GİRİŞ Göz yaşartıcı gazlar, kalabalık kontrolü amacıyla kullanılan kimyasal ajanlardır. İrritan özellikleri nedeniyle bu maddeler püskürtme ya da gaz bombası şeklinde uygulandıklarında çok kısa sürede gözlerde, ciltte ve solunum yollarında etkilenmelere yol açarlar. Tüm dünyada, özellikle de Ortadoğu, Afrika ve Latin Amerika da bu amaçla yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu yaygın kullanım da güvenilirlik ile ilgili soruları akla getirmektedir. 1. Dünya Savaşı nda kimyasal ajanların kitleler üzerinde yaygın olarak kullanımı ilk defa gözlenmiştir. Kimyasal ajanların yoğun kullanımı nedeniyle 1925 yılında Birleşmiş Milletler Protokolü düzenlenmiştir. Cenevre Protokolü olarak da bilinen bu sözleşme ile "boğucu, zehirleyici ve benzeri gazların ve bakteriyolojik araçların savaşta kullanımı yasaklanmıştır". Kimyasal ajanların kullanımının düzenlenmesini amaçlayan bu protokolü 95 ten fazla ülke imzalamıştır. 1960 lı yıllarda bu ajanların İngilizler tarafından Kuzey İrlanda da yaygın olarak kullanılması üzerine özellikle CS ile ilgili laboratuvar çalışmaları çokça yapılmış ve yüksek konsantrasyonlarda pulmoner ödeme yol açarak ölüme neden olabileceği raporlanmıştır. 1987 yılının Haziran- Temmuz aylarında Güney Kore de çok yoğun ve uygunsuz göz yaşartıcı ajanların kullanımı bildirilmiştir. Hastanelere başvuran kişiler retrospektif olarak incelendiğinde, özellikle eşlik eden solunum hastalığı olan kişilerde şiddetli solunum yetmezliği atakları, pulmoner ödem ve ölümler rapor edilmiştir. Kimyasal ajanların devam eden yoğun kullanımı sonucu 1989 yılında Kimyasal Silahlar Kongresi (CWC) düzenlenmiş, katılımcı devletler Cenevre Protokolü ne bağlılığı teyit etmişler ve tüm devletler kimyasal silahların kullanılmaması ve bu tür kullanımların suç teşkil edeceği konusunda fikir birliğine varmıştır.
1997 yılında Türkiye nin de imzaladığı Kimyasal Silahlar Sözleşmesiyle; bütün kimyasal silahların kullanımı, geliştirilmesi, üretimi, edinilmesi, saklanması, stoklanması ve transferi yasaklanmış, devletler kimyasal silahların yok edilmesi konusunda yükümlü kılınmıştır ve toplumsal olaylarda kalabalık kontrolü amacı ile kimyasal ajanların güvenlik güçleri tarafından kullanımına izin verilmiştir. Bu kongrede yayımlanan bildirgenin 7. bölüm 2. paragrafında: İsyan Kontrol Ajanları; spesifik olarak yasaklanmış kimyasal silahlar listesinde bulunmayan, kullanıldığında hızlı duyusal irritasyon ve fiziksel yetersizlik yaratan, maruziyet kesildiğinde bu etkileri kaybolan ajanlar olarak tanımlanmaktadır. 2006 yılında Kimyasal Silahların Geliştirilmesi, Üretimi, Stoklanması ve Kullanımının Yasaklanması Hakkında Kanun yürürlüğe girmiş ve Biber gazı bu kapsamın dışına alınmıştır. Toplumsal olaylarda kalabalık kontrolü amacıyla güvenlik güçlerince biber gazı kullanımı uluslararası ve ulusal hukuka uygundur ancak, biber gazı savaşlarda kullanılamaz. Yani devletlerin kendi vatandaşları üzerinde bu ajanları kullanması uygundur ancak başka devletlerin vatandaşları üzerinde uygulaması suçtur. Güvenlik güçlerinin kendi vatandaşlarına karşı kullandığı biber gazı, kimyasal silah değildir. Ancak kullanımı da bir takım koşullara bağlanmıştır. En