AŞILANMA VE ÇOCUK SAĞLIĞI 11

Transkript

1 AŞILANMA VE ÇOCUK SAĞLIĞI 11 Sabahat Tezcan ve Elif Kurtuluş Yiğit Bu bölümde aylık çocukların aşılanması, beş yaş altı çocuklarda akut solunum yolu enfeksiyonunun varlığı ve evlenmiş kadınların sigara içme durumlarına ilişkin bulgular sunulmaktadır. Araştırmadan önceki beş yıl içinde meydana gelen tüm canlı doğumlar için veri toplanmıştır Çocukların Aşılanması Bir yaşın altındaki tüm çocukların aşı ile önlenebilir altı hastalığa karşı (tüberküloz, difteri, boğmaca, tetanoz, polio, kızamık) aşılanması bebek ve çocuk hastalıkları ve ölümlerinin önlenmesinde en çok maliyet-etkili programlardan biridir. Bir çocuğun tam aşılı olması için bir doz BCG, üç doz DBT, üç doz polio (OP) ve bir doz kızamık aşısı olması gerekmektedir. BCG aşısı bebeğe doğumda ya da ilk sağlık kontrolünde yapılır ve tüberküloza karşı korur. DBT aşısı difteri, boğmaca ve tetanoza karşı korur. DBT ve OP aşılarının her ikisi de üç doz olup, doğumdan sonra yaklaşık altıncı, onuncu ve ondördüncü haftalarda yapılması gerekmektedir; ancak, bu takvim her zaman titizlikle uygulanamadığından, bir çocuğun 12 aylık olana kadar üç dozun hepsini almış olmasına önem verilmektedir. Kızamık aşısı çocuk dokuz aylık olduğunda veya hemen sonrasında yapılmalıdır. Çocuk 12 aylık olduğunda aşı takviminde belirtilen bütün aşıların yapılmış olması önerilmektedir. Aşı ile önlenebilir yukarda belirtilen altı hastalığa karşı aşılanan tüm çocuklar tam aşılı olarak tanımlanmaktadır. TNSA-2003 de aşılama durumu ile ilgili bilgiler, araştırma öncesindeki beş yıllık dönem boyunca doğan tüm çocuklar için toplanmıştır. Ancak burada sunulan veriler araştırma sırasında yaşayan çocuklarla sınırlı tutulmuştur. Belirlenen yaş grubundaki bütün çocuklara ait aşılama verilerinin elde edilmesi için annelere çocuğunun aşı kartı olup olmadığı sorulmuş, eğer varsa, görüşmeciye göstermesi istenmiştir. Karttaki aşılama tarihleri sorukağıdına kaydedilmiştir. Ayrıca kartta belirtilmemiş herhangi bir aşının çocuğa yapılıp yapılmadığı da annelere sorulmuştur. Eğer çocuğun aşı kartı yok ise, çocuğun her aşı için aşılanma durumunun saptanması amacıyla anneye bir dizi soru sorulmuştur. DBT ve oral polio aşıları için annelerden aşının doz sayısını belirtmeleri istenmiştir Aylık Çocuklarda Aşılanma Oranları Tablo 11.1 de aşı kartı veya annenin beyanına dayalı bilgi kaynağına göre aşılanma oranları yer almaktadır. Veri aylık çocuklar için tam aşılı olabilecekleri aya göre düzenlenmiştir. Aşılanma ve Çocuk Sağlığı 133

