T.C. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı ADLİ DİŞHEKİMLİĞİNİN UYGULAMA ALANLARI BİTİRME TEZİ Stajyer Diş Hekimi Engin ÖZGÜR Danışman Öğretim Üyesi: Yrd. Doç. Dr. Ender ŞENOL İZMİR-2015
ÖNSÖZ Saygıdeğer hocam Yrd. Doç. Dr. Ender ŞENOL a bu konuda çalışma yapmama olanak sağladığı için ve yardımlarından ötürü, teşekkürü borç bilirim. Ayrıca bana inanan, her zaman yanımda olan, sevgisini ve desteğini benden esirgemeyen aileme ve arkadaşlarıma gönülden teşekkürler. İZMİR-2015 Stj.Diş Hekimi Engin ÖZGÜR
İÇİNDEKİLER 1.GİRİŞ... 1 2. ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİNİN GEÇMİŞİ... 2 3. ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİNDE KİMLİK TESBİTİ... 3 3.1. Adli Dişhekimi... 3 3.2. Adli Diş Hekiminin Kimlik Tespitinde Yararlandığı Özellikler:... 4 3.3. Kimlik Tesbit Yöntemleri... 6 4. FASİYAL REKONSTRÜKSİYON... 7 5. KİTLESEL FELAKETLERDE ADLİ ODONTOLOJİ... 7 6. DİŞLERDEN YAŞ TAYİNİN YAPILMASI... 8 7. ISIRIK İZİNİN ANALİZİNDE ADLİ ODONTOLOJİ... 9 7.1. KRİMİNAL ARAŞTIRMALARDA ISIRIK İZİ DELİLİ... 10 7.1.1. İnsan Dentisyonunun Kişiselliği... 10 7.1.2. Çene Hareketleri ve Isırık İzi Dinamiği... 11 7.2. ISIRIK İZİNİN ANALİZİ... 12 7.2.1. Delillerin Toplanması ve İşleme Tabi Tutulması... 12 7.2.2 Yardımcı Mukayeseler... 13 7.3. CİSİMLER ÜZERİNDEKİ ISIRIK İZLERİ... 14 7.4. Isırık İzlerinde Olasılık ve Eşsizlik... 14 7.5. Analiz... 14 8. ADLİ ODONTOLOJİ VE ANTROPOLOJİ... 15 8.1. Antropolojik Çalışmalarda Yaş Tayini... 15 8.2. Diş Patolojileri... 15 9.SONUÇ... 17 KAYNAKLAR... 18 ÖZGEÇMİŞ... 21
1.GİRİŞ Adli Dişhekimliği ya da Odontoloji, temel prensip ve verilerle gündelik ya da kriminal vakaları ele alan, bunları inceleyip suç unsurlarını tespit edilmesinde rol oynayan, bununla birlikte geniş çaplı sosyal problemleri arkeolojik ve antropolojik çalışmalarla dahilinde ele alıp irdeleyen dişhekimliğinin önemli dallarından biri olarak tanımlanabilir. Adli Odontoloji, oral ve fasiyal uygulamaların, bilgilerin, çalışmaların kaydını tutup bunları biriktirip kıyaslayarak kimlik tesbiti yapmayı sağlamaktadır. Bireyin, karakteristik dental ve bukkal bulguları birleştirilip değerlendirilerek tanınmasını kimlik tesbitinin yapılmasını sağlar. Bu karakteristik veriler, kimlik tespiti için diğer bireysel özelliklerin yokluğunda büyük bir potansiyel taşımaktadır(1,2). Dişlerin adli vakalarda önem taşımasının sebepleri; -Dişlerden kimliklendirmede her insanda bir tür kalıtımsal özellik ve daha sonra insan eliyle meydana getirilmiş kazanılmış bir özellik bulunması sonucunda bütün bireylerin eşsiz olduğu teorisi esas alınır. -Bir bireyin ağzında 32 diş ve her dişin 5 yüzeyi bulunduğundan, incelenebilecek 160 farklı yüzey vardır ve tek yumurta ikizlerinde bile aynı diş dizisini bulmak mümkün değildir. -DNA analizinde, kemiğe göre daha hızlı; kan, ter ve diğer vücut sıvılarına göre daha doğru sonuçlar verir. şeklinde sıralanabilir.
2. ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİNİN GEÇMİŞİ Diş kanıtlarının, MÖ 2500 yılına kadar geri gittiği Leek tarafından açıklanmıştır ve Giza da bir mezarda Junker tarafından altın telle birbirine bağlanmış iki azı dişi bulunmuştur. Danielson diş izlerinin tam olarak kişiyi yasal anımlamada kullanılmasının 900 yıl öncesine kadar geri gittiğini gözlemlenmiştir. onuç olarak, diş hekimliği alanındaki bu uzmanlık dalı kesinlikle yeni değildir (2). 1906 da Carlisle Cumberland Assizes de bir hırsız suç işlerken peynir üzerinde bıraktığı diş izlerinden tanımlanmıştır (1,2). 1937 de Chantilly de bir katil kurbanın vücudu üzerinde bıraktığı diş izleri onun dişleriyle uyumluydu ve bu durum delil olarak kabul edilecek mahkum etmede kullanıldı (3). 1946 da Welty ve Glasgow bir sistem geliştirdi; bu sistemde bir bilgisayar kullanılarak bir dakika içinde diş bilgilerine sahip 500 kadar kart taranabiliyordu. Ertesi yıl Tattersall Hollerith sistemi delikli kart taraftarı olduğunu yazdı ve bunun diş bilgileri toplamada çok yararlı olabileceğini kanıtladı (3). 1949 da Tunbridge Wells de bir kadın kurbanın memesi üzerinde bir diş izi saptandı. Düzensiz diş modelleri kurbanın üzerindeki diş izleriyle uyuşunca kadının kocası tutuklandı.(3,4) Diş kanıtları 1849 dan beri mahkemede kabul edilmektedir (3,4). 1966 da Harmeling, Schuh ve Humphreys tarafından yayınlanan bir makalede bir kitle felaketini kontrol altına alacak planlı prosedürler açıklandı. Bu modelin bir uçak kazasında 57 vücuttan 45 inin tanımlanmasında çok başarılı olduğu ispatlandı ve diş hekimliği mesleği üyelerinin felaket ekipleri organize etmelerine yardımcı olabileceği kanıtlanmış oldu (3,4). 1960 ların sonunda diş felaket ekiplerinin organizasyonuna daha çok önem verildiği görüldü ve prosedürler ve önerilen yönergeler tartışıldı ve ABD nin farklı kısımlarında birkaç felaket ekibinin organize edilmesiyle 2