önemli koşul gerekliliktir, yani son çare olarak kullanılmasıdır. Orantılı kullanımı gerekmektedir, bu gazın toplumsal olayları kontrol etmek amacıyla kullanılabilmesi için mutlaka şiddet şartı aranmalıdır, yani olayların şiddet de içermesi gerekir ki olayları bastırabilmek ve yatıştırabilmek için biber gazı gibi isyan kontrol ajanları kullanılabilsin. Bu gazlar kullanılmadan önce kalabalık haberdar edilmeli, uyarılmalı; mutlaka sağlık görevlileri ulaşılabilecek en yakın mesafede bulunmalı ve çevrede bulunan üçüncü kişilerin etkilenmemesi için gerekli tedbirler alınmalıdır. 2012 yılının Ağustos ayında Physicians for Human Rights tarafından yayımlanan raporda şöyle bir ibare yer almaktadır: Her ne kadar uzun dönem etkileri bilinmese de, bu ajanların kromozom ve DNA yapısına zarar vererek üreme fonksiyonları üzerinde istenmeyen etkiler, karsinojen etkiler oluşturma potansiyeli yüksek olabilir..
Gözyaşartıcı maddelerin pek çok çeşidi vardır. En sık kullanılanlar ise Chlorobenzylidenmalononitrile (CS), Chloroacetophenone (CN), Oleoresincapsicum (OC) dur. Biber gazı olarak bilinen Oleoresincapsicum (OC), solancea familyasından Capsicumannum ya da Capsicum frutescens den elde edilen Şili biberi adlı kırmızı biberin işleme tabi tutulması sonucu elde edilen bir yağdır. OC spreyi genellikle yüze doğru sıkılarak karşı tarafın etkisiz hale getirilmesi amacıyla kullanılmaktadır. OC maddesi diğerlerine göre, daha ucuz olduğu ve daha hızlı etki gösterdiği için daha sık tercih edilebilmektedir. Chlorobenzylidenmalononitrile (CS) kısaltılmış adının halini 1928 yılında maddeyi ABD de ilk kez sentezleyen kişiler olan Corson ve Stoughton ın soyadlarının baş harflerinden almıştır. Gaza maruz kalındığında bölgesel olarak oluşan hidroklorik asidin cilt ve mukoza hasarından sorumlu olabileceği öne sürülmüştür. CS genellikle kapsüller ve gaz bombası şeklinde kullanılmaktadır. Bu göz yaşartıcı maddelerin en çok bilinen ve rastlanan etkileri aşağıdaki gibidir. gözlerde yanma ve yaşarma şiddetli öksürük yoğun burun akıntısı göz kapakları, burun ve boğazda yanma hipertansiyon krizi anksiyete baş dönmesi solunum güçlüğü cilt yanıkları (özellikle güneş gören ve/veya terleyen bölgelerde) yüksek konsantrasyonlarda şiddetli öksürük, kusma havalandırmanın olmadığı alanlarda kalp ve solunum sistemi etkileri nedeni ile ölümcül sonuçlara yol açabileceği bildirilmiştir. Göz yaşartıcı maddelerin aşırı miktarlarda ve yüksek dozda kullanımı, kapalı ortamda uygulanması, maruziyet süresinin uzaması, dakika solunum sayısının yüksek olması gibi etkenler
gaz inhalasyonuna bağlı toksisiteyi artırmaktadır. Isı ve nem oranının yüksek olması ise cilt reaksiyonlarının ağırlaşmasına sebebiyet vermektedir. Göz yaşartıcı gazların insanlardaki akut sistemik etkileri iyi bilinmekle birlikte veriler sıklıkla laboratuvar koşullarında, retrospektif veya az sayıdaki gönüllüler üzerinde yapılan çalışmalardan toplanmıştır. Gerçek durumlara bağlı etkilenmeler olgu bildirimleri düzeyindedir. Büyük topluluklardan objektif testlerle toplanan verilere dayalı çıkarımlar bulunmamaktadır. Türk Toraks Derneği adına biz 2013 Haziran Gezi Parkı olayları sırasında İstanbul ve