KANSER HASTALARI ve ALELER ÇN PALYATF BAKIM

KANSER HASTALARI ve ALELER ÇN PALYATF BAKIM EDTÖRLER Ara. Gör. Hanife ÖZÇELK Prof. Dr. Çiçek FADILOLU Prof. Dr. Meltem UYAR Doç. Dr. Bülent KARABULUT zmir, 2010

KANSER HASTALARI ve ALELER ÇN PALYATF BAKIM 2010, zmir Bu kitabın her türlü yayın hakkı yazarlara aittir. Kitabın tamamı ya da bir kısmı 5846 sayılı yasaya göre, yazarın izni olmadan herhangi bir ekilde çoaltılamaz ve yayınlanamaz. Email: hanifeozcelik@hotmail.com Kitap kapaındaki resim ve metin içerisindeki sanatsal resimler Deidre Scherer aittir. Resimlerin kullanımı izni sadece doktora tezi kapsamındaki bu kitap için verilmi olup, resimler için kendisine teekkür ediyoruz. Deidre Scherer resimlerine www.dscherer.com adresinden ulaabilirsiniz. ISBN: 978-605-61203-0-5 Baskı: www.universiteliler.com.tr

YAZARLAR Ara. Gör. Hanife ÖZÇELK Ege Üniversitesi Hemirelik Yüksekokulu, ç Hastalıkları Hemirelii Anabilim Dalı Prof. Dr. Çiçek FADILOLU Ege Üniversitesi Hemirelik Yüksekokulu, ç Hastalıkları Hemirelii Anabilim Dalı iii

iv

Kanser hastalıı ile mücadele eden kahramanlara; Hasta ve ailelerine ithaf edilmitir. v

vi

ÇNDEKLER ÖNSÖZ...ix-xi GR... 1 BÖLÜM I.PALYATF BAKIM... 3 1. Palyatif/Destekleyici Bakım nedir?... 3 2. Palyatif Bakım hizmetinden kimler yararlanabilir?... 4 3. Palyatif bakım hizmetini kimler sunmaktadır?... 5 4. Palyatif Bakım hizmeti nerede sunulmaktadır?... 6 5. Palyatif Bakım Hizmetinin Temel Bileenleri nedir?... 6 BÖLÜM II. SEMPTOMLARIN GDERLMES Fiziksel Semptomlar... 9 1. Arı... 10 2. Bulantı,Kusma... 27 3. Yorgunluk... 31 4. tahsızlık, Kilo kaybı... 34 5. Kabızlık... 38 6. Nefes darlıı... 39 7. Öksürük... 41 Psikolojik problemler... 45 1. Anksiyete/sinirli, gergin olma... 45 2. Depresyon/üzüntülü olma hali... 50 3. Deliryum... 51 vii

Sosyal Kaynaklı Problemler...57 BÖLÜM III. ALE BAKIMI...63 BÖLÜM IV. ALENN HASTANIN FZKSEL BAKIMI SALAMA LE LGL GEREKSNMLER...73 KAYNAKLAR...101 viii

ÖNSÖZ Kanser hastaları tanı aamasından balayarak, tedavi süreci boyunca farklı fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik sorunlar yaamaktadırlar. Bu sorunlar arasında arı, bulantı, kusma, yorgunluk, kabızlık, itahsızlık gibi fiziksel semptomlar ilk sırada yer almaktadır. Bununla birlikte hastalar da kaygı, korku, endie, çaresizlik, umutsuzluk, tükenme ve depresyon gibi psikolojik sorunlar da sıkça görülmektedir. Ayrıca hastalar, hastalık süreci boyunca birçok sosyal ve ekonomik sorunla da ba etmek durumunda kalmaktadırlar. Bu problemler etkili bir ekilde yönetilemedii zaman hastaların yaam kalitelerini olumsuz etkilemektedir. Hastalık süreci, hastaları etkiledii kadar onlarla birlikte bu süreci yaayan aileleri de etkilemektedir. Genelde bu aamada aile üyeleri hastalarının fiziksel bakım sorumluklarını üstlenmektedir. Aile üyeleri günlük yaantılarını hastalara göre yeniden düzenlemekte olup, bu durum aile üyelerinin fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik sorunlarla karılamalarına neden olmaktadır. Bu yüzden aile üyelerinin bu sorunlara yönelik karılanması gereken birçok gereksinimi ortaya çıkmaktadır. Bu gereksinimlerin karılanmadıı ve aile üyelerinin bu süreçte yeterince desteklenmedii durumlarda ailenin yaam kalitesi de olumsuz olarak etkilenmektedir. ix