sonuçlandı. Organize olduktan kısa süre sonra bunlardan biri kendi alanında bir uçak kazasının kurbanlarını tanımlamada çok başarılı oldu (3,4). Dünyada adli odontolojiye olan ilgi gittikçe artmaktadır. Bu alanda Dünyanın farklı kesimlerinde benzer gruplara ilaveten İskandinavya Adli tıp Odontoloji Cemiyeti, Federation Dentaire Internationale, Kanada Adli tıp Bilimler Birliği, Amerikan Adli tıp Odontoloji Cemiyeti ve Amerikan Adli tıp Bilimler Akademisi gibi organizasyonlar vardır (5). 3. ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİNDE KİMLİK TESBİTİ 3.1. Adli Dişhekimi: Gelişmiş ülkeler, diş hekimlerine sistematik arşiv tutma zorunluluğu getirmiştir. Adli hekim ile çalışan adli diş hekimi ölünün yaşı, coğrafi bölgesi, alışkanlıkları, ırkı, mesleği ve bazı mevcut hastalıkları hakkında tahminde bulunabilir(6,7). Dişlerin kimlik tespitinde yardımcı olarak kullanılması fikri ilk defa 1887 yılında ortaya atılmış ve aynı yıl Paris teki Odontoloji Cemiyeti nin toplantısında kabul edilerek uygulanmaya başlanmıştır(6). Sassouni, 1963 te bir adli diş hekiminin yalnız çene ve dişleri değil, kraniofasial karakterleri içine alan yüz ve başın bütünüyle dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir. Adli diş hekimliğinin en önemli dallarından biri çenelerin ve özgün dişlerin niteliklerinden yararlanarak kimlik belirlemedir. Dişe ait bulguları önemli yapan faktör gerek dişlerin gerekse kemik destek yapıların bireysel karakteristikleridir. İnsan dişlerinin özellikleri parmak izi gibidir ve ikizlerde bile farklılık taşımaktadır. Bu nedenle dolgular, protezler, ortodontik apareyler yanı sıra ısırık izleri de kimlik tespitinde çok önemli rol oynamaktadır. Isırık izlerinin analiziyle zanlı bulunabildiği gibi saldırının amacı da tespit edilebilir(6,7). Adli diş hekiminin ilgilenmesi gereken bir diğer bilim dalı da fizik antropolojidir. Kafatası ölçümleri, frontal kemik yanlarının birleşme şekilleri, 3
sütürlerin kapanma durumlarının incelenmesi fizik antropolojinin önemli bölümlerindendir ve bunlar diş hekimine iskelet çalışmalarında yardımcı olur(8). Dental kimlik tespitinde dikkat edilmesi gereken üç önemli nokta vardır. Öncelikle mağdurun kimliği tespit edilmeye çalışılmalıdır. İkinci olarak mağdurun varsa dental kayıtları incelenmeli ve son olarak mağdurun arkadaş veya tanıdıkları aracılığıyla dişlerindeki tipik özellikler sorgulanmalı, toplanan bilgiler bir araya getirilerek değerlendirilmelidir. 1960 yılında Norveç te bir dağ otelinde çıkan yangında 24 kişi ölmüş ve unların kimlikleri diş hekimi tarafından tespit edilmiştir. Yine 1960 yılındaki bir deniz kazasında da gemide yanan bir genç kızın kimliği diş hekiminin kayıtları ve araştırmaları sonucu, azı dişindeki amalgam dolgu sayesinde tespit edilmiştir(9). 3.2. Adli Diş Hekiminin Kimlik Tespitinde Yararlandığı Özellikler: 1- Dişler: Dişlerin isimlendirilmesi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu konuda bir standardizasyon henüz sağlanamamıştır. Bu nedenle adli amaçla yapılan araştırmalarda diş hekimi her dişi kolaylıkla anlaşılabilecek şekilde açıklamalıdır(10,11). Ayrıca kimlik belirlenmesi gerektiğinde diş hekiminin farklı ülkelerde kullanılan farklı sistemlerden haberdar olması ve olguda hangi yöntemin kullanıldığını anlaması gerekir. 2- Dental Kayıtlar: Diş hekimleri hastalarının isimlerini, doğum yerlerini, doğum tarihlerini, adreslerini, dolgularını, çekimlerini, varsa eksik dişlerini ve restorasyonlarını hasta kartına kaydetmelidir. Bu kayıtların ve ilgili tetkiklerin yirmi yıl saklanması gereklidir. Ancak adli diş hekimlerinin kayıtları daha fazla ayrıntı içermelidir. Örneğin tüm dişler açıkça belirtilmeli, eksik ve fazla dişler, oklüzyon, dişetlerinin durumu, çürükler ve restorasyonlar açıkça kaydedilmelidir(10,11). 3- Radyografi: Kimlik tespitinde radyografilerin kullanılmasının gerekliliğini Schüller 1943'de belirtmiştir. Ancak 1927'de radyografiler Culbert ve Law tarafından ilk kez kullanılmıştır. Culbert ve Law kafatasındaki pnömatik 4
