üretilir; enerjileri 19.8 ve 20.6 elektro volt dolayında olduğundan kolayca iyonlaşırlar, ve kararlı gazları ve diğer uçucu bileşikleri algılayabilirler. HID lerde, radyoaktif bir kaynak kullanılmadan da elektron üretimi yapılabilir. E- lektronlar, bir elektrik deşarjıyla veya fotometrik olarak üretilir, uygun bir potansiyel altında bir inert gaz atmosferinde hızlandırılır ve helyumla karşılaştıılarak metastabil helyum atomlar üretilir deşarj voltajı, ~500 V deşarj elektrotlar deşarj gaz deşarj odacığı iyonizasyon odacığı toplayıcı levhalar http://www.chromatography-online.org/ GC-Detectors/Ionization-Detectors/ Helium/rs65.html 150 V amplifiere kolon akımı atık akım Deşarj iyonizasyon dedektörü
20 Pulslu Helyum Deşarj İyonizasyon Dedektörü Pulslu helyum deşarj dedektöründe iki ayrı kısım vardır. Üst kısım çapı 1.6 m olan bir tüptür; burası deşarj bölgesidir. Alttaki kısım metastabil helyum atomları ve fotonların oluştuğu 3 mm çaplı bir tüptür. Helyum takviye gaz dedektörün üst kısmından girer deşarj kısmına geçer. Deşarj elektrotlara potansiyel uygulandığında elektronlar ve yüksek enerjili fotonlar ve bir miktar da metastabil helyum atomları üretilir. helyum takviye deşarj elektrotlar amplifiere bağlantı açık boru kolon gaz çıkışı http://www.chromatographyonline.org/gc-detectors/ Ionization-Detectors/Pulsed- Helium-Discharge/rs67.html Pulslu helyum deşarj dedektör Pulslu Deşarj Elektron Yakalama İyonizasyon Dedektörü Pulslu elektron yakalama dedektörü, pulslu deşarj helyum iyonizasyon dedektörünün gelişmiş bir tipidir. Fonksiyonları, geleneksel elektron yakalama dedektörüne benzer; farklılığı elektron üretim yöntemidir. Dedektör iki kısımdan oluşur; üst kısım deşarj olayının meydana geldiği çapı daha küçük olan bir bölmedir. Alt kısım kolon akımında elektron yakalama işleminin meydana geldiği geniş çaplı bir bölmedir. Elektrotlar arasına potansiyel uygulanır,
21 deşarjla elektronlar, yüksek enerjili fontlar ve bir miktar da metastabil helyum a- tomları medana elir. Propanla doplanmış helyum ikinci elektrodun tam altından girer ve metstabil atomların parçalanmasıyla ve fotonlar tarafından elektronlar üretilir. deşarj elektrot deşarj corona dupant girişi kapiler kolon atık gazlar dupant girişi deşarj gaz girşi deşarj elektrot toprak bias elektrot bias elektrot topayıcı elektrot örnek girişi / kapiler kolon http://www.chromatography-online.org/gc- Detectors/Ionization-Detectors/Pulsed-Discharge- Electron-Capture-Detector/rs77.html Puslu elektron yakalama dedektörü Radyoaktivite Dedektörü Radyoaktif dedektörlerin iki tipi vardır; biri sadece 13 C ölçer, diğeri 13 C ve 3 H ölçer. Her iki sistemde de taşıyıcı gaz helyum veya argon olabilir; kolon akımı, bakır oksit doldurulmuş bir fırına gönderilir. Burada tüm maddeler oksitlenerek karbon dioksit ve su çıkar. Sadece 13 C ün sayılması istendiğinde yanma ürünleri bir kurutma tüpünden geçirilir, sonra %10 propan karıştırılır ve sayıcı tüpe gönderilir. Sayıcı tüpte radyoaktif tanecikler tarfından iyonlaşır ve elektronlar üretilir ve anoda doğru hızlandırılır. Böylece aynı işlemler devam ederek taşıyıcı gazın iyonizasyonu ilerler ve alınan sinyal büyür. Bu reaksiyonlar kararlı bir deşarj oluştuğunda sonlanıır. Reaksiyonların durmaması için ortamın soğutulması gerekir; bu işi akıma karıştırılan propan yapar; propanın görevi kuenç gaz, yani soğutucu gaz olmasıdır.
22 Sayıcı tüp metal bir silindirdir, merkezinde izole edilmiş çubuk şeklinde bir elektrot bulunur. Kasanın dışı topraklanır ve merkez elektron ile kasa arasına yüksek potansiyel uygulanır. Sayıcıdan alınan sinyal zamana göre integre (toplanır) edilir ve böylece integratörden çıkış akımı, saniyede meydana gelen parçalanma sayısıyla orantılı olur. 13C ve 3H in birarada sayılması istendiğinde, kolon akımındaki maddelerin tümünün karbon ve suya dönüşmesinden sonra, gaz akımına bir miktar hidrojen ilave edilir ve diğer bir fırındaki ısıtılmış demir tozlarından geçirilir. Bu fırında karışımdaki su, hidrojen ve trityuma indirgenir. Ayrıca, hidrojenin fazlası sistemdeki adsorbtif uçları doyurararak trityuun adsorblanmasını minimum düzeye düşürür. Sonra çıkış gazı, %10 propan ilave edildikten sonra sayıcıya gönderilir ve işlem 13 C de olduğu gibi devam eder; sonuçta, hem 3 H ve hem de 13 C sayılır. kolondan Ar veya He taşıyıcı gaz bakır oksit dolgulu tüp bakır demir dolgulu tüp orantılı sayıcı atık fırın fırın merkez elektrot H 2 ilavesi http://www.chromatography-online.org/ GC-Detectors/Radioactivity/rs80.html %10 propan ilavesi Karbon ve trityum sayıcı bir radyoaktivite dedektör
23 SIVI KROMATOGRAFİSİ DEDEKTÖRLERİ Sıvı kromatografide, gaz kromatografide olduğu gibi çok hassas dedektör sistemlerine gereksinim olmaz. Bu nedenle örneğe bağlı olarak çeşitli dedektörler kullanılabilir. En çok kullanılan dedektörler ultraviyole ışın absorbsiyonuna dayanan dedektörlerdir. Bunlar fotometrik ve spektrofotometrik olabilir. Fotometrelerde bir civa kaynaklan alınan 254 ve 280 nm bandları kullanılır; bu dalga boylarında pek çok organik fonksiyonel grup absorbsiyon yapar. Spektrofotometrik dedektörler fotometrelerden daha elverişlidir, çünkü örnekteki maddelerin absorbsiyon yapacağı dalga boylarını seçme olanağı vardır. Fotometrik dedektörlerde cihazın dalga boyu aralığında, örnekteki maddelerin ışığı absorblaması, fakat çözgenin herhangi bir absorbsiyona neden olmaması gerekir. Sıvı kromatografisi sistemleri için çok çeşitli dedektörler geliştirilmiş olmasına rağmen burada, bu bölümde kullanımı yaygın olan birkaç tip dedektör üzerinde durulmuştur. UV dedektörler Refraktif indeks dedektörler Fluoresans dedektör Elektrik iletkenlik dedektörü Elektrokimyasal dedektör Transport dedektörler Buharlaştırmalı ışık saçılması dedektörü Kütle spektrometresi Radyoaktivite dedektörü (Kütle spektrometresi ve radyoaktivite dedektörü, gaz kromatografisi dedektörleri bölümünde incelenmiş olduğundan burada tekrar ele alınmamıştır.)