2 Çocukların yüzde 54 ü için bilgi aşı kartından elde edilirken geriye kalan çocukların bilgileri de annelerden elde edilmiştir. Aşılanma bilgisi anne beyanından elde edilen çocuklarda, yaşamlarının ilk yılındaki aşılanma oranı (yüzde 12) aşı kartı olanlarınkine göre (yüzde 43) daha düşüktür. Aşı kartı olmayan çocuklarda OP aşılanma oranı DBT aşılanma oranından daha fazladır. Tablo 11.1 Bilgi kaynağına göre aşılar Araştırma tarihinden önceki herhangi bir zamanda belli aşıları olmuş olan, aylık çocukların yüzde dağılımı ve anneden veya aşı kartından alınan bilgiye göre 12 aya kadar aşılanmış olanların yüzde dağılımı, Türkiye 2003 Aşı olan çocukların yüzdesi: Bilgi kaynağı BCG DBT1 DBT2 DBT3 Polio1 Polio2 Polio3 Kızamık Tam Aşılı 1 Hiç Aşı Yok Çocuk sayısı Araştırmadan önceki herhangi bir tarihte aşılanan Aşı kartı Anne hikayesi Kart+Anne hikayesi aydan önce aşılanan Tam aşılı çocuklar (BCG, kızamık ve üç doz DBT ve polio almış olanlar). 2 Aşılanma bilgisi anneden alınan çocukların, yaşamın ilk yılında aşılanma oranının kartı olan çocuklarla aynı olduğu varsayılmıştır. Hem annenin beyanı hem de aşı kartları göz önünde tutulduğunda, çocukların yüzde 54 ünün araştırma tarihinden önce önerilen sekiz aşıyı yaptırdıkları Tablo 11.1 de gösterilmektedir. Çocukların sadece yüzde 3 ü hiç aşı olmamıştır. Geri kalan yüzde 43 ise eksik aşılanmıştır. Bir yaşına kadar aşılarını tam yaptıranların yüzdesi 48 dir Temel Özelliklere Göre Aşılanma Oranları Tablo 11.2 de aylık çocuklar için temel özelliklere göre aşılanma yüzdeleri verilmiştir. Bu yüzdelerde kentsel ve kırsal yerleşime göre belirgin bir farklılaşma söz konusudur. Kentsel ve kırsal yerleşimlerde yaşayan çocuklarda ilk doz OP aşılanması yaklaşık aynıdır (yüzde 95). Ancak ikinci ve üçüncü doz OP aşılanması kırsal yerleşimlerde yaşayan çocuklar için yüzde 78 ve yüzde 53 e, kentsel yerleşimlerde yaşayan çocuklar için yüzde 85 ve yüzde 77 ye düşmektedir. Kentsel yerleşimlerde yaşayan çocuklar için DBT aşısının üç dozu da kırsal yerleşimlerde yaşayan çocuklara göre daha yüksektir. Aşılanmaya devam etmeme oranının yüksek olduğu kırsal yerleşimlerde üçüncü doz DBT aşılama oranı yüzde 48 e düşerken, bu yüzde kentsel yerleşimlerde yaşayan çocuklar için yüzde 73 tür. BCG ve kızamık aşılama oranları da kırsal kesimde yaşayan çocuklarda kentsel kesimde yaşayanlardan düşüktür. Genel olarak, kentsel yerleşimlerde yaşayan çocukların yüzde 63 ü tam aşılı olup, kırdaki çocukların tam aşılanma yüzdesinden (yüzde 37) oldukça yüksektir. Bölgesel farklılıklar ele alındığında, tam aşılanma yüzdesi Doğu Anadolu bölgesinde en düşüktür (yüzde 35). Diğer bütün bölgelerde, her on çocuktan en az altısı tam aşılıdır. Tablo 11.2 deki bilgi Doğu Anadolu bölgesinde DBT ve OP için aşılanmaya devam etmeme yüzdelerinin diğer bölgelerle karşılaştırıldığında önemli ölçüde yüksek olduğunu açıkça 134 Aşılanma ve Çocuk Sağlığı