boşlukların radyografilerini çekmişler ve radyografilerinin dentifikasyonlarda kullanılabileceğini, frontal ve sfenoidal sinüslerin farklı kişilerde farklı görünüm verdiğini kanıtlamışlardır(10,11). 4- Damak İzleri: Damağın ön kısmındaki ruga denilen kırışıklıkların kişiye özgü ve devamlı olduğu düşünülmektedir. Lysell ve Sassouni, rugaların hayat boyu değişmediğini ancak her olayda kullanılamayacağını bildirmiştir. Ayrıca yaşlılarda ruga sayısında belirgin bir azalma olduğu saptanmıştır. Rugalar ancak yumuşak dokuların var oldugu hallerde kimlik tespitinde kullanılabilir(10,11). 5- Dişlerin Fotoğraf Kayıtları: Kartlar üzerine kaydedilmiş dişlerin durumları bütün ayrıntıları kapsayamaz bu nedenle intraoral fotoğraflar çekilmelidir(10,11). 6- Cinsiyet: Kimlik tespitinde diş ve çenelere ait bazı karakteristik özellikler de yardımcı olabilir. Örnek vermek gerekirse mandibula erkeklerde V şeklinde ve dik açılı, kadınlarda ise U şeklinde ve geniş açılıdır. Ancak bunlar çok güvenilir olmadığından olguda diş ve çeneden başka kalıntı olmadığı hallerde kullanılabilir(10,11). 7- Irk: Dişlerin ırksal olarak şekilden çok büyüklük farkları vardır ancak bu farklar ırk ayrımında zayıf bir kriterdir. Belli ırklarda predominant bazı özellikler vardır ki bunlar adli diş hekimince değerlendirilerek kimlik tayininde kriter olarak kullanılabilir (10,11). 8- Dişlerde meslek, alışkanlık ve sosyal durum hakkında ipucu olabilecek bulgular: Dişler ve ağız incelenerek kişilerin meslek, sosyal durum ve alışkanlıkları hakkında da bilgi edinilebilir. Örneğin; pastacıların diş kolelerindeki çürükler, çok çay içenlerde diş renklerinin koyulaşması, diş gıcırdatanlarda dişlerin çiğneyici yüzeylerinin aşınması gibi(10,11). 9- Protezlerin incelenmesiyle elde edilecek bulgular: Dişler ve protezler suda boğulma ve yangın gibi durumlarda oldukça iyi korunurlar. Bu nedenle olgularda dişler ve protezler dikkatlice incelenip kaydedilmelidir(10,11). Bu örnekler adli diş hekimliğinin önemini vurgulamakta ve diş hekimlerinin hastalarına ait dosya tutmalarının, her türlü restorasyon, 5
çekimlerini bu dosyaya kaydetmelerinin ve röntgen filmlerini arşivlerinde saklamalarının gereğini ortaya koymaktadır. 3.3. Kimlik Tesbit Yöntemleri: Kimlik tesbiti yapılabilmesini sağlayan en temel özellikler fasyal bölgelde bulunur. Tanınmayan bedenlerin büyük bölümünde bu bölgenin görünüşü tanınmayı sağlar. Bununla birlikte parmak izi, el izi kimlik tesbiti için kullanılabilir. Ancak bu primer metodların geçersiz kaldığı durumlarda dental kriterler devreye girer. Bununla birlikte kimlik tesibiti için dental yöntemler parmak izi, DNA testi gibi spesifik uygulamalara gore başarısı çok net değildir. Ancak bu yöntemlere gore hızlı, ucuz ve uygulamasıdır. Ağızda bulunan 32 dişin 5 farklı yüzünün bulunması, hayatın ilk dekatındaki insanlarda gözlenen değişimler, insanların oral bölgede gördükleri tedavilerin farklılık göstermesi, oral dokuların durumu, diş sayısı gibi değişimler kimlik tesbitinde önemli belirleyicilerdir. Günümüzde bazı davalar radyografilerden yararlanılıp oral bölgedeki implantların değerlendirilmesiyle aydınlatılmıştır. Kimlik belirlemedeki en yaygın yöntem, ante mortem ve post mortem verilerin kıyaslanmasıdır. Bu yöntemde adli görevli cinsiyet, ırk, ortalama yaş, radyografiler gibi verileri kayıt altına alır. Irksal ayrımlar karabelli tüberkülü, diş formlarındaki değişimler, dişlerdeki renklenmeler değerlendirilerek yapılır. Ayrıca kraniyal ölçümlerle antropolojik verilerle desteklenir. Objektif veriler olduklarının kanıtı olarak bunları ekstraoral ve intraoral fotoğraflarla desteklenir. Tüm veriler çıkarılıp, kayıt altına alındıktan sonra ante mortem verilerle kıyaslamalar yapılır. Pozitif eşleşme, ante mortem ve post mortem veriler tam olarak aynı bireye aittir. Muhtemel eşleşme, ante mortem ve post mormet veriler tutarlıdır ancak kanıtlardaki eşleşme kalitesi pozitif eşleme denilecek kadar yeterli değildir. Yetersiz sonuç, kıyaslama bir sonuca varmak için yetersizdir. Dental bulgulardaki kıyaslamaların yetersiz olması durumunda uygulanan teknik güvenilir programlarla yapılan DNA kıyaslamasıdır. DNA testinde de Adli 6
Odontolojinin önemli bir yeri vardır. DNA testi saç ve kanla yapılabilir. Bunların güvenilir olmadığı ulaşılamadığı yanma gibi olgularda, diş bu testing yapılabilmesi için en önemli bulgulardandır(12). 4. FASİYAL REKONSTRÜKSİYON Eldeki anatomik veriler kullanılarak uygun bilgisayar programlarıyla sadece kafatası bulunan bireyin hayatta neye benzediğini ortaya çıkarmaya yarayan modellemeye denir. 19. yy. sonlarında adli odontolojist, antropolojist ve anatomistlerin ortak çalışmaları sonucunda doğmuştur. Seçilen anatomic noktalardaki ortalama doku kalınlıklarıyla fasyal görünümün neye benzediği oluşturulmaya çalışılır. Geçmişte modeler üzerinde yapılırken artık 3D bilgisayar programları kullanılarak gerçekleştirilmektedir. 5. KİTLESEL FELAKETLERDE ADLİ ODONTOLOJİ Günümüzde gelişen teknoloji sadece olumlu sonuçlar doğurmamıştır. Bununla birlikte kitle imha silahları gelişmiş, bunlar toplu ölümleri doğurmuştur. Bu da tanınmaz hale gelen insanlarda kimlik tesbiti ihtiyacını doğurmuştur. Bununla birlikte doğal afetler kitlesel ölümleri beraberinde getirmiştir. Kimlik tesbitlerinin adli medikal metodlarla yapılmasının imkansız hal aldığı bu durumlarda adli odontoloji önemli yer tutar. Böyle olgularda adli birimler bir takım halinde çalışır. Adli odontolojist bu takımda 3 fazda görev almaktadır. Birincisi otopsi aşamasıdır. İkinci olarak olası kurbanlar arasında antemortem verilerden faydalanılarak seçimler yapmadadır. Son olarak otopsi ay da nekrotomi verilerinin değerlendirilmesindedir(13). Son aşama ciddi zaman ve hassasiyet istemektedir. Ancak başarı oranı çok yüksektir. Günümüzde kitlesel felaketlerin %70 inde dental delillerden faydalanılmaktadır. 7