Kanser tanısı sonrası balayan ve tedavi sürecinin faklı aamaları boyunca hastalar ve ailelerin yaadıkları sorunların giderilmesi ve yaam kalitelerinin artırılmasına odaklı sunulan salık hizmetine palyatif/destekleyici bakım denilmektedir. Palyatif bakım; hastalık sürecinin her aamasında verilen bir hizmet olmakla birlikte, özellikle kanserin ileri evresinde olan hasta ve ailelerinin bu hizmete olan gereksinimi daha da fazladır. Palyatif bakımın amacı, hastaların arı ve dier semptomların giderilmesi, beslenme destei, psikolojik ve sosyal destek, hasta konforunun salanması ve bakımı, hasta ve ailesinin eitimi ve hastanın fonksiyonel durumunun artırılmasına odaklı olup, farklı meslek grupları tarafından oluturulmu multidisipliner bir ekiple bu hizmetin sunulmasıdır. Bu süreçte hastaların ve ailelerinin yaam kalitelerinin arttırılması temel hedeftir. Palyatif bakım bilinci ile hazırlanmı bu kitapta, palyatif bakım hizmeti ile ilgili temel bilgiler, hastaların yaadıkları semptomların yönetimi, psikolojik ve sosyal sorunlara yönelik destek önerileri, ailelerin sorunlarına çözüm x

oluturabilecek gereksinimlerle ilgili bilgiler ve ailelerin hastalarının fiziksel bakımında ihtiyaç duyacaı pratik uygulamalar ve bilgilere yer verilmitir. Geni kapsamda hazırlanan bu kitabın multidisipliner bir ekibin temel üyesi olarak siz hasta ve ailelere önemli katkılar salamasını ve yararlı olmasını diliyoruz. Ara. Gör. Hanife ÖZÇELK Prof. Dr. Çiçek FADILOLU Prof. Dr. Meltem UYAR Doç. Dr. Bülent KARABULUT xi

xii

GR nsan biyolojik, psikolojik, sosyal, manevi ve kültürel yönleri ile bir bütündür. Her birey, kendine özgü, esiz ve tektir. Fizyolojik bir varlık olarak insan belirli organ ve sistemlerden oluan bir organizmadır. Her birey sahip olduu psikolojik yapı, duygusal durum ve kiilik özelliklerine göre yaamını ekillendirir ve tepki verir. nsanolu kendine özgü bu özelliklerle birlikte sosyal ve kültürel bir topluluun içinde yaamını sürdürmektedir. Bu nedenle insan biyolojik, psikolojik, sosyal, kültürel ve manevi boyutları ile birlikte bir bütün olarak deerlendirilmelidir. Biyopsikososyal bir varlık olan insanın fizyolojik ihtiyaçları ve psikososyal ihtiyaçları arasında sürekli bir etkileim vardır. Fiziksel alanda oluan bir sorun sosyal ve psikolojik alanı da etkileyebilmektedir. Bu ekilde bütüncül bir bakı açısıyla insana yaklaan ve her bireyin farklı gereksinimlerine özgü bir salık hizmeti her hasta ve yakını için oldukça önemlidir. 1

Siz hastalarımız ve yakınları için hastalıınızın tanı aamasından, tedavi süreçleri ve hastalıın yeniden olutuu ileri evreye kadar hastalıınızın her aamasında fizyolojik, psikolojik, sosyal ve manevi gereksinimlerinizin karılanması ve yaam kalitenizin artırılmasına odaklı bakım hizmetine palyatif/destekleyici bakım denilmektedir. Palyatif bakım her bireyin içinde bulunduu kültürel ve sosyal yapıya özgü olan insani bir hizmettir. Bölüm I de palyatif bakımın ne olduu, kimlere bu hizmetin verilebilecei, bu hizmetin nerede verildii ve amacının ne olduu verilmitir. 2

BÖLÜM I. PALYATF/ DESTEKLEYC BAKIM Palyatif bakım nedir? Palyatif bakım, hastanın acı çekmesinin giderilmesi ve yaam kalitesinin artırılmasına odaklı bir bakım eklidir. Bu bakım kanser hastalıının ve tedavisinin ortaya çıkardıı semptomları azaltmak ve ortadan kaldırmak için sunulan bir hizmettir. Toplumda ve salık profesyonelleri arasında palyatif bakım için destekleyici bakım ifadesi de yaygın olarak kullanılmaktadır. Palyatif bakım kanserin her evresindeki hastalar için verilmektedir. Örnein; kemoterapi tedavisi alan bir hastanın tedavi sürecinde oluan bulantı ve kusma gibi semptomların kontrol altına alınması için sunulan hizmette bir palyatif/destekleyici bakımdır. Kanser tanısı almı bir hastada, kanserin hayati organlara yayılması ve kanser alanının büyümesi önemli bir aamadır. Bu dönem ileri evre kanser eklinde adlandırılmaktadır. leri evre olarak bilinen bu dönemde, kanser tedavi seçenekleri daha da sınırlı olmaktadır. Bu 3

