METRO* OJİ VE ULUSAL KALİBRASYON AĞI Ali EREN ÖZET Bilindiği üzere, metroloji, ölçme bilimi olup ölçüler ve tartılar bilgisi veya sistemi olarak tanımlanmaktadır. Metroloji bilimi, gerek ticari ve endüstriyel bakımdan ve gerekse bilimsel açıdan uluslararası alanda büyük bir öneme sahiptir. Bu sebeple, fiziki ölçümlerin dünyanın her yerinde aynı olmasının sağlanması amacıyla 1875 yılında imzalanan "Mette Sözleşmesi" ile "Uluslararası Ölçüler ve Ayarlar Bürosu (Bureauc International des Poids et Mesures, BIPM); uluslararası alanda yasal metroloji çalışmalarının koordinasyonu amacıyla da Bir Milletlerarası Yasal Metroloji Teşkilatı Kurulmasını Sağlayan anlaşma ile "Uluslararası nizami Ölçüler Teşkilatı" (Organisation Internationale de Metrologie Leg'ale, ODVIL) kurulmuştur. Türkiye her iki teşkilata da üyedir. Metroloji.faaliyetleri üç alanda sürdürülmektedir. 1- Bilimsel Metroloji 2- Yasal Metroloji 3- Endüstriyel Metroloji Ülkemizde, bilimsel metroloji faaliyetleri TÜBiTAK'ça; endüstriyel metroloji faaliyetleri TSE'ce yasal metroloji faaliyetleri de 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu Hükümleri çerçevesinde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca yürütülmektedir. Bu bildiride Türkiye'nin Ölçüler ve Ayar Sistemi izah edilerek yapılan çalışmalar açıklanmışür. SUMMARY As it' s known Metrology is the science of measurement and is defined as measurements and balances inf ormation and system. The science of Metrology have an importance in international field both from commercial and industrial, and scientific aspect. For this reason, with the aim of supplying to issue uniform world-wide physical measurements,. In 1875, with signed "Meter Contract" The International Balance and Measurement Bureau (Bureau International des Poids et Mesures, BIPM). And with the aim of coordination of legal metrology studying in international field, and with the convention that to get the establishment of an International Legal Metrology Organization has been established. Turkey is the member of both two organizations. Metrology activities are carried on in three fields. 1- Scientific metrology 2- Legal Metrology 3- Industrial Metrology In our country, scientific metrology activities by TÜBÎTAK, industrial metrology activities by TSE, Legal metrology activities in the frame of the rule of Measurement and Calibration law with no. 3516 have been enforced by the Ministry of Industry and Trade. In this essay, the Measurement and Calibration system of Turkey has been defined and making studies have been explained. 138
BÎRİNCÎ BÖLÜM I. GÎRlŞ 1.1. Metrolojinin Tanımı ve Önemi Metrolojinin günümüzdeki sözlük anlamı "Ölçü Bilimi"dir. Metroloji, diğer yandan bir kemiyetin değerini tespit etmek amacıyla yapılan işlemlerin tümüne verilen bir ad olarak da tanımlanmaktadır. Metroloji, ölçme sistemi ile ilgili teknoloji alanındaki doğruluk seviyesini hem pratik, hem de teorik olarak bütün özellikleri ile inceleyen bilim dalıdır. Metrolojinin gerek bilimsel, gerekse endüstriyel tekniklerin ya da fertler, toplumlar ve ülkeler arasındaki ilişkilerin sürdürülmesinde ve geliştirilmesinde son derece önemli bir yeri olduğu şüphesizdir. Bugün dünyamızda, birçok gelişmiş ülkenin tecrübeleri, herhangi bir ülkedeki gelişmenin gelecekteki düzeyinin metrolojik düzenin kapsamına ve mükemmelliğine bağlı olduğunu doğrulamıştır. Metroloji, dış pazarlara açılınması, ürünlerin ihracatta kalite düzeyinin yüksek olması, Standardlara uygunluğu ve etkili bir kalite kontrol sistemi içinde tescilli olarak pazarlamayı kolaylaştırması bakımından da önem arzetmektedir. Hızla gelişen üretim teknolojilerinin metroloji ve kalibrasyona ilişkin önemli ihtiyaçları da beraberinde getirdiği bilinen gerçeklerdendir. Sağlıklı ölçme yapılmaksızın ürün kalitesi ve üretim teknolojisinin standardlara uygunluğu düşünülemez. Ölçmenin güvenirliliği, ölçme ekipmanlarının teknik isteklere göre kalibre edilmesi, ayarlanmış olması ile doğru orantılıdır. Bu yüzden kaliteli ürün elde etmede, seri kalite kontrolü uygulamaları içinde ölçme cihazlarının mevcut olmasının yanı sıra bu cihazların hassas bir şekilde kullanılmaları, bakımları ile periyodik kalibrasyonlannın yapılması kaçınılmazdır. 