Bu açıdan terrorist faaliyetlerde, radyolojik, biyolojik, kimyasal felaketlerde, deprem, tsunami gibi doğal afetler sonucunda adli odontolojistlere önemli bir sorumluluk düşer. 6. DİŞLERDEN YAŞ TAYİNİN YAPILMASI Yaş tespiti antropolojide, adli tıpta, pediatride ve ortopedide gerek duyulan bir incelemedir. Özellikle adli tıp uygulamaların önemli konularından biri kimliği bilinmeyen ve yaşı ile ilgili şüphe duyulan olgular hakkında yaş tespitinin istenmesidir (14). Ülkemizde kişilerin nüfus kayıtlarının düzenli tutulmaması, özellikle kırsal kesimlerde yaşayan halkın bu konularda yeterli bilgisinin olmaması ve gerekli özenin gösterilmemesinden dolayı kişilerin gerçek yaşı ile ilgili sorunlar oluşabilmektedir. Türk Ceza Kanunu ile Türk Medeni Kanunu yönünden kişilerin cezai ve hukuki ehliyete sahip olmaları önem taşımaktadır. Yaşa göre cezai sorumluluk, evlilik, askere alınma, işe başlama durumlarında yaş tespiti istenebilmektedir (13,14). Yöntem olarak boy, ağırlık, puberte belirtileri, ruhsal ve mental gelişim, dişlerin ve kemiklerin gelişimi dikkate alınmaktadır. Kemiklerin epifiz ve metafiz gelişim süreleri, füzyonun ve kaynaşmanın tamamlanması dönemlere göre değişiklik göstermektedir. Bu parametreler dikkate alınarak 22 yaşa kadar olan olgularda yaklaşık bir tespit yapılabilmektedir. Ancak ileri yaşlar için özellikle 25-40 yaş arası olgularda yaş tespitinin yapılması zordur. Yaş tespiti ile ilgili adli tıp çalışmalarında odontolojik veriler önemlidir. Gustafon, dişeti çekilmesi, dentin, sement, kök rezorbsiyonu ve kök şeffafliğının yaş ile meydana gelen değişikliklerini baz alarak bir regresyon formülü geliştirmiştir. Birçok yazar tarafından kullanılan bu metod zamanla modifiye edilerek farklı yöntemler geliştirilmiştir. Bu çalışmaların bazılarında sadece kök şeffaflığın veya kök şeffaflığı ile sekonder dentin yüksekliğinin yaş ile ilişkisine bakılmış ve bir regresyon analizi geliştirmişlerdir. Tek köklü dişlerde kök şeffaflığı ve dişeti çekilmesinden yararlanılarak yaş tayini yapılmaya çalışılmış ve 8
±8.4 hata ile yaşı saptayabilmişlerdir. Bir çalışmada 25-74 yaş arası kişilerin dentin yapısındaki farklılığa bakılarak yaş ile korelasyonu araştırmışlardır. Dentin içindeki kalsiyum fosfat kürelerinin füzyonu ile yaş arasında bir korelasyon olduğunu bildirmişlerdir. Tüm bu çalışmalarda kronolojik yaş ile tam bir uyum sağlanmamıştır. Ülkemizde yapılan bir çalışmada, tek köklü dişlerin kök şeffaflığı alanı ve kök uzunlukları ölçülmüştür. Uzunluk ölçümlerinde tüm dişler için ± 4.9, alan ölçümlerinde ±5.5 yıl hata ile yaş tespiti yapılabildiğini göstermişlerdir (15). Adli odontolojide yaş tespiti ile ilgili yapılan bir derlemede, değişkenlik fazla olduğundan daha güvenilir bir yaş tahmini için ulaşılabilir tüm tekniklerden birkaçının kullanılması gerektiğini bildirmiştir. Radyolojik yöntem dışında dişte biriken metaller ile ilgili çalışmalar da yapılmıştır. Dentin tübülleri arasındaki bakırın birikimi çeşitli çalışmalarla gösterilmiştir. Yapılan çalışmalarda dişte metal yada ağır metal birikiminin yaş ilerlemesi ile her yıl artış gösterdiği doğrulanmıştır. A. Demirjian ve ark. tarafından Kanada da yaşayan Fransız kökenli insanlar üzerinde 1973 yılında geliştirilen ve daha sonra 1976 yılında modifiye edilen bir yöntem bulunmaktadır. Bu metoda göre sol mandibulanın ilk 7 dişini içine alan panoramik radyogramlar incelenerek her bir diş için kalsifikasyon durumlarına, kök ve apex açıklıklarının kapanmasını gösteren bir maturite skalası kullanılmaktadır. Dünyanın birçok ülkesinde bu yöntemle alakalı birçok çalışma yapılmıştır. Ancak yöntemi uygulayanların deneyimi ve aynı ülkenin farklı bölgelerinde bile farklı sonuçlar alınması bu yöntemin yaş tayinindeki etkinliği hakkında soru işaretleri oluşturmaktadır (16). 7. ISIRIK İZİNİN ANALİZİNDE ADLİ ODONTOLOJİ İnsan veya hayvan dişlerinin etki ettikleri yüzeylerde meydana getirdikleri değişim, bozulma ve yeni yapılanma ısırık izi olarak tanımlanır. Kişilerin belirli uzuvlarının (kol, bacak, gluteal bölge, kulak kepçesi vb.) veya yiyeceklerin ısırılarak dişlerin çukurları ve bazen de tamamen ön dişlerin izleri bulunabilir. 9