3 göstermektedir. Aşı kartları anneleri tarafından gösterilen çocukların yüzdesi diğer bölgelere kıyasla Doğu Anadolu bölgesinde oldukça düşüktür (yüzde 31). Çocuğun aşılanma durumuyla annenin eğitim düzeyi arasında ilişki vardır. Anneleri hiç eğitim görmemiş çocuklar arasında tam aşılı çocukların oranı yüzde 26 iken, anneleri en az lise eğitimi görmüş çocuklar arasında ise yüzde 69 dur. Hiç eğitim almamış annelerin çocuklarında DBT/OP aşılarına devamsızlık diğer çocuklardan daha yüksektir, mesela hiç eğitim görmemiş annelerin çocuklarında DBT birinci dozu ile ulaşılan oran yüzde 63 iken, üçüncü doz için bu oran yüzde 35 e düşmektedir. Hiç eğitim görmemiş annelerin çocuklarının yalnızca yüzde 45 i kızamık aşısı, yüzde 64 ü ise BCG aşısı olmuşlardır. Tablo 11.2 Temel özelliklere göre aşılanma durumu Temel özelliklere göre araştırma tarihinden önceki herhangi bir zamanda (aşı kartı veya anne bildirimine göre) belli aşıları almış olan aylık çocukların ve aşı kartı bulunanların yüzdeleri, Türkiye 2003 Aşı olan çocukların yüzdesi: DBT Polio Temel özellik BCG Kızamık Tam Aşılı 1 Hiç Aşı Olmamış Aşı Kartı Olan Cinsiyet Erkek Kız Doğum sırası Yerleşim yeri Kent Kır Bölge Batı Güney Orta Kuzey (91.5) (95.8) (85.6) (70.7) (93.8) (85.8) (71.0) (84.5) (60.1) (2.8) (64.7) 41 Doğu Seçilmiş NUTS 1 Bölgeleri İstanbul Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş İlköğretim birinci kademe İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri Toplam Tam aşılı çocuklar (BCG, kızamık ve üç doz DBT ve polio almış olanlar). Çocuk Sayısı Çocuğun doğum sırasının da aşılama oranlarıyla ilişkisi vardır. Yüksek doğum sırasında olan çocukların aşılanma yüzdesi, ilk sıradakilere göre daha düşüktür. İlk doğumlarda, tam aşılanma yüzde 62 iken, bu dört ve beşinci sıradaki çocuklarda yüzde 34 e, altı veya daha yüksek sıradaki çocuklarda yüzde 22 ye düşmektedir. Erkek ve kız çocukların aşılanma yüzdelerinde de erkek çocukların lehine bir farklılık bulunmaktadır. Aşılanma ve Çocuk Sağlığı 135

4 Yaşa göre Yaşamın Birinci Yılında Aşılanma Oranları Tablo 11.3, aylık çocuklarda aşı kartı olanların yüzdesini, ve aşı kartına veya anne ifadesine göre bir yaş altında ulaşılan aşılanma yüzdelerini göstermektedir. Daha önceki tablolarda olduğu gibi, aşılama zamanının, aşı bilgilerinin anneden alındığı çocuklarla aşı kartları olan çocuklarda aynı olduğu varsayılmıştır. Tablo 11.3 Çocukların araştırma sırasındaki yaşlarına göre yaşamın ilk yılındaki aşılanma oranları aylık çocuklarda araştırma sırasındaki yaşlarına göre aşı kartı olanların yüzdesi ve ilk doğum gününden önce aşı olanların yüzdesi, Türkiye 2003 Araştırma sırasındaki yaşı Aşı aylık tüm çocuklar Aşı kartı olan Bir yaşından önce aşılananların yüzdesi 1 BCG DBT DBT DBT Polio Polio Polio Kızamık Tam aşılı Hiç aşısı yok Çocuk sayısı ,255 1 Aşılanma bilgileri aşı kartından veya anneden elde edilmiştir. Aşılanma bilgisi anneden alınan çocukların, yaşamın ilk yılında aşılanma oranının aşı kartı olan çocuklarla aynı olduğu varsayılmıştır. 2 Tam aşılı çocuklar (BCG, kızamık ve üç doz DPT ve polio almış olanlar). Çocuğun yaşı büyüdükçe aşı kartı olan çocukların oranı da azalmaktadır; aşı kartı görülen çocukların oranı aylık çocuklarda yüzde 54 den, aylık çocuklarda yüzde 17 ye düşmektedir. Bu da aşılanma düzeylerinin yakın geçmişte daha yüksek olduğunu veya annelerin çocuklar büyüdükçe aşı kartlarını saklamadıklarını göstermektedir. Benzer şekilde, aylık çocuklarda tam aşılı olanların yüzdesi aylık ve aylık çocuklardan daha yüksektir Akut Solunum Yolu Enfeksiyonu ve Ateşin Prevalansı ve Tedavisi Akut Solunum Yolu Enfeksiyonu (ASYE), özellikle pnömoni, bebeklik ve çocukluk dönemindeki hastalıkların ve ölümlerin temel nedenlerinden birisidir. ASYE, Türkiye de kış aylarında beş yaşın altındaki çocuklarda hala çok sık görülen bir hastalıktır. Erken teşhis ve uygun antibiyotiklerle zamanında yapılan tedavi ile ASYE kaynaklı ölümlerin büyük bir bölümü önlenebilir. 136 Aşılanma ve Çocuk Sağlığı