1.2. Ülkemizdeki Tarihsel Gelişimi Ülkemizde Ölçüler ve Ayar Teşkilatı ve Çalışmalarının tarihçesine kısaca göz atacak olur isek, ülkemizde 1933 yılına kadar, Mesahat, Evzan ve Ekyali Cedideye dair 1285 (Milâdi 1869) tarihli bir kanun uyarınca, bazı belediyeler tarafından görevlendirilen ve her türlü mesleki eğitimden yoksun tutulan memurların, oldukça ilkel metodlarla, sadece bir kısım ölçü ve tartı aletlerini kontroldan ibaret uygulamaları bulunduğu, bunun ise alıcı ve satıcı hukukun ve dolayısıyla piyasa düzeninin sağlanmasını gerçekleştirmekten hayli uzak olduğu görülmektedir. Özellikle, ölçü aletlerinin Standard hale getirilmemiş olması sebebiyle, ülkemizin çeşitli bölgelerine ve hatta kişilere göre değişen değerler taşıyan ölçü birimlerinin kullanılması bu konuda tam bir kargaşa yaratıyordu. Örneğin; uzunluk ölçü birimi olarak yurdun bazı bölgelerinde endaze (65 cm) kullanılırken, bazı yerlerde arşın "çarşı arşını" (68 cm), bina ve arazi ile ilgili konularda ise mimar arşını (75,8 cm) gibi farklı ölçüler kullanılmakta idi. Birimlerdeki bu uzunluk farklarının yarattığı sakıncalardan başka özellikle endaze ve çarşı arşınının askatlan olan urupun (rubu) hem endaze ve hem de çarşı arşınının 1/8'i, gerahın da yine endaze ve çarşı arşınının 1/16'sı karşılığında kullanılması da ayrıca karışıklıklara yol açıyordu. Keza, uzunlukları değişmediği halde bu birimlerin ve askatlarımn yer yer çığ, belük (arşın), börçek (gerah) gibi değişik isimlerle adlandırılmış olması da bir sakınca konusu idi. Uzunluk ölçülerinde olduğu gibi alan ölçülerinde de mimar arşını, endaze veya çarşı arşınına göre bulunan günük, girib, koltuk ve dönüm ile bunun kat ve askatı olan feddan ve evlek gibi değişik isim ve değerlerde birimler kullanılıyordu. Hacim ölçü birimi olarak en yaygın şekilde kullanılan kile, İstanbul'da 37, Anadolu'da ise 101 lit eye tekabül ediyor; askatlan İstanbul'da ölçek, şinik, kutu ve zarf şeklinde adlandırılırken, Anadolu'da hak. öl- 139
çek, gödük ve ruplağı şeklinde biliniyordu. Kileden ayrı olarak Anadolu'da rastladığımız çanak, çap, demirli, eğme ve gödük gibi tahıl ölçü birimleri de mevcut kargaşayı açıkça ortaya koymaktadır. Kütle (ağırlık) ölçülerinde ise okka veya kıyye (1.283 kg) esas birim olarak kabul edilmekle beraber, bunun katları olan ratıl bazı yerlerde 9, bazı yerlerde 2,5 okka; batman ise yer yer 4,6 veya 12 okka karşılığında kullanılıyordu. Keza 44 okka 1 kantar'a, 4 kantar karşılığı olarak bilinen 1 çeki 225,8 kg'a eşit sayılırken 249,99 kg'lık değeri ile yeni çeki ayrı bir birim idi. Bunların dışında, komşu ülkelerin etkisinde kalan bazı bölgelerimizde de verat, sajin, tuht gibi yabancı ölçü birimlerine de rastlanmış olması, metrik sistem uygulamasından önce ülkemizin ölçüler yönünden nasıl bir çıkmazda olduğunu belirtmek bakımından kayda değer görülmektedir. Bu kadar çeşitli ve değişik değerdeki ölçülerin doğruluklarının kontrol edilmesinin, hele o devirdeki statü içinde ne derece imkansız olduğu düşünüldüğünde, durumun vehameti her halde çok iyi anlaşılacaktır. Bu arada metre "sistemine geçiş konusunda bazı kısır çalışmaların yapıldığını görmekteyiz. Nitekim, 1922 yılında bir Kanun teklifi münasebetiyle yapılan görüşmelerde, zamanın Bursa Milletvekili Operatör Emin Bey tarafından yapılan Kanun teklifinde; Ülkemizde ağırlık ve uzunluk birimi olarak kullanılan eski kıyye (okka), arşın ve endaze gibi ölçülerin bütün batı ülkelerinde olduğu gibi birleştirilmesi zamanın geldiğini, ancak, ağırlık için ülkemizde kullanılan eski kıyyenin birden bire kaldırılmasının pek çok yolsuzluklara meydan vereceğinin bilincinde olduğunu, bu nedenle şimdilik yalnız uzunluk ölçülerinin birleştirilmesiyle yetinilerek bir süre sonra diğerlerinin çaresine bakılmasının uygun olacağım ifade ederek, aşağıda belirtilen maddenin Kanunlaştırılmasını 30 Mayıs 1921 tarihinde teklif etmiştir. Bu teklif, zamanın İçişleri Komisyonunda görüşülmüş ve ölçü ve tartı aletlerinde ihtiyaç ve alışkanlıkların dikkate alınmasının gerektiği, bir Kanun maddesi ile ihtiyaçların karşılanması ve alışkanlıkların değiştirilmesine imkan olmadığı, gerek uzunluk ve gerekse ağırlıkta ondalı esası ihtiva eden metre usulünün (metrik sistem) resmi işlemlerde kullanılmakta olduğu ve ondalı ağırlığın kabulüne dair bir Kanunun zaten olması nedeniyle tasarının red edilmesi benimsenmiştir. (16 Ocak 1922) Geçmişe yönelik bazı örnekler vermek suretiyle kısaca açıklanmaya çalışılan ülkemizdeki bölgelere göre değişen çeşitli ölçülerin yarattığı karışıklıklara "Metre Sözleşmesini imzaladığımız 1875 tarihinden 58 yıl sonra nihayet, 26.3.1931 tarihinde kabul edilmiş olan 1782 sayılı "Ölçüler Kanunu"nun yürürlüğe konulması ve Ölçüler Teşkilatının kurulması ile 1.1.1933 tarihinde son verilmiştir. 