Ayrıca cinsel saldırılarda mağdurda ve/veya failde bazen diş izleri saptanabilir. Adli Tıpta ısırık izi genellikle insan derisi üzerinde ise önem kazanır. Isırma sonucu oluşan travmayı en belirgin şekilde gösteren bulgu ekimozdur. Diş izleri suç mahallinde bırakılmış materyallerde veya saldırıya maruz kalmış insanlarda bulunabilir. Kurbanın veya saldırıyı yapan kişinin bu izleri taşıması mümkündür. Isırılmış materyaller; insan vücudu, yiyecekler ya da nadiren başka maddeler olabilir (17). Isırıklar hemen her zaman tükürükle kontamine olduğu için kan gruplarının saptanmasında da kullanılabilirler. Bunu deride ve yiyecekler üzerinde yapmak mümkündür. 1954 yılında verilen bir vaka raporunda dört kişiye ait pozitif endikasyonlar veren kan grubu saptamalarından bahsedilmiştir. 7.1. KRİMİNAL ARAŞTIRMALARDA ISIRIK İZİ DELİLİ Isırık izlerinin tanımlanması, incelenmesi ve değerlendirilmesi, sıklıkla: a. Cinsel saldırılarda, b. Çocuk istismarı olgularında, c. Kişisel savunma durumlarında görülür 7.1.1. İnsan Dentisyonunun Kişiselliği Rawson, insan dentisyonunun kişiselliğini matematiksel olarak gösteren bir çalışma yapmış ve ısırık izinin, ister ciltte ister cansız bir objede olsun, kendi eşsizliğini mutlak olarak göstereceğini belirtmiştir. Başka bir çalışmada bir grup özdeş ikizlerden elde edilen ısırık izlerini değerlendirdiğinde monozigot ikizlerin ısırık örnekleri incelenmiştir. Her kişinin dentisyonunun bir kopyası alınıp ve alçı modeller kullanılarak mum, silikon, alçı ve diğer maddeler üzerinde izler oluşturulup bunların derinliği, boyutu, açıları ölçülmüştür. Bu değerler bilgisayar ortamında analiz edilip, her çift ikizin ısırık 10
izleri arasında anlamlı değişimler olduğu tespit edilmiştir ve özdeş ikizlerin bile gerçekte dişsel olarak özdeş olmadığı saptanmıştır (18). 7.1.2. Çene Hareketleri ve Isırık İzi Dinamiği Bir ısırık izi dinamiğinde, üst çene kafatasına bağlı sabit, alt çene ise hareketlidir. Üst çene tutmak için, alt çene ise kesmek için kullanılır. Bu durum alt arktaki dişlerin ciltte, üst arktakilerden daha net iz bırakmalarını sağlar. Bu da ısırık izi araştırmalarındaki en yaygın bulgulardan biridir. Alt çeneyi ileri doğru uzatma pozisyonundaki ısırıklarda her iki arktaki dişlerin kesici kenarları net izler verirken, sentrik kapanış durumundaki ısırıklarda maksiler dişlerin lingual yüzeylerinin daha net izler verdiği görülmüştür. Bu da maksiler ve 3 mandibular dişlerinin lingual yüzey izlerinin, ısırma sırasında alt ve üst ark arasındaki ilişkiye bağlı olarak ortaya çıktığını açıklamaktadır(19). İnsan cildi ısırıldığı zaman sadece üç zıt kuvvet ile karşılaşılır: a. Karşı arktaki dişler, b. Isıran kişinin ağzı içinde toplanmış olan ve dil tarafından doku üzerine uygulanan basınç, c. Dokunun sert veya yumuşak olması. Dişlerin iz yapması için kesinlikle öne doğru uzanmaları gerekir. Yapılan araştırmada, bir kişi sentrik oklüzyonda ısırdığı zaman maksiler dişlerin lingual yüzeylerinin iz çıkardığı bildirilmiştir. Mandibular dişlerin ise fasiyal yüzeyleri iz bırakmıştır (18). Çiğneme basıncının büyük bir kısmı, alt ve üst dişlerde ve sentrik ilişkide eşit bir şekilde dağılmaktadır. Yumuşak gıdalar, genellikle sentrik ilişki durumundaki mandibula ile kesilir. Sert gıdalar ısırılırken ise kesici kenarların karşılıklı gelmesi gerekir. Ciltteki ısırıklarda da aynı hareketler oluşur. Üst ve alt çeneye ait belirgin diş izlerinin bulunduğu tipik bir ısırık izi görüldüğü zaman, ısırığın çeneyi ileri doğru uzatma pozisyonunda oluştuğu söylenebilir. Maksiller 11
dişlerin kenarlarının görüldüğü yerde bulanık veya diffüz bir görüntü varsa, ısırığın sentrik kapanış halinde iken oluştuğu net olarak söylenebilir(20). 7.2. ISIRIK İZİNİN ANALİZİ Isırık izi delili ele alındığı zaman adli diş hekiminin cevaplandırması gereken dört temel soru vardır: 1. Bu lezyon bir insan ısırık izi mi? 2. Bu izi yapan kişinin kimliği makul bir kesinlik derecesi ile belirlenebilir mi? 3. Bu ısırık izi incelenerek suçun meydana geldiği zaman söylenebilir mi? 4. Isırık izi suçun çeşidi ile uyumlu mu? Örneğin, cinsel ve cinsel olmayan saldırı, çocuk istismarı mı? 7.2.1. Delillerin Toplanması ve İşleme Tabi Tutulması Isırık izi delilinin başarılı bir şekilde değerlendirilebilmesi, lezyonun insan ısırık izi olduğunun tanınmasına ve analiz için uygun bir şekilde delilin korunmasına bağlıdır(21). 7.2.1.1 Olay Yeri Olay yeri çeşitli değişkenler nedeniyle ısırık izleri açısından kriterlerin oluşturulmasında güç olan bir alandır. Olay yerinde ısırık izi görülmeyebilir veya başka bir yara olarak sayılabilir. Isırık izi kanla, elbiseyle veya artıklarla kaplı olabilir. Bazen tanınmayacak kadar belirsiz olabilir(21). 7.2.1.2. Morg Çoğu ısırık izi delilin tanınacağı ve saklanacağı alan morgdur. Isırık izinin fotoğraflanması şarttır. Fotoğraf çekilirken ışıklandırmanın oblik bir şekilde olmasının yararı vardır. Isırık izinin ve her bir ark şeklinin yakından fotoğrafı alınmalıdır. Ark şekillerinin fotoğraflarının çekilmesi izin kavisli bir 12