Ankara da alan çalışması yaparak bu gereksinimi karşılamaya çalıştık. Taksim Gezi Parkı olayları devam ederken 14-15 Haziran 2013 tarihlerinde Gezi Parkı na yakın bir mekanda, gönüllülere yüzyüze anket uygulama ve solunum fonksiyon testi uygulamasından oluşan çalışmamızın ilk ayağını gerçekleştirdik Katılımcılara sosyal medyadan yaptığımız çağrılarla, kartopu yöntemi ile ulaştık. Gönüllülerin çalışmamıza katılmasında kulaktan kulağa yaptıklarımızın yayılıp güven ortamının oluşması da çok etkili oldu. Toplam 355 gönüllüye ulaştık. Ankara da aynı şekilde yüzyüze anket uygulaması ve SFT den oluşan çalışma 17-21 Haziran tarihlerinde yapıldı. Toplam 86 gönüllü katıldı. 29 Haziran 2013 te Cihangir de 105 gönüllü katılımcıya yüzyüze anket ve SFT uyguladık. Cihangir, Taksim Meydanı na yaklaşık 500 m uzaklıkta bir yaşam alanı olduğu için bu bölgede çalışmayı tercih ettik. Toplamda 546 gönüllü katılımcının yüzyüze uygulanan anketleri ve SFT verileri ile aşağıdaki tablo ve grafiklerde verilerimizi özetlemeye çalıştık. Sorulara verilen yanıt sayısı soruya göre değişmektedir.
BULGULAR Çalışmamıza katılan gönüllülerin yaş ortalaması 31.2 ± 10.5 olarak tespit edildi. Cinsiyet Çalışmamıza katılan gönüllülerin % 47.4 ü kadın, % 52.6 sı erkektir. Erkek %52,60 Kadın %47,40 Öğrenim Durumu Olguların %47.6 sı üniversite mezunuydu, Halen üniversite öğrencisi olanların oranı %24 tü.
Lise Öğrencisi %3,20 Diğerleri %17,00 Üniversite Mezunu %47,60 Üniversite Öğrencisi %24,00 Lise ve Altı Mezunu %8,20 Meslek Katılımcıların %54,7 sini yanıt vermeyenler ve istatistiksel olarak yüzdeye giremeyen çeşitli meslek grupları oluşturuyordu. Bu soruya yanıt verenler arasında üniversite öğrencileri %24,9 luk oranla en yüksek grubu oluştururken, %9,1 ile sanatçılar ve %5,2 ile medya mensupları onları takip ediyordu. Üniversite Öğrencisi %24,90 Diğerleri %54,70 Lise Öğrencisi %2,50 Öğretmen %3,60 Sanatçı %9,10 Medya Mensubu %5,20
Sigara Çalışmamıza katılan gönüllüler arasında sigara içme oranı % 61,8 olarak tespit edildi. Sigara içmeyenlerin oranı % 30,2 iken, katılımcıların % 8 i de sigarayı bıraktığını belirtti. %30,20 Bırakmış %8,00 %61,80 Ek Hastalık Çalışmamıza katılan gönüllülerden ek hastalığı olanların oranı %22,9 idi. Ek hastalığı olanların içerisinde 39 kişi astım (%38,9), 3 kişi KOAH (%2,4), 21 kişi kalp hastalığı (16,7) olduğunu belirtirken 53 kişi farklı hastalıklar bildirdiler (%42,1). %22,90 Yanıtsız %1,80 %75,30
Çalışmamızdaki yüzyüze ankette yöneltmiş olduğumuz Gaza maruz kaldıktan sonra astım veya nefes darlığı atağı geçirdiniz mi? sorusuna 83 kişi yanıt verdi. Yanıt verenlerin %47,3 ü evet diyerek gaza maruziyetten sonra nefes darlığı atağı geçirdiğini belirtirken, %42,7 si nefes darlığı atağı geçirmediğini bildirdi. Gaz Tipi Çalışmamıza katılan gönüllülerin %81,2 si gaz bombasına maruz kaldığını belirtirken, %10,4 ü gaz bombası ve gaz spreyine maruz kaldıklarını belirtti. Kimyasallı su ile karşılaştıklarını bildirenlerin oranı ise %4,3 idi. %81,20 %10,40 %1,80 %4,30 %2 %0,20 Gaz Rengi Çalışmamıza katılıp yüzyüze anket uygulanan gönüllülere maruz kaldıkları gazın rengi sorulduğunda %36,1 I renkli bir gazla karşılaştıklarını belirtti.