5 TNSA-2003 de, ASYE prevalansı annelere araştırmadan önceki iki hafta içerisinde beş yaşın altındaki çocuklarda kısa ve hızlı solunumla birlikte öksürük olup olmadığı sorularak hesaplanmıştır. Bu semptomları olan çocuklar için, verilen tedavinin türü ve sağlık hizmetlerine başvurma ile ilgili sorular sorulmuştur. Ancak hastalık ile ilgili bilginin objektif olmadığı, bu bilginin tıbbi teşhis olmadan annenin çocuğunun hastalığını algılamasına dayandığı dikkate alınmalıdır. Bununla birlikte, bulguların değerlendirilmesinde ASYE nin en çok rastlanan ayları olan Aralık 2003 ve Mayıs 2004 döneminde gerçekleştirilen TNSA ün saha çalışmasının zamanlaması da dikkate alınmalıdır. ASYE prevalansı mevsime göre değiştiğinden, verilen sonuçlar yıllık ASYE prevalansını temsil etmemektedir. Tablo 11.4 araştırma tarihinden önceki iki hafta içinde ASYE belirtileri gösteren ve ateşi olan beş yaşın altındaki çocukların yüzdesini göstermektedir. Sorukağıdında ASYE nin ve ateşin tedavisi ile ilgili bir ayrım yapılmadığından, bu tablo tedavi edilen çocukların yüzdelerini tek bir sütunda vermektedir. Bu tablo aynı zamanda sigaranın ASYE ye sebep olduğu veya semptomlarını arttırdığı bilgisinden hareketle annenin sigara içme durumu ile ilgili bilgiyi de içermektedir. Bu değişkenin ateş ile bilinen bir ilişkisi olmadığından, ateş ile bağlantısı verilmemiştir. Genel olarak, araştırmadan önceki iki hafta içinde çocukların yüzde 29 u ASYE geçirmiştir. İki yaşın altında, özellikle 6-11 ve aylık çocukların, daha büyük yaştaki çocuklara göre ASYE geçirme yüzdeleri daha yüksektir. Cinsiyete ve yerleşim yerine göre ASYE prevalansında farklılaşma çok küçüktür. ASYE prevalansı Kuzey ve Doğu Anadolu bölgelerinde (yüzde 33), eğitimi olmayan annelerin çocuklarında (yüzde 35) ve sigara içen annelerin çocuklarında (yüzde 31) diğer çocuklara göre daha yüksektir. Araştırmadan önceki iki hafta içinde anneler çocukların yüzde 40 ının ateşinin yükseldiğini belirtmiştir. Ateş prevalansı 6-11 aylık çocuklarda (yüzde 55), Doğu Anadolu bölgesinde yaşayan çocuklarda (yüzde 50) ve eğitimi olmayan annelerin çocuklarında (yüzde 51) en yüksektir. Aşılanma ve Çocuk Sağlığı 137

6 Tablo 11.4 ASYE ve ateşin prevalansı ve semptomların tedavisi Temel özelliklere göre araştırma tarihinden önceki iki hafta içinde öksürükle beraber kısa ve hızlı solunumu olan (ASYE semptomları) beş yaşın altındaki çocukların yüzdesi, ateşi olan çocukların yüzdesi ve ASYE semptomları ve/veya ateşi olan çocuklardan tedavi alanların yüzdesi, Türkiye 2003 Temel özellik ASYE semptomu olan çocukların yüzdesi Ateşi olan çocukların yüzdesi Çocuk sayısı ASYE ve/veya ateşi olan çocuklardan sağlık personeli/ kuruluşunda tedavi olanların yüzdesi 1 Çocuk sayısı Ay olarak yaş < Cinsiyet Erkek , ,001 Kız , Yerleşim yeri Kent , ,253 Kır , Bölge Batı , Güney Orta Kuzey Doğu , NUTS 1 Bölgesi İstanbul Batı Marmara (56.8) 48 Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş , İlköğretim birinci kademe , İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri Annenin sigara içme durumu Sigara içiyor 31.3 NA 1, Sigara içmiyor 28.0 NA 2, ,443 Toplam , ,929 ASYE = Akut Solunum Yolu Enfeksiyonu; NA = Uygun değil 1 Eczane, dükkan, geleneksel tedaviler hariç Not: Parantez içinde gösterilen bulgular 25 ile 49 arasında ağırlıksız gözlem sayısına dayanmaktadır. 138 Aşılanma ve Çocuk Sağlığı