yüzey üzerinde bulunduğu durumlarda önemlidir. Bütün olgularda izlerin hem cetvel ile hem de cetvelsiz çekilmesi gerekir, çünkü cetvel ile delillerin gizlenmesi ihtimali olabilir (21). 7.2.2 Yardımcı Mukayeseler Isırık izlerinin ve dişlerin karşılaştırılmasında kullanılan bu yöntemde interkanin mesafelerin ölçülmesi gibi basit işlemler yapılı. Bu yöntemler izin ya distorsiyona uğradığı ya da aşikar bir şekilde kullanılmadığı durumda uygulanır. Isırık izi analizinde xeroradyografi ve transillüminasyon yöntemleri kullanılmıştır. Her iki teknikte ısırılmış dokuların çıkarılması gerekir. Kseroradyografi tekniğinde iyot kontrast madde tabakası kullanılır ve izin röntgen grafileri çekilir. 8 Millingron ve Janssen derideki bir yaranın antemortem mi yoksa postmortem mi olduğunun tespitinde çeşitli histolojik ve histo-kimyasal yöntemleri tarif etmişlerdir. Glass ve arkadaşları lezyonda mikroorganizmaların varlığını gösterecek histolojik incelemeler yapmışlar ve bu yöntemi izin dişlerle meydana getirilmiş olduğunun doğrulanmasında kullanmışlardır. Son olarak ultraviyole fotoğrafisi kullanılmıştır. Bu yöntemle yüzeydeki ayrıntılar daha iyi bir şekilde görülür. 365m uzunluğunda dalga boyuna sahip olan radyasyonun büyük bir kısmı epidermisten görünen ışığa nazaran daha iyi bir şekilde yansır. Yaraların kenar özellikleri iyi bir şekilde ortaya çıkar ve görülmeyen pigment değişiklikleri kolayca belirlenir(22). 7.2.2.1 Deneysel İzler ABFO (The American Board of Forensic Odontology) nun 2003 Şubatında düzenlediği bir olgu üzerinde ısırık izi analizi workshop unda katılımcı 18 adli diş hekimi arasında bulunan Afşin, deneysel izler oluşturarak da analiz yapmıştır. Şüpheli modellerinden aşağıdaki yöntemleri kullanarak deneysel izler oluşturmuştur: 1. Canlı kişiden rıza alınarak, olgudaki ısırık izinin lokalizasyon bölgelerindeki yerlerine uygun ısırık izleri oluşturmuştur. 2. Önce ısırık izlerinin bulunduğu bölgelerin alçıdan modellerini çıkartmıştır. Daha sonra olgudaki ısırık izinin lokalizasyon bölgelerindeki 13
yerlerine seramik çamuru ile cilt dokusu oluşturarak şüphelilerin modelleri ile izler oluşturmuştur. 3. Morgda mağdurun cinsiyetine uygun bir ceset üzerinde şüpheli modelleri ile sonra olgudaki ısırık izinin lokalizasyon bölgelerine uyan yerlerde deneysel izler oluşturmuştur(23). 7.3. CİSİMLER ÜZERİNDEKİ ISIRIK İZLERİ Sert cisimlerde sadece tüberkül izleri bulunur. Eğer cisim tekrar tekrar ısırılmışsa, bu izlerin izole edilmesi ve ayrımının yapılması güç olabilir. Çok sayıdaki tüberkül izlerinin analiz yöntemi şu şekildedir: İzler belirlenir ve şekilleri saptanır. Kanin ve premolar dişler üçgen şeklinde, kesici dişler dikdörtgen şeklinde, molar dişler ise yuvarlak şekilde tüberküllere sahiptir ve oluşturdukları izler de bu şekilleri yansıtır. Eğer özel bir tüberkül tarafından yapılan izi saptamak mümkün ise, komşu tüberkül serisini izlere bağlamak için girişimde bulunulabilir. Birbirine uyum gösteren üst ve alt diş tüberkül izleri kontrol edilir(24). 7.4. Isırık İzlerinde Olasılık ve Eşsizlik Beng ve Schaide ısırık profillerini inceleyen ilk kişilerdir. Bunlar doğru bir karşılaştırmanın yapılabilmesi için en azından birbirine komşu dört veya beş dişin uyum göstermesi sonucuna varmışlardır (20). Rawson ve arkadaşları insan dişlerinin eşsizliği ile ilgili istatiksel analizin bilimsel temelini belirlemeye çalışmışlar ve 12 ön dişi incelemişlerdir. Bu dişlerin her birinin 6 pozisyon gösterdiğini belirlemişlerdir. Bu araştırıcılar 5 dişteki bu özelliklerin kombinasyonunun yeterli derecede güvenli olabileceği sonucuna varmışlardır. 8 özel dişin 8 özel diş izi ile uyumunun güvenli bir şekilde özel bir kişi için eşsiz olduğu için güvenilir bir şekilde kabul etmişlerdir (25). 7.5. Analiz Analiz yaparken aşağıdaki durumlar göz önünde tutulmalıdır: 1. Sık görülen diş özellikleri ile bireysel özellikler arasında bir ayrım yapılmalıdır. 10 2. Bazı çalışmalarda bu bireysel özellikler (dişin pozisyonu, rotasyonlar 14