durumda hasta ve ailesi için bakımın temel odaı artan bir gereksinimle palyatif bakım olmaktadır. Bu evrede hastanın yaadıı semptomların artması nedeniyle semptomların kontrol altında tutulması için daha özverili yaklaılması gerekmektedir. Örnein; ileri evre bir kanser hastanın arısının ilaçlarla kontrol altına alınması palyatif bakımın temellerindendir. Daha öncede belirtildii gibi palyatif bakım kanser hastalıının her evresinde verilebilir, ancak bu eitim kitapçıı özellikle palyatif bakıma ihtiyacın arttıı ileri evre kanser hastaları ve ailelerine rehber ve destek olması amacıyla gelitirilmitir. Palyatif Bakım hizmetinden kimler yararlanabilir? Kanser hastası olan her birey tamamen iyileecei ve eski hayatına dönecei ile ilgili umutludur. Ancak bu her zaman mümkün olamayabilmektedir, yaamının son yılları içerisinde olan bireyin yaadıklarını düünmek gerçekten oldukça zor bir durumdur. Fakat hastanın hastalıı ilerlemise ve tedavi seçenei sınırlı bir hal almısa, hastanın tedavisi ve bakımından sorumlu salık ekibi hasta için beklenen yaam süresi ve gelecek ile ilgili hasta ve ailesine dürüstçe bazı açıklamalar yapmak durumundadırlar. Bu evrede tedavi rejimi 4

devam etmektedir, ancak tedavinin amacı kanser hastalıını tamamen iyiletirmek deil, hastaların semptomlarının kontrol altına alınarak hastanın rahatının salanması ve günlük aktiviteleri yapabilmesine devam etmesini salamaktır. Bu dönemde semptomlar kontrol edilerek hastanın konforunun salanması ve yaam kalitesinin artırılması bakımın temel noktasıdır. Palyatif bakım hizmetini kimler sunmaktadır? Palyatif bakım ekibi içerisinde bir farklı mesleklerden ekip üyeleri yer almaktadır. Bu alanda eitimli meslekler dıında palyatif bakım ekibi içerisinde, farklı bakım ilevleri ve özel rolleri olan bakım verici aile üyeleri, gönüllüler de yer almaktadır. Genelde palyatif bakım ekip üyeleri arasında; Doktorlar (palyatif bakım uzmanları, medikal onkologlar, algologlar) Hemireler (palyatif bakım uzman hemireler, klinik hemireler) Psikiyatristler ve psikologlar Sosyal hizmet uzmanları 5

Bunun yanında hastanın gereksinimlerine göre rehabilitasyon ekibi (fizik tedavi uzmanı), cerrahlar ve anestezi uzmanları ekibe destek olabilirler. Palyatif Bakım hizmeti nerede sunulmaktadır? Palyatif bakım hizmetleri; hastane ortamında birinci basamak salık alanlarında/salık ocaı gibi ev ortamında son dönem bakım evleri /hospisler Ancak ülkemizde son dönem bakım evleri bulunmamakta ve evde bakım hizmetlerinin tam olarak yapılandırılmamı olması nedeniyle bu hizmet hastanelerde ve birinci basamak salık alanlarında/salık ocaında verilmeye çalıılmaktadır. Palyatif Bakım Hizmetinin Temel Bileenleri nedir? 1. Arı ve dier semptomları kontrol altına alınması 2. Hasta ve ailesinin psikososyal gereksinimlerinin karılanması 3. Hasta ve ailesinin manevi gereksinimlerini karılanması 4. Hastanın son dönem bakımı ve hastanın fiziksel 6

April 1988, by Deidre Scherer, 1988, thread on fabric, 16 x 15"; from the series, The Last Year; Photo by Jeff Baird. 7

8

BÖLÜM II. SEMPTOMLARIN GDERLMES Fiziksel Semptomlar Hastalarımızın palyatif bakıma gereksinim duymalarına neden olan faktörlerin baında hafif, orta ve ciddi seviyelerde deneyimlenen semptomlar gelmektedir. Hastalarımızın sıklıkla yaadıkları bu semptomlar, onların fonksiyonel durumlarını ve yaam kalitelerini olumsuz etkilemektedir. Bu semptomlar arasında; Arı Bulantı, kusma Yorgunluk Uyku problemleri tahsızlık, kilo kaybı Nefes darlıı shal ya da kabızlık Sinirli, kaygılı ve kızgın olma hali (anksiyete) Üzüntülü ve kırgın hissetme ( depresyon) Bilinç bulanıklıı ( deliryum ) en sık görülenlerdendir. Palyatif bakımın ilk amacı siz hastalarımızın yaadıkları bu semptomların kontrol altına alınması ve etkili bir ekilde yönetilmesini içerir. 9

Kanser hastası olmak arı ile yaamınızı sürdüreceiniz anlamına gelmemektedir, arı tedavi edilebilen bir semptomdur. Ancak arınızın giderilmesinde sizin çok önemli bir rolünüz bulunmaktadır. Tedavi ve bakımınızdan sorumlu salık bakım ekibinin arı ile ilgili sorgulamaların da, arınızı iyi bir ekilde tanımlamanız, etkili bir arı kontrolü için ekibin gerekli yardımı salayabilmesi açısından oldukça önemlidir. Yaadıınız arı size özgüdür ve size özel bir tedaviyi gerektirir. Eer arınız varsa, bununla ilgili kaygılarınızı tüm ekip üyeleri ile paylamanız oldukça önemlidir. Salık bakım ekibi size bu konuda yardım edebilir. Arınızla tek baınıza yüzlemeniz gerekmez. Arı, akut ya da kronik olabilir. Akut arı, ciddi ve kısa zamanda geçebilen bir arı türüdür. Bazı ekillerle vücut hücrelerinin zarar gördüünün bir iareti olabilir. Örnein; bir kesi ya da yanık gibi. 10