7 ASYE ve/veya ateşi olan her on çocuktan dördü herhangi bir sağlık kuruluşundan ya da sağlık personelinden tedavi almıştır. Tedavi alanların oranı hayatlarının ilk yılında olan çocuklarda (yaklaşık yüzde 48), erkek çocuklarda (yüzde 44), kentsel yerleşimlerde (yüzde 48) ve Batı Anadolu bölgesinde (yüzde 49) yaşayan çocuklarda ve anneleri ortaokulu bitiren (yüzde 56) ve lise ve daha üstü eğitimi olanların çocuklarında (yüzde 55) daha yüksektir Annelerin Sigara İçme Durumu Sigara içmek insan sağlığına zararlıdır. Sigara kullanımı kadın sağlığını olumsuz yönde etkilerken çocuk sağlığını da etkiler. Sigaranın gebelikte kullanımı bebeğin küçük veya düşük kilolu olma olasılığını arttırır ve çocukların ASYE hastalıklarına eğilimlerini arttırabilir. Tablo 11.5 bazı temel özelliklere göre kadınlar arasında sigara içme prevalansını ve sıklığını göstermektedir. Tüm yaş arasındaki evlenmiş kadınların yüzde 28 i ara sıra ya da düzenli olarak sigara içtiklerini belirtmişlerdir. Yaş yapısına bakıldığında, yaş grubundaki kadınlarda sigara içme daha yaygındır. Kentte yaşayan kadınların sigara içme prevalansı kırda yaşayanlara göre daha yüksektir (sırasıyla yüzde 33 ve 15). Batı Anadolu bölgesinde yaşayan kadınların ve en az lise eğitimi olan kadınların sigara içme prevalansı daha yüksektir (sırasıyla yüzde 32 ve 44). Gebelik durumuna göre bakıldığında ise, gebe kadınların yüzde 15 i ve emziren kadınların yüzde 20 si sigara içtiklerini belirtmişlerdir yaş arasındaki sigara içenlerin çoğunluğu günde 10 ve daha fazla sigara içmektedir (yüzde 52). On ve daha fazla sigara içenlerin yüzdesi Batı Anadolu bölgesinde yaşayan (yüzde 47) ve en az lise eğitimi olan (yüzde 45) kadınlarda en yüksektir. Gebe kadınlar arasında, yüzde 41 i 3-5 adet sigara, yüzde 14 ü 6-9 sigara ve yüzde 15 i 10 ve daha fazla sigara içmektedir. Benzer şekilde, emziren kadınların yüzde 29 u 3-5 adet sigara, yüzde 17 si 6-9 sigara ve yüzde 23 ü 10 ve daha fazla sigara içmektedir. TNSA-2003 sonuçları TNSA-1993 sonuçları ile karşılaştırıldığında, son on yılda kadınlar arasında sigara içmenin daha yaygın hale geldiği görülmektedir. Genel olarak, evlenmiş kadınlar arasında sigara içenlerin payı yüzde 18 den yüzde 28 e çıkarak iki kattan daha fazla artmıştır. Aşılanma ve Çocuk Sağlığı 139

8 Tablo 11.5 Sigara kullanımı Temel özelliklere göre ara sıra ya da düzenli olarak sigara içen evlenmiş kadınların yüzdesi ve günde içilen sigara sayısına göre sigara içenlerin dağılımı, Türkiye 2003 Sigara Günde içilen sigara sayısı Sigara Temel Özellik içenlerin yüzdesi Kadın sayısı Bilmiyor/ cevapsız Toplam içenlerin sayısı Yaş (1.5) (22.5) (43.8) (13.3 (19.3) (0.0) , , , Yerleşim yeri Kent , ,885 Kır , Bölge Batı , ,063 Güney , Orta , Kuzey Doğu , NUTS 1 Bölgesi İstanbul , Batı Marmara Ege , Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz , Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Eğitim Eğitimi yok/ilk. bitirmemiş , İlköğretim birinci kademe , ,065 İlköğretim ikinci kademe Lise ve üzeri , Gebelik ve Emzirme Gebe Emziriyor Gebe değil/emzirmiyor , ,980 Toplam , , Aşılanma ve Çocuk Sağlığı