vb) sınıflandırılmış ve özellikle belirli popülasyon örneklerinde meydana gelme sıklığı incelenmiştir. 3. Bireysel özelliklerin kombinasyonunun bir kişi için eşsiz olduğu saptandıktan sonra bu özelliklerin izde belirlenip belirlenemeyeceği konusunda adli diş hekiminin yasal makamları tatmin etmesi gerekir (25). Adli diş hekiminin rolü ısırık izleri delillerini toplamak, muhafaza etmek, değerlendirmek ve yorumlamaktır. Toplama ve koruma işlemi söz konusu olduğunda bu tür işlemler acil bir cevabı gerektirir. Bir çok durumda geç kalındığı için adli diş hekimi iyi bir şekilde korunmamış ve özellikle fotoğraflanmamış materyalde çalışmak zorunda kalmaktadır(25). 8. ADLİ ODONTOLOJİ VE ANTROPOLOJİ Diş antropolojisi; dişlerin morfolojik yapısını, diş biçimi ve boyutunda oluşan değişmeleri, dişlerdeki kalıtsal varyasyonları, biyokültürel akrabalık ilişkilerini, ağız sağlığını, ağız sağlığı ile yaşam biçimi ve beslenme alışkanlıkları arasındaki ilişkiyi ve ağız sağlığında zaman içerisinde meydana gelen değişimleri belirleyen bir bilim dalıdır. Diş antropolojisi çalışmalarıyla bireylerin yaş tahmini yanı sıra diş patolojileri, diş varyasyonları ve dişlerin metrik ölçümleri yapılarak toplumsal özellikler saptanabilir(26). 8.1. Antropolojik Çalışmalarda Yaş Tayini Adli bilimlerde yaş tayini, hem canlılarda ceza ve hukuk açısından hem de cesedin kimliklendirilmesi açısından önemlidir. Kronolojik yaş takvimle ölçülen yaş, iskeletsel yaş gelişim tabloları referans alınarak tespit edilen yaş, dental yaş ise süt ve daimi dişlerin gelişim aşamalarına göre hazırlanmış skalalar yardımıyla belirlenen yaştır. Adli antropoloji çalışmalarında iskeletsel ve dental yaş tahminleri bireyin kronolojik yaşının belirlenmesini sağlar (26). 8.2. Diş Patolojileri Hipoplazi; beslenme bozukluğu, mineral eksikliği, olumsuz çevre koşulları, vitamin eksikliği, mineral eksikliği (özellikle kalsiyum ve magnezyum), iç salgı bezlerin iyi çalışmaması gibi nedenlerle de görülebilir (27). 15
Aşınmalar: abrazyon, atrisyon ve erozyon olarak isimlendirilir. Diş aşınmasıyla beslenme şekli arasında yakın bir ilişki olduğundan aşınmanın derecesi ve biçimi beslenme alışkanlıklarının belirlenmesinde referans olarak kullanılır(28). Çürük: Diş çürükleri her yaşta görülmekle birlikte yapılan çalışmalar yaş ile çürük arasında doğru orantının olduğunu göstermektedir. Çürükler 15-34 yaşlarda genellikle dişin mine tabakasında görülürken yaş ilerledikçe dentin pulpa ve sement tabalarında da görülür. Çürükten en fazla etkilenen dişler sırasıyla, molarlar, premolarlar, kesici ve köpek dişleri şeklindedir(29). Periodontal Hastalıklar: Dişler çene kemiği içinde diş soketi adı verilen çukurcuklar içinde yer alır. Periodontal doku çene kemiği içinde yer alan dişi çevreleyen ve destekleyen bir yapı olup, sert ve yumuşak dokulardan oluşur(30). Diş taşı: Diş taşı kısaca kalsiyum fosfat tuzlarının diş yüzeyinde birikmesi olarak tanımlanabilir(31). Ağız içindeki ph nın düşük olduğu durumlarda dişler üzerindeki bakteri plaklarının mineralize olması sonucu oluşan diş taşları calculus veya tartar olarak da isimlendirilir. Diş taşı, mutlaka dişlerde daha önce oluşmuş plaklarını varlığının kanıtıdır(32). 16
9.SONUÇ Adli Dişhekimliği ya da Odontoloji, temel prensip ve verilerle gündelik ya da kriminal vakaları ele alan, bunları inceleyip suç unsurlarını tespit edilmesinde rol oynayan, bununla birlikte geniş çaplı sosyal problemleri arkeolojik ve antropolojik çalışmalarla dahilinde ele alıp irdeleyen dişhekimliğinin önemli bir dalıdır. Dişler vücudun en dayanıklı yapısı olduğu gibi pulpayı çepeçevre sararak, tüm vücudun yandığı olgularda dahi DNA testlerine imkan sağlarlar. Bununla birlikte bir soruşturma mahallinde ısırık izi çok olası bulgulardan biridir. Bu kimlik tesbiti için anahtar rol oynayabilir. Dişler kullanılarak yaş, cinsiyet, ırk, meslek, yaşadığı coğrafya hakkında varsayımlar yürütülebilir ki bunlar soruşturmanın kaderini değiştirebilecek bulgular olabilir. Dişler, çeneler ve kafatası kullanılarak antropolojik çalışmalarda daha önceki nesillerin neye benzedikleri bilgisayar ortamında canlandırılabilir. İnsanların yaşama alanları, alışkanlıkları, beslenme şekilleri değerlendirilebilir. Gündelik hayatta bir dişhekimi muayene esnasında normal olmayan çeşitli bulgular edinebilir. Aile içerisindeki şiddet ortaya çıkarılabilir. Soruşturma için en önemli kriterlerden iki failin ve kurbanın kimliklerinin tesbitidir. Olay mahallindeki bulgulardan yola çıkılarak soruşturmanın aydınlatılmasında gerek ekonomik gerekse haklılık payı açısından adli odontoloji büyük öneme sahiptir. Bir ısırık izinden, tükrük kalıntısından yola çıkılarak fail bulunabileceği gibi, kurbanın oral bulguları, çene yapısı, radyografisi, sahip olduğu protezler, çekim yaraları, implantlar vs bulgulardan faydalanılarak tanınmayacak haldeki bireyin kimliği tesbit edilebilir. Bu da diş hekimlerinin kayıtlarının ne derece önem taşıyabileceğini bize gösterir. Tüm bu nedenler dişhekimliğiyle birlikte sahip olunan bilgi ve becerinin kendi mesleki alanı dışında, kriminal, antropolojik, arkeolojik, sosyo-kültürel açılardan büyük önem taşıdığı su götürmez bir gerçektir. 17