%55,80 %36,10 %8,10 Renkli Renksiz Yanıtsız Gaz Kokusu Çalışmamıza katılan gönüllülerin % 82,8 i kokulu bir gaza maruz kaldıklarını belirtti. %82,80 %13,80 %3,40 Yanıtsız
Gaza Uzaklık Çalışmamıza katılan göllülere gaza hangi uzaklıktan maruz kaldıklarını sorduk. Katılımcıların %21,1 i göz yaşartan ajanlara kapalı alandayken (ev, iş yeri, apartman boşluğu, vs) maruz kalmıştı. Açık alanda 1 metreden yakın mesafede göz yaşartan ajana maruz kalanların oranı %42,2 iken, %19,7 si açık alanda 1-5 metre aralığında göz yaşartan ajanla karşılaşmıştı. %42,40 %19,70 %10 Açık alanda 1 metreden az Açık alanda 1 5 metre Açık alanda 5 metreden fazla %21,10 Kapalı mekan %6,80 Yanıtsız Sosyal Güvence Katılımcıların %78 i sosyal güvenceye sahipti. %18,80 Yanıtsız %3,20 %78,00
Resmi bir Sağlık Kurumuna Başvuru Çalışmamıza katılan gönüllülerin % 6,4 ü resmi bir sağlık kuruluşuna başvurduğunu belirtti. Yanıtsız Gazla Karşılaşanların Uygulamaları Çalışmamıza katılan katılan gönüllülerin % 82 si kendi olanakları ile gaz maruziyetinden sonra uygulamalar yapmayı tercih ettiğini belirtti. Bireylerin çoğu yüzünü kapama, antiasitli suyla ve sütle yüzünü yıkamayı tercih etmişti.
Nefes Darlığı Çalışmamıza katılan gönüllülerin % 69,8 i göz yaşartan ajanlarla karşılaştıktan sonra nefes darlığı şikayeti yaşadığını belirtmiştir. nefes darlığı şikayeti olan kişilerin 65 i (% 11,9) bu şikayetin bir günden uzun sürdüğünü bildirmiştir. %30,20 %69,80 Öksürük Çalışmamıza katılan gönüllülerde % 80 ile öksürük şikayeti en yüksek oranda saptanan solunum sistemi şikayeti oldu. Katılımcılardan 437 si gözyaşartan ajana maruz kaldıktan sonra öksürük şikayeti yaşadığını belirtti. Öksürük şikayeti olanların %17,2 sinde (94 kişi) bu şikayet bir günden uzun sürmüştü.