Kronik arı, ( ısrarcı bir arı) orta ya da ciddi düzeyde olabilen, kalıcı ya da devam eden ve birkaç ay sürebilen bir arıdır. Kanser kronik arıya sebep olabilir. Etkili bir arı yönetimi ile kronik arı yaayan hastamız yaamına konforlu bir ekilde devam edebilir. Kanser hastası neden arı yaar? Eer arınız varsa, onun birçok nedeni olabilir. Kanser hücreleri (tümörler) vücudunuzun farklı alanlarına yayılabilir ya da zar verebilir, bu bir arı nedenidir. Örnein; tümör kemik dokuya yayılım gösterdiinde ya da bir sinire bası oluturduunda, Kanser arısının farklı nedenleri olabilir mi? Evet, arınız kanser ile ilikili olabildii gibi dier birçok farklı nedenler de arıya neden olabilir. Bunlar arasında; Kanser tedavileri kemoterapi, radyoterapi, cerrahi ya da bazı tıbbi testler Kanser uzak vücut bölgelerine yayılım göstererek dier dokulara zarar verdiinde 11

Kanser ile ilgili olmayan örnein artrit gibi dier salık problemlerinde Ba arısı, kas arısı ya da mide arısı gibi küçük salık problemlerinde Günlük alıkanlıklarda bir deiiklik olduunda, daha az hareket edildiinde ya da farklı bir yatı pozisyonunda uyuduunda Arıyı artıran durumlar var mı? Evet Yaadıınız arıyı etkileyen birçok faktör bulunabilir. Arının çok boyutlu olması nedeniyle, yaadıınız fiziksel arıyı durumlar olabilir. Bunlar arasında; Korku, sinirli ve gergin olma, kötü hissetme ya da yorgun olma yaadıınız fiziksel arının etkisini daha da artırabilir. Gelecein belirsiz olması, ölümden korku, arı yaama korkusu sinirli ve gergin hissetmenize neden olabilir. Günlük aktivitelerinizi yapamıyor olmanız, yalnız olduunuzu hissetme, umutsuzluk kötü ve hüzünlü olmanıza sebep olabilir Saygınlık ve güç kaybı hissiniz, hastalık nedeni ile kırılgan olmanız, baarısızlıklar ve kayıplar hakkında 12

hayal kırıklıına urama hissi kızgın olmanıza neden olabilir. Bazen günlük olarak yaadıınız bazı dier problemler de arınızın daha kötü olmasına sebep olabilir. Örnein; ekonomik ya da sorumluluunuz altında bulunan aile üyelerinin bakımı ile ilgili sıkıntılar Yaadıınız Arının Dinamii 13

Yaadıınız psikolojik ve sosyal sıkıntılarla ilgili salık ekibinden yardım talep etmelisiniz. Aile üyelerinin destei ya da bir arkadaınızın destei bu sıkıntılarla ba etmede size yardımcı olabilir. Yaadıınız sıkıntıları tek baına üstlenmesiniz gerekmez. Hastalarımız genelde yaadıı arı ile ilgili konumak istememektedirler. Ama unutulmamalıdır ki yaadıınız arıyı hastalıınızın bir parçası olarak kabul etmek zorunda deilsiniz, arı ile yaamak zorunda deilsiniz, arı yaıyor olmanız tedavinizin etkili olmadıı anlamına gelmez ve arınızın olduunu bildirmeniz ve ifade etmeniz kendinizi zayıf ve baarısız hissetmenize neden olmamalıdır. Asla kendinizin sıkıntı veren ve sürekli sızlanan biri olduunuzu düünmemelisiniz. Arınız hakkında konumak salık bakım ekibinin arınızı daha iyi kontrol altına alabilmesi için, uygun giriimleri yapabilmesine olanak salayacaını unutmayın. 14

Arıyı nasıl ifade edebiliriz/ tarif edebiliriz? Arınızı salık bakım ekibine anlatırken ayrıntılı bir tarif kullanmalısınız. Arı öykünüz bazı sorulara cevap vermelidir. Bu sorular; Arınız ne zaman baladı? Arınız baladıı zaman siz ne yapıyordunuz? Arınız nerede? Ön Arka Arınız ile ilgili ne hissettiniz? Arınız ne iddette? 15

Daha önce böyle bir arı yaadınız mı? Yaadıınız en kötü arı nasıl bir arıydı? Arınız ne kadar sürdü? Arınızı artıran ya da azaltan bir ey var mı? Arınızı azaltmak ya da ortadan kaldırmak için herhangi bir ilaç aldınız mı? Aldıınız ilaç arınızı ne kadar etkili oldu? Arınızı ayrıntılı bir ekilde tarif edebilmeniz için, bu sorular dorultusunda oluturulabilecek bir arı günlüü tutmanız oldukça etkili olabilir. 16