1933 yılında, 1782 sayılı "Ölçüler Kanunu"nun yürürlüğe girişi ile uygulanmasına başlanan Ölçüler ve Ayar Hizmetleri, piyasaya güvenin korunması bakımından günlük yaşantımızda hayli önemli bir yer işgal etmiştir. Atatürk devrimlerinden biri olan metre sisteminin kabulü ile yurt çapında değişik değerlerle kullanılan ölçülerin meydana getirdiği karışıklık ortadan kaldırılmış ve bir "Ölçüler ve Ayar Teşkilatı" kurularak konu tamamen Ticaret Bakanhğı'nın kontrolüne verilmiştir. 26.3.1931 tarihinde kabul edilen 1782 sayılı "Ölçüler Kanunu"nun 23'ncü maddesi gereğince Uluslararası Ölçüler ve Tartılar Bürosunun bir üyesi olarak ülkemiz bu konuda Batılı ülkeler arasında yerini almıştır. Metrik sistemin uygulamaya konulduğu 1.1.1933 tarihinden 22 yıl sonra ise ölçü aletlerinde meydana gelen gelişmelere uyabilmek amacıyla, 1782 sayılı Kanunun bazı maddelerini değiştiren ve bazı yeni maddeler ekleyen 6621 sayılı "Ölçüler Kanunu" 21.5.1955 tarihinde kabul olunarak yürürlüğe konulmuştur. Bu sırada, Uluslararası alanda ölçme ve ölçü aletleriyle ilgili teknik ve idari konuların çözülmesi ve yasal 'netroloji çalışmalarının koordinasyonu amacıyla 1955 yılında "Bir Milletlerarası Kanuni Metroloji Kurulnasını Sağlayan Mukavelename" ile "Bureu International de Metrologie Legale" (OIML), adı ile "Uluslararası Nizami Ölçüler Teşkilatı" kurulmuştur. Türkiye, 31.12.1955 tarih ve 4/6440 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile adı geçen teşkilata tam üye olmuş ancak, tam üyeliğin gerekli kıldığı giriş ücreti ve katılma payının yüksek olması nedeniyle, 8.12.1961 tarih 140
ve 6/15 sayılı Kararname ile asil üyelik ile ilgili Kararname yürürlükten kaldırılarak sözkonusu teşkilata "Muhabir Üye" sıfatıyla üye olmuştur. Böylece, OIML ve BIPM'e üye olunması ile metroloji alanında uluslararası platformda yapılan çalışmalar ve ilerlemelerin izlenmesine imkan sağlanmıştır. Daha sonraki yıllarda gelişen ve değişen ölçü ve ölçü aletleri teknolojisi karşısında mer'i mevzuat yetersiz kalmış, toplumdaki nüfus artışı, ticaretin gelişmesi, ölçüler ve ayarlarla ilgili hizmetleri büyütmüş ve teşkilat bu durum karşısında uygulamalara cevap veremez hale gelmiştir. Bu nedenle, 1782 sayılı Ölçüler Kanunu ve bu Kanunun bazı maddelere değiştiren ve bazı maddeler ekleyen 6621 sayılı Kanunun yerine yeni bir Kanun tasarısı hazırlanmış, 21.1.1989 tarihinde kabul olunan 3516 sayılı "Ölçüler ve Ayar Kanunu" 21.1.1989 tarih ve 20056 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe konulmuştur. 3516 sayılı "Ölçüler ve Ayar Kanunu"nun yürürlüğe girmesi ile ilmi değerini kaybetmiş ölçü birimleri ve tanımları yerine, Uluslararası Birimler Sistemi ve bu birimlere ait yeni tanımlar ülkemizce uygulamaya konulmuş, Kanunla öngörülen özellikle AT Ülkeleriyle Batı Avrupa'da uygulanan Uluslararası Ölçü Standardlarının dikkate alınması sözkonusu olmuştur. 1.3. Uluslararası Platformdaki Durum Fiziki ölçümlerin Dünya'nın her tarafında aynı olmasını temin etmek amacıyla, 20 Mayıs 1875 tarihinde Paris'te imzalanan "METRE SÖZLEŞMESİ"nin l'inci maddesi uyarınca kurulan "Uluslararası Ölçüler ve Ayar Bürosu" (BIPM) bugün Dünya'daki ölçü ve ayar sisteminin en üst kurumudur. Tarihsel nedenlerle Paris'te Fransız Hükümetinden bağımsız olarak çalışan büronun giderleri Türkiye'nin de içinde bulunduğu metrik konvensiyon üyesi 47 ülke tarafından karşılanmaktadır. BIPM ile ilgili detaylı bilgiler ileriki bölümlerde verilecektir. BIPM'nin kurulması ile metroloji alanında başlatılan çalışmalar neticesinde, Büro 1889 yılına kadar 30 adet metre ve kilogram etalonu yapmış ve üye ülkelere dağıtmıştır. Çok basit gibi görünen bu husus, o tarihte şu üç sebeple hayli güç çalışmaları gerektirmiştir. 1- Metal seçiminde, o zamana kadar eşine rastlanmamış bir saflık ve mütecanislik göstermesi istenen ve içinde % 10 İridyum bulunan bir platin alaşımı. 2- Bu etalonların, daha öncekilerine oranla 100 defa daha iyi hassasiyetle kullanımı, genleşme, young modülü, ısı ıskalası, suyun ve havanın yoğunluğu, ağırlıktan meydana gelen hızlanma gibi fizik konstantlarının saptanması ve bu etalonlar arasında karşılaştırma metodları. 3- Bugünkü büyük ulusal laboratuvarlardan henüz hiçbirinin bulunmadığı o dönemlerde, Büronun, mevcut 5-6 fizikçi ile bu yeni sorunları ele alabilecek tek kuruluş olması. Buna rağmen, bu ilk dönemde yapılan çalışmalar çok başarılı olmuş ve dünyaya, yaşama koşullarımızı temelinden değiştiren bilim ve sanayi tekniğinin üzerine kurulduğu sağlam bir temel meydana getirmiştir. 