KAYNAKLAR 1) Rawson, R. D.,Bell, A. Kinard, B. S.,Kinard, J. G.,Radiographic Interpretation of Contrast Media Enhanced Bitemarks, J. Forensic Sci 1979, 24, S: 898-901 2) D. Sweet, A. Pretty Teeth as weapons of violence, identification of bitemark perpetrators, Bristish Dental Journal, Volume 190, April 2001 3) O. Adisa, B. Kolude, Palatal Rugae as a tool for human identification, 2015 4) C. Stavianos, A. Kokkas Applications of Forensic Dentistry Part II, 2010 5) Polat O, Inanici MA, Aksoy ME. Yaralar, Adli Tıp Ders Kitabı. Nobel Tıp Kitabevleri, 1997, S:101-250. 6) Birincioğlu İ., Turan N., Yaşar Teke H., Trabzon da Fethi Kabir Otopsileri, Adli Tıp Dergisi, 2009, 23(2), 11-17 7) Tedeschi, C.G.,Eckert, W.G.,Tedeschi, L.G.,Forensic Odontology Part VI Examination of Human Remains, Volume 2, Physical Trauma, Philadelphia, London, Toronto, W.B. Saunders Company, 1977, S: 1143-1148 8) Leung A. K., Robson W. L.,Human Bites in Children, Pediatr Emerg Care, 1992, 8, S: 255 9) C. Stavianos, A. Kokkas Applications of Forensic Dentistry Part I, 2010 10) F. Yaşar, H. Hancı, H. Afşin Adli Dişhekimliği, 2001 11) Birincioğlu İ., Turan N., Yaşar Teke H., Trabzon da Fethi Kabir Otopsileri, Adli Tıp Dergisi, 2009, 23(2), 11-17 12) Hilal A, Çekin N, Gülmen MK, Yıldırım ÇK.,Adana'da otopsileri yapılan ası ve bağla boğma olgularının boyun bulguları, Adli Tıp Bülteni, 2011,16(1), 4-7 13) Koçak, A., Aktaş E.Ö., Diş Hekimleri ve Diş Hekimliği Öğrencileri İçin Adli Tıp, İzmir, 2009, S: 28, 48 14) Kellog N., Oral and Dental Aspects of Child Abuse and Neglect, Pediatrics, 2005, 6, S:1565-1568 18
15) Topbaş M., İnsanlığın Büyük Bir Ayıbı:Çocuk İstismarı, TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2004, 47, S:140-151 16) Andressen J.O., Andressen F.M., Andersson L., Textbook and Color Atlas of Traumatic Injuries to the Teeth 4. Edition. Child Physical Abuse S:209-214 17) Kaya A., Çocuğa Yönelik Şiddette; Çocuk, Ebeveyn ve Eğiticilerin Algı Farklılıklarının Değerlendirilmesi Uzmanlık Tezi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı, 2010 18) Afşin, H.,Adli Diş Hekimliğinde Isırık İzleri ve Analizleri, Klinik Adli Tıp, Cilt 1, 2001, S: 31-46, 186-188, 191, 195, 200 19) Marr J., Beck A., Lugo J.,An Epidemiological Study of the Human Bite, Public Health Rep 1979, 94, S: 514 20) Baker M. D., Moore S. E.,Human Bites in Children, A Six-year Experience Am J Dis Child, 1987, 14, S: 1285 21) Rawson, Raymond D., Vale, Gerald L., Herschaft, Edward E., Sperber, Norman D., Yfantis, Angelo, Reliability of the Scoring System of the American Board of Forensic Odontology for Human Bite Marks, Journal of Forensic Sciences, 1986, S: 1235-1260 22) Robinson E., Wentzel J., Toneline Bite Mark Photography, Journal of Forensic Sciences, 1992; 37 S: 195-207 23) Vale G. L., Noguchi T. T.,Anatomical Distribution of Human Bite Marks in a Series of 67 Cases, J Forensic Sci, 1983, 28, S:61 24) Sperber, N.D.,Lingual Markings of Anterior Teeth as Seen Human Bite Marks, Journal of Forensic Sciences, 1990; 35, S: 838-844 25) British Medicaal Association Medical involvement in tortune. BMA, editor. Medicine betrayed: the participation of doctors in human rights abuses. London: Zed books, 1992, 32-35 26) Knight B., Simpson s Forensic Medicine. Tenth ed. Edward Arnold. London. Melbourne. Auckland, 1993, 156-159 27) Akduman G., Ruban C., Akduman B., Korkusuz İ., Çocuk ve Cinsel İstismar, Adli Psikiyatri Dergisi, 2005 19
28) Olğar M., Çocuk İstismarı ve İhmalinin Adli Diş Hekimliğindeki Yeri ve Önemi, Bitirme Tezi, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalı, 2011 29) Andressen J.O., Andressen F.M., Andersson L., Textbook and Color Atlas of Traumatic Injuries to the Teeth 4. Edition. Child Physical Abuse S:209-214 30) The American Journal of Forensic Medicine and Pathology 6 (4): 336-339. December. Raven Pres. New York.1988. 31) Beyhan Ege Özgür Aktaş: Ege Üniversitesi Diş Hekimliði Öğrencileri için Adli Tıp Ders Notları 1999 32) Prof. Dr. Tunalı I. Adli Tıp.Yarı-Açık Cezaevi Matbaası.Ankara.1988 20
ÖZGEÇMİŞ 25 Mart 1992 Bursa Osmangazi de doğdum. İlköğrenime Bursa Mümin Gençoğlu I İlköğretim Okulu nda başladım, İzmir Emlak Bankası Gazikent İlköğretim Okulu nda tamamladım. Lise öğretimimi 2005-2006 yılında girdiğim İzmir Gazikent Anadolu Lisesi nde tamamladım. 2010 yılında Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi ni kazandım. 21