%20,00 %80,00 Balgam Çalışmamızda yüzyüze anket uyguladığımız 248 gönüllü balgam şikayeti olduğunu bildirdi (% 45,4). Balgam şikayeti yaşayanların % 14 ünde (77 kişi) bu şikayet bir günden uzun sürmüştü. %45,40 %54,60
Göğüs Ağrısı Çalışmamıza katılan gönüllülerin %43,4 ü göz yaşartan ajan maruziyetinden sonra göğüs ağrısı şikayeti yaşadığını belirtti (237 kişi). Göğüs ağrısı şikayeti 53 kişide (%9,7) bir günden uzun sürmüştü. %43,40 %56,60 Hemoptizi Yüzyüze anket çalışması uyguladığımız katılımcıların 17 sinde (%3,1) gaza maruz kaldıktan sonra hemoptizi (kanlı balgam) ortaya çıkmıştı. 7 kişide bu şikayet bir günden uzun sürmüştü.
%3,10 %97,10 Burun Akıntısı Çalışmamıza katılan gönüllülerin % 71,6 sı (391 kişi) gazla karşılaştıktan sonra burun akıntısı şikayeti yaşadığını belirtti. Bu kişilerin % 9,3 ü (51 kişi) burun akıntısı şikayetinin bir günden uzun sürdüğünü bildirdi. %28,80 %71,20
Göz Kızarması Katılımcıların 442 si (% 80,5) göz yaşartan ajanla karşılaştıktan sonra göz kızarması şikayetiniz oldu mu? sorusuna evet yanıtı verdi. Bu şikayete sahip olan 22 kişide (%4) göz kızarması bir günden uzun sürmüştü. %19,50 %80,50 Cilt Bulgusu Yüzyüze anket uyguladığımız gönüllülerin %43,6 sı gaza maruz kaldıktan sonra cilt bulguları yaşadığını bildirdi. Cilt şikayeti olan 37 kişide (%6,8) bu şikayetler bir günden uzun sürmüştü.
%43,60 %56,40 Gazla karşılaşmadan sonra akut sistemik ve solunumsal yakınmaların ortalama süreleri (gün) Göz yaşartan ajanla karşılaştıktan sonra şikayetleri bir günden uzun süren katılımcıların sayısı ve şikayetlerin süresi toplu olarak aşağıdaki tabloda verilmiştir. n Ortalama değer (gün) Medyan (gün) Minimum (gün) Maksimum (gün) Nefes darlığı 36 11.5 15 1 24 Öksürük 48 10.9 15 1 20 Balgam 34 11.2 13.5 1 15 Göğüs ağrısı 32 11.8 15 2 15 Hemoptizi 5 12.8 14 10 15 Burun akıntısı 27 11.3 15 1 15 Göz kızarması 15 10.0 15 1 15 Cilt bulgusu 33 12.4 15 1 45
Kapalı alanda göz yaşartan ajanlara maruz kaldığını bildiren katılımcılarda nefes darlığı, balgam, göz kızarması ve cilt bulgularına dair şikayetler daha yüksek oranda saptanmıştır. Kadınlarda nefes darlığı, öksürük, göğüs ağrısı, burun akıntısı ve cilt bulgularına erkeklerden daha yüksek oranlarda tespit edilmiştir. Amerika Toraks Topluluğu nun (ATS) 2014 yılında Mayıs ayında gerçekleştirdiği uluslararası kongrede Türk Toraks Derneği adına yapılan 4 poster sunumunda 546 bireyi içeren epidemiyolojik araştırmalarımız alt grupların özellikleri ayrı ayrı ele alınarak tartışılmıştır. Gezi Parkı eylemleri sırasında gazla İstanbul da (Taksim de) karşılaşan 355 bireyin ortalama yaşının 30,4 olduğu, %49 unun kadınlardan oluştuğu, %64 ünün sigara kullandığı gözlenmiştir. Taksim de gazla karşılaşanların %21,3 ünün kapalı mekanda, %46,5 unun 1 metreden yakın mesafede karşılaştığı anlaşılmıştır. Kapalı mekanda gazla karşılaşanlarda nefessizlik yakınmasının (%85,5), göz kızarması (%91,3) ve cilt bulgularının (%69,1) anlamlı derecede fazla olduğu gözlendi. Her yüz kişiden hemen hemen 10 unun kısıtlayıcı akciğer bozukluğuna sahip olduğu anlaşıldı. Ayrıca aynı oranda küçük havayolları daralması da saptandı. Ankara da aynı dönemde gazla karşılaşan 86 kişinin; 34 ünün kadın, 52 sinin erkek olduğu, yaş ortalamasının 29,5 olduğu gözlendi. Ankara da gazla karşılaşanların %26,7 sinin kapalı mekanda, %39,5 unun 1 metreden yakın mesafede karşılaştığı anlaşılmıştır. İstanbul sonuçlarına benzer olarak gazla karşılaşanlarda kısıtlayıcı akciğer fonksiyonu bozukluğunun %10 oranında, küçük havayolları daralmasının ise %12,7 oranında olduğu gözlendi. Gezi Parkı eylemlerinden 2 hafta sonra yakın bir bölge olan Cihangir de yapılan ve 105 kişiyi içeren çalışmada ise yaş ortalaması 36,2 idi ve bireylerin 54 ü kadındı. Bu grupta kapalı mekanda gazla karşılaşma bireyler o bölgede ikamet ettikleri için daha da yüksekti (%36,8). Gazla kapalı alanda karşılaşanların nefes darlığı, öksürük, balgam ve göğüs ağrısı oranları istatistiksel olarak anlamlı düzeyde yüksekti. Ayrıca gazla kapalı mekanda ve 1 metreden yakın uzaklıkta karşılaşanlarda kısıtlayıcı akciğer
bozukluğu solunum fonksiyon testleriyle gösterilmişti. Yalnızca bölgede yaşadığı için küçük havayolları daralması bulunan bireylerin oranı %19 gibi yüksek düzeyde seyir etmekteydi. SONUÇ Göz yaşartıcı gaza maruz kalanlarda klinik belirtilerin bireylerin %10-13 ünde yaklaşık 2 hafta kadar sürmesi, gazın etkilerinin sadece kısa süreli olmadığını ortaya koymaktadır. Katılımcıların %42,ü açık alanda 1 metreden yakın mesafede gaza maruz kalırken, % 21,1 i iç ortamda maruz kalmıştır. Çalışmalarımızın Cihangir etabında kapalı mekanda gaz maruziyetinin %40 lara varması kendisi eyleme katılmadığı halde gaza maruz kalan önemli bir halk kitlesinin varlığını göstermektedir. Gaz uygulaması artık ciddi ve yaygın bir halk sağlığı sorunu haline gelmiştir. Her üç çalışmada da bireylerin gazla karşılaşma şekline göre solunum yakınmaları ve solunum fonksiyon testlerinin özellikleri de incelenmiş ve sonuçlar kapalı mekanda gazla karşılaşmanın daha sık belirtiye yol açtığını ve fonksiyonları düşürdüğünü göstermiştir. Bireylerin solunum fonksiyonlarının daha çok kısıtlayıcı biçimde düşmesi toksik gaz ve tomalardan sıkılan biber gazı katılmış sıvıların inhalasyonuna bağlı akciğer inflamasyonu ve hasarı tablosunu da düşündürmektedir. Artık gözyaşartan gazlarla karşılaşmada solunum sağlığını incelemek üzere akciğer radyografilerinin elde edilmesi ve yorumlanması süreci gelmiştir. Türk Toraks Derneği nin misyonu, akciğer sağlığını geliştirerek halk sağlığı politikalarına katkıda bulunmaktır. Bu kapsamda, gözyaşartıcı gazların akciğer sağlığı üzerine olası etkilerini, bilimsel işbirlikleri ile araştırmayı sürdürecektir. Saygılarımızla. Dr Eda Uslu, Dr Peri Arbak, Dr Elif Dağlı Dr Çağla Uyanusta Küçük