1889'dan 1925 yılma kadar metodları ve daha önce elde edilen sonuçları geliştiren, doğrulayan ve yayan metrolojistlerin sabırlı çalışmaları, daha çok, huzurlu, kütle, ısı ve genleşme ölçülerine yönelmiştir. Termik genleşmesi sıfır olan demir - nikel alaşımı, bu çalışmalar sırasında bulunduğu gibi bu dönemde BIPM tarafından elde edilen sonuçların çoğu bugünde geçerlidir. Daha sonraları, endüstrideki uygulamaları ile elektrik ve nükleer fizik alanlarında olağanüstü gelişmeler görülmüş ve aydınlatma tekniğinde olduğu gibi, diğer teknikler de yaygınlaşmıştır. Doğru ve yeknesak etalonlar ihtiyacı, hükümetleri ve Uluslararası Ölçüler ve Tartılar Bürosunun Ohm ve Volt gibi elektrik, kandela ve lümen gibi fotometri ve iyonizan ışınlar ölçü etalonlarının muhafaza edileceği, incelenebileceği ve doğruluklarının araştırılacağı yeni laboratuvarlarla donatmaya yöneltmiştir. Ayrıca, giderek artan hassas ölçe ihtiyacına cevap verebilmek üzere, ölçme yöntemlerini geliştirmeye 141
yönelik çalışmalar, Büronun çalışmaları içinde geniş bir yer almıştır. 1960'lardan bu yana, hem hassas ölçü aletleri çok daha hızlı bir gelişme göstermiş, hem de bu gelişmeıeı. katkıda bulunan büyük laboratuvarlarm sayısı artmıştır. Hassas ölçmelerdeki gelişimde; bir yandan birimlerin tanımının yapay etalonlar üzerinde değil, atom konstantları üzerine kurma eğilimi, oic yandan, ölçmelerde kullanılan teknik cihazların daha hassaslaştırılması (lazerler, ordinatörler, elektronik cihazlar gibi) aynı zamanda meydana gelen iki gelişimin sonucudur. Nitekim 1960'dan bu yana, metre, kripton86 atomunun radyasyonunun dalga uzunluğu ile; 1967'den beri saniyede sezyuml33 atomunun bir hiperfon geçişinin frekansı ile tanımlanmıştır. Diğer ölçülerinde bunları işlemesi gerekecektir. Örneğin, etalonların sıcaklığı konusunda 0,001 Kelvin derecelik hassasiyet dahi çoğu zaman yeterli olmamaktadır. Bu nedenle, Uluslararası Ölçüler ve Tartılar Bürosunun deneme salonları donatımı tamamen değiştirilmiştir. Böylece, Büronun son yıllardaki çalışmaları genellikle atom çağının gerekleri paralelinde olmak üzere uzunluk, ağırlık ve yoğunluk, elektrik, fotometri, termometri, gravimetri, x ve y ışınlan, radyonükleidlerin' etkinliği ve nötronik ölçüler alanında yoğunlaşmıştır. ÎKÎNCİ BÖLÜM 2. TÜRKİYE'DE METROLOjI ÇALIŞMALARI VE SANAYİ VE TİCARET BAKANLIĞI'NIN GÖREV, YETKİ VE SORUMLULUKLARI 2.1. Mevcut Durum ve Yapılan Çalışmalar. 2.1.1. Organizasyon Bilindiği üzere, ülkemizde metroloji çalışmalarıyla doğrudan doğruya ilgili kamu kuruluşları; Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, TÜBİTAK ve TSE'dir. Burada, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın metroloji alanındaki görev ve sorumluluklarına geçmeden önce, Türkiye'nin Ölçüler ve Ayar Teşkilatı şemasının ortaya konulması ve ilgili diğer kuruluşların görev ve yetkilerine de kısaca değinmenin faydalı olacağı düşünülmektedir. Türkiye'nin Ölçüler ve Ayar Teşkilatı şeması ek 1 'de verilmektedir. Şemanın incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, ülkemizde metroloji çalışmalarıyla doğrudan doğruya ilgili kamu kuruluşları; Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın ana birimlerinden biri olan Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü ile ilgili Devlet Bakanlıklarına bağlı olan TÜBİTAK ve TSE'dir. Şemada yer alan İçişleri Bakanlığı; grup merkezi belediyelerde kurulmuş bulunan ve Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüklerine bağlı olarak çalışan Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarının İdari bakundan İçişleri Bakanlığı'na bağlı olması nedeniyle yer almaktadır. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın Ölçüler ve Ayar Teşkilatı; Merkezde, Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü'ne bağlı Ölçüler Ayar Dairesi Başkanlığı ile Proje Dairesi Başkanlığı taşrada ise, bölge esasına dayalı olarak çalışan ve 38 İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü bünyesinde kurulmuş bulunan Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinden oluşmaktadır. Yine şemada yer alan ve Bakanlığımızca belgelendirilmiş bulunan Elektrik, Su ve Gaz Sayaçları Tamir ve Ayar İstasyonları ile Ölçü ve Ölçü Aletleri Tamir ve Ayar Atölyeleri de, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Ölçüler ve Ayar Teşkilatının denetimi altında çalışmaktadır. Türkiye'nin Ölçüler ve Ayar Teşkilatı semasıyla ilgili bu açıklamalardan sonra, aşağıda sırasıyla, şemada yer alan kuruluşların kısaca görev ve yetkilerine değinilecektir. 2.1.1.1. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) 2.1.1.1.1. TÜBiTAK'ın Kuruluşu ve Amacı Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, 17 Temmuz 1963 günü kabul edilerek, 24 Temmuz 1963 günü yürürlüğe giren 278 sayılı Kanun ile kurulmuştur. 21 Ekim 1987 gün ve 294 sayılı Kanun Hükmünde 142