Arıyı kontrol edebilecek ilaçlar var mıdır? Evet, arınızın iddeti ve tipine özgün etkin kontrolü salayabilecek birçok farklı ilaç bulunmaktadır. Bu ilaçlar aızdan alınabilen tablet, kapsül formunda, cilde yapıtırılan flaster eklinde ve deri altı dokuya veya damar içine uygulanabilen enjeksiyonlar eklinde hazır olarak bulunmaktadır. Daha az olarak ve arının bu yöntemlerle kontrolü salanamadıı durumlarda cerrahi müdahale ile sinir blou ya da bir katater aracılıyla omurgaya yerletirilen bir implant ile arı kontrolü yapılabilmektedir. Arı kontrolünde en sık kullanılan ilaçlar hangileridir? Arınızın kontrolü için kullanılan bu ilaçlara analjezikler denmektedir. Arı seviyesi ve tipine özgü birçok analjezik ilaç piyasada yer almaktadır. Arı kontrolünde temel hedef, arının ortaya çıkmadan engellenmesidir. Bu yüzden arı öykünüz bir kez daha önem kazanmaktadır. Arınızı ne kadar iyi tarif ederseniz o derece etkili kontrol edilmeye çalıılır. Bunun için size verilen ilaçları salık ekibinin size önerdii sıklıkta ve dozda almanız gerekmektedir. 17

lacı almayı durdurmanız ya da ilaç dozunda yaptıınız ani deiiklikler hem ilaçların yan etkilerinin olumasına hem de etkisiz bir arı kontrolüne sebep olabilir. Arınızın kontrolü için kullanılan analjezik ilaçlar arasında; Non-steroid antiinflamatuvar ilaçlar (NSA) ve parasetamol Opioid analjezikler Adjuvan analjezikler 18

Non-steroid Antiinflamatuvar laçlar (NSA) Bu ilaçlar hafif ya da orta iddetli arınızın balangıç tedavisinde, arı iddetinizin arttıı durumlarda opioid ve/veya adjuvan ilaçlar ile birlikte kullanılırlar. Herhangi bir doku hasarında prostaglandin dediimiz inflamasyona neden olabilen bir madde doku tarafından salınır. Non-steroid antiinflamatuvar ilaçlar bu maddenin salınımını baskılayarak arıyı ve inflamasyonu azaltır. Bu ilaçlar arasında; buprofen Asetilsalisilik asit/aspirin Diclofenac yer almaktadır. Bu ilaçların yan etkileri arasında; mide irritasyonu, sindirim sistemi problemleri, sıvı tutulumu, böbrek sorunları ve kanama bozukları yer almaktadır. Bu yüzden bu ilaçları mutlaka hekim reçetesi ile birlikte önerilen doz ve sıklıkta almanız gerekmektedir. Herhangi bir yan etki durumda salık ekibine bavurmalısınız. 19

Parasetemol Parasetemol yaygın olarak kullanılan bir ilaçtır. Hafif derecede arıda ve atei düürmede etkilidir. Orta derede arılarda dier daha güçlü analjeziklerle birlikte kullanılmaktadır. Bu ilaç her gün güvenli bir ekilde alınabilir ancak alım miktarını sınırlandırmak gerekmektedir. Çünkü yüksek dozlarda alındıında karaciere zarar verebilir. Doktorunuzun önerdii sıklıkta ve doz da alınız. Opioid Analjezikler Opioid analjezikler ya da narkotik analjezikler kanser arısının tedavisinde en önemli ilaç grubudur. Orta düzeyde ya da daha iddetli kanser arısı olan hastalarımızda kullanılmaktadır. Bu ilaçlar arasında; Morfin Fentanil Kodein Meperidin Tramadol 20

Opioid Analjeziklerin Yan Etkileri Kabızlık Kabızlık opioid ilaçların en önemli ve en sık görülen yan etkisidir. Kabızlıı önlemek için yapılacaklar arasında; Sıvı alınımın artırılması Fiziksel hareketin artırılması Lifli besinlerin ( meyve sebze, tahıllar gibi) tüketiminin salanması Koruyucu amaçlı doktorunuzun önerecei dıkı yumuatıcı ve laksatif dediimiz ilaçları düzenli bir ekilde kullanılması Her sabah düzenli bir ekilde tuvalete gidilmesi yer almaktadır. Eer kabızlıınız bu uygulamalarla geçmemi ve ısrarla devam ediyorsa mutlaka hemireniz ve doktorunuza bildiriniz. Bu durumda önceki ilaçlarınızdan farklı olarak kabızlıınız için yeni ilaçlar önerilecektir. Bu ilaçları düzenli bir ekilde kullanmanız gerekmektedir. Bulantı, kusma Opioid ilaçların yan etkileri arasında bulantı ve kusma da yer almaktadır. Opioide balı bulantının azaltılması amacı 21