Kararname ile değiştirilen Kuruluş Kanunu'nun 1. maddesine göre kuruluş amacı; "Türkiye'de müspet bilimler ve kalkınma planları doğrultusunda araştırma ve geliştirme yapmak, yapılmasını sağlamak, koordine etmek, bu alanlarda mevcut olan bilgilere erişmek ve erişilmesini sağlamaktır". Kurumun "tüzel kişiliği, idari ve mali özerkliği" vardır. Başbakan'a bağlı olan Kurum kendi Kanununda belirtilmeyen hallerde özel hukuk hükümlerine tabidir. Milli Kalkınma hedefleri doğrultusunda, kuruluş amaçlarını gerçekleştirmek üzere 294 sayılı K.H.K.'nin 2. maddesi ile Kurum'a aşağıda gösterilen görevler verilmiştir. 2.1.1.1.2. TÜBiTAK'ın Görevleri Müspet Bilimler ve kalkınma planları doğrultusunda araştırma ve geliştirme yapmak veya aynî ve mali destek sağlamak suretiyle rekabete açık şekilde yaptırmak, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'na sekreterya görevi yapmak, Kamu idare ve kurumları, özel idare, belediye ve diğer gerçek ve tüzel kişilerin bilimsel ve teknik araştırma alanındaki taleplerini karşılamak, faaliyetleri ile ilgili bilgi akımını sağlamak, Kuruluş amacına uygun olarak bilim adamlarının, araştırmacıların yetiştirilmeleri ve geliştirilmeleri için imkanlar sağlamak, öğrenme ve öğretme teknolojilerine ait çalışmalar yapmak ve ilgili kuruluşlara tavsiyelerde bulunmak, öğrenim ve sonrasında üstün kabiliyet ve başarılarıyla kendini gösteren gençleri izleyerek onların yetişme ve gelişmelerine yardım etmek, bu maksatla yurt içinde ve yurt dışında burslar sağlamak, yarışmalar tertip etmek ve yayınlar yapmak, Kurumun görevleri ile ilgili konularda yapılacak Milletlerarası antlaşmaların hazırlanması ve müzakeresi için lüzumlu bilgileri Hükümete vermek ve antlaşmaların onaylanmasmdan sonra ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak, Çalışma alanlarına giren faaliyetlerle ilgili yerli ve yabancı kurumlar ve kişilerle işbirliği yapmak, bunların çalışmalarım yakından izlemek, Bilim ve Teknoloji kavramları hakkında milli bir şuur yaratılması maksadıyla seminerler, konferanslar, kurslar tertip etmek ve ettirmek, Kurumun çalışma alanı ile ilgili konularda yayınlar yapmak, yaptırmak, dokümantasyon merkezleri kurmak, uygulamaya dönük olarak kütüphane ve dokümantasyon hizmetlerini geliştirmek, Araştırma - geliştirme çalışması yapan kamu ve özel sektör kuruluşlarının faaliyetlerini tekip etmek, mükerrerlikleri önlemek amacıyla, veri temelleri ve bunlara dayalı raporlama sistemini kurmak ve ilgili kuruluşlara tavsiyelerde bulunmak, Teknolojik buluşların kullanım alanına aktarılmasını sağlayacak projeleri inceleyip görüş bildirmektir. 2.1.1.2. Türk Standardları Enstitüsü (TSE) 2.1.1.2.1. TSE'nin Kuruluşu ve Amacı Türk Standartlar Enstitüsü'nün kurulmasıyla ilgili ilk adım Isveç'li Standardizasyon Uzmanı Olle Sturen'in ülkemize getirilerek bir rapor hazırlattırılmasıdır. Bu rapor ışığında kuruluş görevi 1954 yılında Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği'ne verilmiştir. Enstitü 26.5.1955 tarihinde Milletlerarası Standardizasyon Teşkilatı (ISO) ve 1.1.1956 tarihinde ise Milletlerarası Elektroteknik Komisyonu (IEC)'ye üye olmuştur. Türk Standartları Enstitüsü 18.11.1960 tarih ve 132 sayılı kanunla Türkiye Odalar Birliği bünyesinden ayrılmıştır. Ülkemizde, endüstri ve teknolojinin gelişimine paralel olarak Standard yapma görevi sözkonusu kanun ve bu kanunun bazı maddelerini değiştiren 17.4.1981 gün ve 2449 sayılı; 17.8.1983 gün ve 2881 sayılı ve 16.5.1985 gün ve 3205 sayılı kanunlarla Türk Standardları Enstitüsü'ne verilmiştir. Enstitü, her türlü madde ve mamuller ile usul ve hizmet standardlarmı yapmak gayesiyle kurulmuştur. 143
Yine Enstitü, tüzel kişiliği haiz, özel hukuk hükümlerine göre yönetilen ve 160 sayılı kanunun 4'üncü maddesinin "c" fıkrası kapsamına giren bir kamu kurumu olup, kısa adı ve markası TSE'dir. Türk Standardları Enstitüsü'nün müsaadesi olmadan bu marka hiçbir şekil ve şart altında kullanılamaz. Bilindiği üzere, yalnız TSE tarafından kabul edilen standardlar "Türk Standardı" adını alır ve bu standardlar ihtiyari'dir. İhtiyari standardlar ilgili Bakanlığın onayı ile mecburi kılınabilir. Mecburi standardlar Resmi Gazete'de yayınlanır. Bir standardın mecburi kılınabilmesi için "Türk Standardı" olması şarttır. Enstitünün ilgili olduğu Bakanlık, Başbakanlıktır. 2.1.1.2.2. TSE'nin Görevleri Türk Standardları Enstitüsü'nün Görevleri Şunlardır: a) Her türlü standardı hazırlamak ve hazırlatmak, b) Enstitü bünyesinde veya hariçte hazırlanan standardları tetkik ve uygun bulduğu takdirde Türk Standardları olarak kabul etmek, c) Kabul edilen standardları yayınlamak ve ihtiyari olarak uygulamalarım teşvik etmek, mecburi olarak yürürlüğe konmalarında fayda görülenleri ilgili Bakanlığın onayına sunmak, d) Hususi ve resmi sektörün talebi üzerine standardları veya projelerini hazırlamak ve mütalaa vermek, e) Standardlar konusunda her türlü ilmi ve teknik incelemelerle araştırmalarda bulunmak, yabancı memleketlerdeki benzeri çalışmaları takip etmek, milletlerarası ve yabancı Standard kurumlan ile münasebetler kurmak ve bunlarla işbirliğinde bulunmak, f) Üniversiteler ve diğer ilmi, teknik kurum ve müesseselerle işbirliği sağlamak, standardizasyon konularında yayın yapmak, milli ve milletlerarası standardlardan arşivler meydana getirmek ve ilgililerin faydalanmalarına sunmak, g) Standardlarla ilgili araştırma maksadıyla ve ihtiyari standardların tatbikatında kontrol için laboratuvarlar kurmak, resmi veya hususi sektörün talep edeceği teknik çalışmaları yapmak ve rapor vermek, h) Yurtta Standard işlerini yerleştirmek ve geliştirmek için elemanlar yetiştirmek ve bu maksatla kurslar açmak ve seminerler tertiplemek, i) Standardlara uygun ve kaliteli üretimi teşvik edecek her türlü çalışmaları yapmak ve bunlara ilgili belgeleri tanzim etmek, j) Metroloji ve kalibrasyon ile ilgili araştırma ve geliştirme çalışmaları yapmak ve gerekli laboratuvarları kurmak, Türk Standardları Enstitüsü 'nün bu görevlerinin öncelik esasına göre tanzimi Genel kurul 'ca kararlaştırılır ve ilgililere duyurulur. 2.1.1.3. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Bilindiği üzere, ülkemizdeki yasal metroloji çalışmalarından sorumlu yegane kuruluş Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'dır. Bakanlık bu görevini, ana faaliyet birimlerinden biri olan Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü 'nce ifa etmektedir. 2.1.1.3.1. Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü'nün Kuruluşu ve Amacı Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü; Metroloji, standardizasyon ve kalite kontrol hizmetlerinin önemi ve bir bütünlük içinde ifa edilmesi dikkate alınarak, daha önceden değişik birimler tarafından yürütülen bu hizmetlerin bir çatı altında toplanması sağlanarak, tüketicinin korunmasında önemli olan iki temel unsur miktar, standard ve kalite hizmetlerinin etkin, süratli ve yaygın bir şekilde uygulanmasını ve bu konuda görev ifa eden kamu kurum ve kuruluşları ile koordinasyonu tesis etmek amacıyla Bakanlığunızın Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki 8.1.1985 tarih ve 3143 sayılı Kanun'da değişiklik yapan 3.11.1989 tarih ve 384 sayılı KHK ile kurulmuştur. 14
2.1.1.3.2. Görevleri Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü'nün Görevleri Şunlardır: a) Türk Standardları Enstitiisü'nce hazırlanan ve Bakanlık ile ilgili konularda mecburi uygulamaya konulması uygun görülenleri Bakan onayı ile mecburi tatbikata koymak, standardına göre denetimlerini yapmak veya yaptırmak, b) Standardları bulunmayan sanayi mamulleri ve emniyet kuralları için, standardlan hazırlanıncaya kadar kalite denetimine esas olacak özellikleri tespit etmek veya ettirmek, denetimini yapmak veya yaptırmak, c) mevzuatın diğer Bakanlık veya makamlara bıraktığı konular hariç olmak üzere iç ticarette konu olan ürün ve mamullerin standardlaştırılmasını sağlamak, d) Bakanlıkla ilgili kalite kontrol sistemlerinin kurulmasını, geliştirilmesini sağlamak, organize ve koordine etmek, e) 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun 2'inci maddesinde yer alan ölçü ve ölçü aletleri ile aynı madde uyarınca Kanun kapsamına alınacak diğer ölçü ve ölçü aletlerinin muayenesi, ayarlanması ve damgalanmasını sağlamak, f) Ölçü ve ölçü aletlerinin marka kaydını yapmak, tip ve sistemlerini onaylamak, ulusal ölçü etalonlarının muhafazasını sağlamak ve kontrollannı yapmak veya yaptırmak, g) Ayar istasyonlarının teknik yönden yeterli muayenelerini yapmak, yetki belgelerini düzenlemek, h) Laboratuvarlar kurmak veya kurdurmak, i) Mesleki eğitim kursları düzenlemek, j) Bakanlıkça verilecek benzeri görevleri yapmaktır. 2.1.1.3.3. Teşkilat Yapısı Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü, merkezde 2 Genel Müdür Yardımcısı; Standardlar Dairesi başkanlığı, Kalite Kontrol Dairesi Başkanlığı, Ölçüler ve Ayar Dairesi Başkanlığı ve Proje Dairesi Başkanlığı olmak üzere 4 Daire Başkanlığı ve 14 Şube Müdürlüğünden oluşmaktadır. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, ölçüler ve ayar hizmetlerinin etkin ve yaygın bir biçimde uygulanmasının sağlanması ve konuyla ilgili olarak uygulamaya konulmuş bulunan projelerin sağlıklı bir şekilde yürütülmesinin sağlanması amacıyla merkezde iki ayrı Daire Başkanlığı ihdas edilmiştir. Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü'nün teşkilat şeması ek 2'de verilmektedir. 2.1.1.3.4. Ölçüler ve Ayar Taşra Teşkilatı Ölçüler ve Ayar Taşra Teşkilatı, bölge esasına dayalı olarak 38 İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü bünyesinde kurulmuş bulunan Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlükleri ile bu İl Müdürlüklerine bağlı olarak çalışan ve belediyelerin gruplandınlması suretiyle oluşturulmuş bulunan 130 Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarından ibarettir. Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurlukları, çalışmaları itibarıyla Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinin bulunduğu İl Sanayi ve Ticaret Müdürlüklerine bağlı olmakla beraber, idari bakımdan ilgili belediyelere bağlı olarak çalışmaktadırlar. Ölçüler ve Ayar Şube müdürlüğü bulunan illerin listesi ek 3'de; Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarının listesi de ek 4'de verilmektedir. 2.1.1.3.4.1. Taşra Teşkilatı Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinin Görevleri Taşra Teşkilatında Sanayi ve Ticaret ti Müdürlükleri bünyesinde kurulmuş bulunan Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinin Görevleri Şunlardır: 1-3516 sayılı Kanunun 2'inci maddesi kapsamında bulunan, ölçü ve ölçü aletlerinin ilk, periyodik, ani, şikayet ve stok muayeneleri ile bunlarla ilgili marka kaydı, tip ve sistemin onaylanması, yetki belgesi, rapor ve belge düzenlenmesi, fonla ilgili ücretlerin tahsili gibi bilumum işleri yapmak, 145
2- Faaliyet sahası içinde bulunan, Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarında, Ölçüler mevzuatı hükümlerinin noksansız olarak uygulanmasını sağlamak, 3- Ölçü etalonlarının en iyi şekilde kullanılmasını sağlamak, bunları ve Belediye ayar memurluklarında bulunan etalonların kontrolünü yapmak, hatalı ve bozuk olanları düzelttirmek veya yenilenmesini temin etmek, 4- Ölçü ve ölçü aletlerinin muayenelerinin nasıl yapılacağı etalonların ne şekilde kullanılacağı hususunda gerek kendi memurlarını, gerekse Belediye Ayar Memurlarını iş başında eğitmek, 5- Faaliyet sahasındaki Belediye Ayar Memurluklarından alacakları yıllık raporları kendi çalışma sonuçları ile birleştirerek her yıl Mart ayı sonuna kadar Bakanlığa "Yıllık Rapor" olarak vermek, 6- Faaliyetleri ile ilgili Aylık İstatistiki bilgileri, takip eden her ayın 10'nda Bakanlıkta olacak şekilde göndermek, 7- Belediye Ayar Memurlarının muayene ettikleri, ölçü ve ölçü aletlerine ait bilumum işleri, Ölçüler ve Ayar Kanunu çerçevesinde kontrol etmek, 8- Bakanlıkça verilen emir ve talimatları yerine getirmektir. 2.1.1.3.4.2. Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarının Görevleri 3516 sayılı Kanunun 21 'inci maddesi gereğince, her Belediye özellikle ölçü ve ölçü aletlerinin muayene ve damgalama işlemlerinde çalıştırılmak üzere iş hacmine göre asgari bir ölçü ve ayar memuru görevlendirmek mecburiyetindedir. Ancak, Bakanlık, belediyelerin yerleşim ve ulaşım durumlarını ve bütçe imkanlarını gözönünde bulundurarak bir memur istihdam edemeyecek durumda olan belediyeleri gruplaştırmak suretiyle teşkilatlanmasını sağlamaktadır. Bu memurlar; yıllık muayene talimatnamesinin 19'uncu maddesinin B fıkrası uyarınca daha ziyade teknik bilgiye ihtiyaç göstermeyen basit dizaynlı ilk muayene ve damgalamaları yapılmış ölçü ve ölçü aletlerinden, uzunluk ölçüleri, akıcı ve kuru daneli maddeler için hacim ölçüleri ile 1 gr'dan 5 kg'a kadar adi tartıların, masa, asma ve ibreli teraziler, tek kollu kantarlar ve 2000 kg'a kadar basküllerin; periyodik ve ani muayenelerini yapmak için Bakanlığımızca görevlendirilmiş bulunmaktadırlar. Bu muayenelerden, periyodik muayeneler, belediye ayar memurluğu laboratuvarlarında yapıldığı gibi taşınması güç ve ayarı bulunduğu yere göre yapılmış olan ölçü aletlerinin bulundukları yerlerde de yapılmaktadır. Bu muayeneler daire laboratuvarlarında mevcut ölçü etalonları ile muayene edilecek aleti karşılaştırmak suretiyle gerçekleştirilmektedir. Ani muayeneler ise, görülecek lüzum ve ihbar üzerine habersizce yapılmaktadır. Esasen, belediyelerin sadece bahsekonu ölçü ve tartı aletlerinin periyodik ve ani damgalamaları şeklinde erilen hizmet bir tarafa bırakılırsa, Kanunun uygulanması çerçevesinde ortaya çıkan görevlerin tümü Baanlığımız tarafından yerine getirilmektedir. 