doktorunuzun önerecei koruyucu amaçlı bulantı giderici ilaçları almanız gerekmektedir. Ancak bulantınız gelimise, *Günlük olarak bulantı sıklıının takip edilmesi ve kayıt edilmesi * Bu durum için doktorunuzun verecei ek ilaçları kullanılması * Sıvı elektrolit dengenizin korunması ve eksikliinin giderilmesi *Beslenmenin mümkün olduunca devamının salanması *Arı ve dier semptomların kontrol edilmesi gerekmektedir. Kaıntı Kaıntınızın nedeninin baka kullanılan ilaçlar deilse, doktorunuzun önerecei antihistaminik dediimiz alerji ilaçlarınızı düzenli bir ekilde kullanınız. Uyku hali/sersemlik laçları düzenli bir ekilde almaya baladıktan birkaç gün içerisinde kendinizde normalde olmayan bir uyku ve dalgınlık hali oluabilir. Bu his birkaç gün sonra geçebilir, ilaçları kullanmaya devam ediniz. Ancak bu dönemde dikkat gerektiren herhangi bir makine ya da araç kullanma gibi 22

aktivitelerden kaçınmanız gerekmektedir. Bu uykulu olma hali üç gün sonrasında da devam ediyorsa mutlaka doktorunuza bilgi vermelisiniz. Opioidlerin bunların dıında görülen yan etkileri arasında mental durumda deiiklik, kaslarda refleks ve seirmeler yer almaktadır. Bu durumlar vücudunuzun ilaçlara olan reaksiyonu sonucu gelimektedir. Her bireyde farklı tepkiler olabilir. Bu yan etkiler ilaçları kullanmaya devam ettikçe azalmaya balayabilir. 23

Adjuvan Analjezikler Arı tedavisinin tüm basamaklarında yardımcı, destekleyici ve gerekli analjezik dozun azaltılması amacı ile kullanılabilen ilaçlara adjuvan/destekleyici analjezikler denir. Bunlar arasında; *Antidepresantlar, var olan kaygınızı azaltabilir. Bu ilaçlar hem dier kullanılan analjeziklerin etkisi artırırlar hem de direkt kendi etkileri nedeniyle arı kontrolünde kullanılmaktadır. *Antikonvülsanlar dediimiz ilaçlarda özellikle karıncalanma, uyuma ve yanıcı arı olan (nöropatik arı) tedavisinde kullanılmaktadır. *Steroidler dier kullanılan analjezik ilaçların etkisini artırma, üzgün, kırgın ve sinirli olma gibi duygu durumlarını kontrol etme, inflamasyonu azaltma ve bulantıyı giderme gibi etkileri nedeni ile dier ilaçlarla birlikte kullanılır. *Kanser hücresinin kemie yayıldıı durumlarda oluan arının ve kanda kalsiyum artıı gibi dier semptomların 24

kontrolünde kullanılan ilaçlar arasında kalsitonin ve bifosfanatlar yer almaktadır. Son olarak arı ile ilgili yapacaınız en temel uygulamalarınız arasında; Arı kontrolü için kullandıınız ilaçlarınızın arınızı etkin bir ekilde azalttıını anlamak için ilacı almadan önceki arı seviyenizi belirleyin, lacı aldıktan yaklaık 1-1,5 saat sonraki arı seviyenizi belirleyin, arınız azalmısa hangi seviyede olduunu kayıt edin. Ayrıca bu azalma seviyesinden memnuniyet dereceniz de önemlidir. Eer ilacınızı kullandıınız halde arınızın azalmasını yeterli bulmuyor ve halen arınızın istediiniz düzeyde azalmadıını hissediyorsanız bu durumu doktorunuza bildiriniz. Çünkü bazen ek doz ilaç alma gereksiniminiz olabilir. Bu yüzden ilaç almadan ve aldıktan sonra arı düzeyinizi belirlemeyi örenmeniz kontrollü analjezi için oldukça önemlidir. 25

Arınızı aaıdaki gibi rakamlarla ya da yüz ekilleri ile oluturabileceiniz bir ekil üzerine iaretleyiniz. 0 arının olmadıını, 1-3 hafif düzeyde arı, 4-6 orta düzeyde arı ve 7-10 arası iddetli arı eklindedir. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Arı yok iddetli arı 26

Bulantı ve kusma birçok faktöre balı olarak gelien karmaık bir salık problemdir. Hastalarımız tarafından yaygın olarak yaanılan bir durumdur. Kontrol altına alınamayan bulantı ve kusma; sıvı elektrolit dengesizliine, sıvı ve tuz kaybına, beslenme yetersizlii kilo kaybına neden olabilir. Bu problemler yanında bulantı ve kusmanız günlük aktivitelerinizi ve psikolojik durumunuzu olumsuz etkileyerek yaam kalitenizin olumsuz etkilenmesine neden olur. Bu yüzden bulantı ve kusmanızın deerlendirilmesi, doktorunuzun verdii bulantı ve kusma giderici tedavinin etkinliinin tespiti ve semptom kontrolü açısından önemlidir. Bulantı, kusma ve öürme semptomları genelde birlikte görülebilir. Bu semptomların birbirinden ayrı deerlendirilmesi gerekmektedir. 27

Kusma; Mide ve sindirim sisteminizin içeriinin güçlü bir ekilde aızdan atılmasıdır. Bulantı; Boaz gerisinde balayan ve kusma ile sonuçlanabilen ya da sonuçlanmayan ho olmayan bir duygudur. Öürme; Hiçbir ey çıkarmaksızın kusmaya teebbüs etmektir. Hastalarımız bunu aynı zamanda Kuru kabartı olarak tarif etmektedir. Bulantı ve kusmanızın deerlendirmesinde; bulantı ve kusmanın sıklıı yanında, younluu, iddeti, süresi sizi rahatsız etme düzeyi de belirlenmelidir. Bulantı kusmaya neden olan birçok faktör vardır. Bunlar arasında; Opioid analjeziklerin balangıç veya dozun artırılması Kemoterapi almak Santral sinir sistemi ya da iç kulak hastalıkları Aız içi enfeksiyonlar Karacier veya böbrek yetmezlii 28

Kanınızdaki metabolik anormallikler (kalsiyum fazlalıı, sodyum azlıı, ekerinizin düüklüü yada yükseklii) Kabızlık, mide problemleri, barsaklarda olan fonksiyonel ya da mekanik tıkanıklık Bulantı ve kusmanız olduu dönemlerde neler yapabilirsiniz. Geçmite olumlu bir izlenim bırakan bir yiyecek veya içecek bulantı hissinizi azaltabilir. Bu nedenle daha önce bulantı, kusma döneminizde yarar gördüünüz bir uygulama varsa öncelikle onu deneyin. Kusmanızın olduu dönemlerde yatak içerinde dinlenebilirsiniz. Gün boyunca az az ve sık sık besleniniz. Sıcak yiyeceklerin kokusu bulantınızı artırabilir bu yüzden souk yiyecekler daha iyi gelebilir. Sıvı ve yumuak gıdalar alınabilir. Ancak sıvı gıdalar mide dolgunlukla birlikte bulantıya neden olabilir onun için yudum yudum alınmalıdır. Bulantı sırasında meyve suları (kızılcık suyu, elma suyu, üzüm suyu, limonata, meyve suları gibi), limonlu nane çayı, ıhlamur, çay, soda, ayran ve kolalı içecekler alabilirsiniz. 29

Bulantıyı azaltmak için ezilmi patates, kraker (gressini), etimek, tost, yourt, peynir, limon, eki turu yenmesi beyaz veya sarı leblebi gibi besinler tüketilebilirsiniz. Yemekten sonra 2 saat yatmayıp ve yatak içerinde yarı oturur eklinde dinlenebilirsiniz Bulantı hissini artırabileceinden tatlı, baharatlı, yalı ve aır kokulu yiyeceklerden uzak durmalısınız. Odanın sık sık havalandırması, kötü kokuların giderilmesi ve yemek için uygun bir ortam oluturulması oldukça önemlidir. Bulantınızı artırabileceinden kusan ya da bulantısı olan kiiler, yemek yiyen kiilerden ve yemek piirilen ortamlardan uzak durmalısınız Holandıınız müzik, TV programları, kitap okumak gibi ura aktivitelerini yapabilirsiniz. Derin nefes alıp verme egzersizleri yaparak rahatlayabilir ya da aırı bulantınız varsa uyuyabilirsiniz. Aız içerisinde olabilen kötü tat ya da yaralar için aız bakımı yapabilirsiniz. Bulantı ve kusmanız için önerilen ilaçları düzenli ve uygun dozda kullanınız. Eer bulantı ve kusmanız 30

youn bir ekilde devam ediyorsa ve hiçbir ey tüketemiyorsanız mutlaka hemire ve doktorunuza bilgi veriniz. Böyle bir duruma sıvı ve elektrolit destei için damar aracılıyla farklı solüsyonlar verilebilir. Yorgunluk hastalarımızın sıkça yaadıı semptomlardan biridir. Yorgunluk fiziksel, zihinsel ve duygusal olarak tükenme hissidir. Yorgunluk genelde normalde yaptıımız ya da yapmak istediimiz aktivitelere gücümüzün azalmasıdır. Kanser ilgili yorgunluk ise, kanser tedavisi ya da kanserin kendisinden kaynaklanan olaan dıı ve ısrarlı bir ekilde bitkinlik hali olarak tanımlanmaktadır. Hastalarımız yorgunluu genelde; performans gücünde azalma, enerji eksiklii, uyku hali, üzüntülü hissetme, konsantre olmada güçlük, motivasyon eksiklii uykusuzluk gibi ifadelerle tanımlamaktadırlar. 31

Kansere balı yaanılan yorgunluk günlük dinleme ve uyku ile geçen yorgunluktan farklı olup, bireylerde daha iddetli, rahatsızlık veren ve dinlenmekle geçmeyen bir semptom olduu unutulmamalıdır. Yorgunlua neden olan faktörler arasında; arı psikolojik sorunlar (anksiyete, depresyon) uyku bozuklukları kansızlık beslenme aktivite düzeyi Hastalarımız yorgunluu yaygın olarak yaadıkları halde bu durumu salık ekibi ile konumak istememektedirler. Ancak yorgunluk düzeyi ve bunun günlük yaam aktivitelerinize olan etkisinin sizin tarafınızdan gözlenmesi salık ekibinin size yardımcı olması açısından oldukça önemlidir. Yorgunluunuzun deerlendirilmesinde; Yorgunluun balangıcı, süresi ve younluu Yorgunluu azaltan ve artıran faktörler 32

Uyku ve dinleme alıkanlıkları, Yorgunluun günlük yaama etkileri, Beslenme durumu, tah ve kilo durumundaki deiiklikler Yaadıınız psikolojik sorunlar sorgulanmaktadır. Yorgunluk semptomunun azaltılması için yapabilecekleriniz arasında; Aktivitelerinizi gücünüzün en çok olduu dönemlerde planlayarak yapınız. Kendinize yeterli dinlenme aralıkları oluturunuz. Gücünüzü korumak için aktivite planlaması yapınız. Yeterli uykunun alınması oldukça önemlidir. Yeterli dinlenme ve uyku için ıık ses, gürültü gibi çevresel uyaranlardan uzaklatırılmı bir ortam oluturunuz. Arı, bulantı, kusma gibi semptomlarınızın kontrolü için önerilen ilaçların yanında doktorunuz uykusuzluk için de size bazı ilaçlar önerebilir. Müzik, hayal kurma, meditasyon, derin nefes alma gibi yöntemlerle yaadıınız stresi azaltabilirsiniz. Bu ekilde yorgunluunuzu kısmen azaltabilirsiniz. 33

Fizik tedavi uzmanın yardımı ile size özgü oluturulabilen egzersizleri önerilen ekilde yapabilirsiniz. Yeterli ve dengeli bir ekilde beslenmek oldukça önemlidir. Diyetisyenizin size önerdii protein içerii zengin yumurta, süt gibi besinleri tüketebilirsiniz. Gün içerisinde yeterli sıvı alımı ( 6-8 bardak su) salayınız. Aızdan beslenme yetersizliinizin olduu dönemde mide içerisine iletilebilen araçlarla ya da damar yolu ile direk beslenmeniz doktorunuz ve diyetisyeniniz tarafından size önerilecektir. Beslenme yaamı sürdürmek için en temel gereksinimizdir. Tedavi öncesi, süresi ve sonrasında doru beslenmeniz kendinizi daha iyi hissetmenize ve güçlü kalmanıza yardım etmektedir. Hastalıın ilerlemesi ile birlikte siz hastalarımızda itah azalıı ve kilo kaybı olabilir. Bu semptomlar sizlerin kontrolünüzde olmayıp hastalıın getirdii sorunlar arasındadır. Bunun yanında yaadıınız arı, bulantı, kusma ve 34

yorgunluk gibi dier semptomlarda sizin yemek yeme isteinizi olumsuz olarak etkileyebilir. Ancak her eye ramen yemek yeme isteinizin oluması için kendinizi biraz zorlamalısınız. Yemek yeme yaadıınız bu semptomların ilaçlarla birlikte daha iyi kontrolü için oldukça önemlidir. tahsızlıın nedenleri arasında; bulantı, kusma, arı, yorgunluk, uykusuzluk, alınan dier ilaçlar, yutma güçlüü, kabızlık, ishal, depresyon ve anksiyete Bu semptomlar sizin için stres kaynaı olumanın yanında aileniz içinde önemli bir endie kaynaıdır. Aileniz genelde sizin yemek tüketiminizdeki azalma ve kilo kaybı konusunda kaygılıdırlar. tahsızlık (anoreksi) ve ileri derecede zayıflama (kaeksi), tümöre ve metabolik deiikliklerden kaynaklanan 35

karmaık ve kompleks bir problemdir. Bu yüzden bu problemlerin yönetimin de ekip yaklaımı oldukça önemlidir. Siz ve ailenizde bir ekip üyesi olarak itahsızlık ve kilo kaybı yönetiminde önemli katkılar verebilirsiniz. Neler yapılabilir? Aızdan beslenme sizin için oldukça önemlidir. Tat almak ya da aç olduunuz için yemek yemek deil, beslenmenizin gereklilii için itahsız olsanız da yemee çalımanız ve kendi gücünüzü toplayıp yiyebildiiniz kadar yemeniz çok önemlidir. Sizin için diyetisyen tarafından oluturulan beslenme programındaki gıdaları mümkün olduunca tüketmeye çalıınız. Siz ya da aileniz tükettiiniz gıdaları ve miktarını içeren bir beslenme günlüü tutabilir. Beslenme durumunu olumsuz etkileyebilecek arı, bulantı, kusma gibi problemlerin giderilmesi için doktorunuz tarafından önerilen ilaçları kullanınız. Gıdaları az az, sık aralıklarla alarak daha rahat tüketebilirsiniz. Yalı, baharatlı ve asitli içecekleri tüketmekten kaçınız. 36