2.1.2. Mevzuat Ülkemizde yasal metroloji ile ilgili çalışmalar, 11.1.1989 tarihinde kabul edilen ve 21. 1.1989 tarih ve Ï0056 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe konulmuş bulunan 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kaıunu hükümleri çerçevesinde yürütülmektedir. Bakanlığımızın metroloji alanındaki görev ve yetkileri bu kanunla belirlenmiş olduğundan burada sözkonusu kanun hakkında genel ve bir bilgi verilmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. 2.1.2.1. Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun Amacı Bu Kanunun amacı, milli ekonominin ve ticaretin gereklerine ve kamu yararına uygun olarak Türkiye hudutları içinde her türlü ölçü ve ölçü aletlerinin doğru ayarlı ve uluslararası birimler sistemine uygun olarak imalini ve kullanılmasını sağlamaktadır. 146
2.1.2.2. Kanunun Kapsamı Uzunluk, alan, hacim, ağırlık ölçüleri, areometreler, hububat muayene aletleri, elektrik, su, havagazı, doğalgaz, akaryakıt sayaçları, taksimetreler, naklimetreler, akım ve gerilim ölçü transformatörleri ile demiryolu yok ve sarınçlı vagonlarının muayenesi, ayarlanması ve damgalanması hususlarını kapsamaktadır. Bakanlar Kurulu, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nın teklifi üzerine bu maddede yer almayan herhangi bir ölçü ve ölçü aletini bu Kanun kapsamına alabilir. 2.1.2.3. Kanunun istisnaları Aşağıdaki konular bu Kanun kapsamı dışında bırakılmıştır. a) Uluslararası Birimler Sisteminin uygulanmadığı ülkelerle ilgili ve taraflardan biri Türk vatandaşı olmayan ve yurdumuzda oturmayan şahıslarla yapılmış anlaşma, sözleşme ve düzenlenmiş belgeler, b) (a) bendinde belirlenen ülkelere ticaret eşyası ihracı ile uğraşan müessese ve fabrikalarda özellikle bu işler için kullanılan ölçü ve ölçü aletleri, c) 1782 sayılı Ölçüler Kanununun yürürlüğe girdiği 1.1.1933 tarihinden önce düzenlenmiş bulunan tapu, kontrat ve senet gibi kayıt ve belgeler, d) Kullanılmayan antika ölçü ve ölçü aletleri, e) Öğretim işlerinde, para ve mücevherat yapımında veya taşıdığı özellikler bakımmdan Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca uygun görülecek özel, kişisel veya teknik işlerde kullanılan veya sanayi kuruluşlarında özellikle imalata yarayıp mamullerin miktarını tespitle ilgisi bulunmayan ölçü ve ölçü aletleri, f) Münhasıran banyo ve mutfaklarda kullanılmak maksadıyla imal edilmiş bulunan dinamometrik tartı aletleri, g) Silahlı Kuvvetlerin donatım ve donanımına ait olup alım satımla ilgisi bulunmayan teknik ölçü ve ölçü aletleri, Ancak, (b), (e) ve (g) bentlerinde yazılı ölçü ve ölçü aletlerinden teknik işler dışında ve ticarette kullanılabilecek nitelikte olanların üzerlerine "ALIM VE SATIM İŞLERİNDE KULLANILAMAZ" deyiminin yazılması ve (b) bendinde belirtilen ölçü ve ölçü aletlerinin özelliklerine göre muayeneleri yapılarak damgalanmış olmaları şarttır. 2.1.2.4.3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu Hakkında Genel Bilgiler 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu esas itibarıyla beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm kanunun genel hükümlerine dairdir. Bu bölümde; Kanunun amacı, kapsamı, istisnaları, kanunda geçen önemli terimlerin tanımları, Uluslararası Birimler Sistemi ile Uluslararası ölçü örneklerinin kabulü ve marka kaydı ile tip ve sistemin onaylanması hakkındadır. Kanunun 5 ve 6'inci maddeleriyle Uluslararası Birimler Sistemi kabul edilmiş olup; Resmi ve özel sözleşmeler, her türlü evrak, belge ve ilanlar ile miktar belirten etiketlerde ve kanunlara göre tutulan defterlerde Uluslararası Birimler Sistemi'nin kullanılması zorunluluğu getirilmiştir. Kanunun 7'inci maddesiyle Türkiye'de yapılan veya dışarıdan getirilen ölçü ve ölçü aletleri için bunların kullanışlı tip ve sistemde olduklarının Bakanlığımızca belgelendirilmesi zorunluluğu getirilmiştir. Uluslararası ölçü örneklerinin kabulüne dair 8'inci maddede; 1989 yılında Paris'te toplanan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansında kabul edilerek Fransa'da Sevr'de Breteuil Pavyonunda saklanmakta olan metre ve kilogram prototiplerinden alman ölçü örneklerinin, Türkiye için de uzunluk ve kütle (ağırlık) temel etalonları olduğu, bu temel etalonların, Bakanlığımız tarafından uygun bir yerde saklanacağı, etalonlara göre hazırlanacak yoklama ve kullanma etalonlarının ne şekilde sağlanacakları, muayene edilecekleri ve korunacaklarının Bakanlığımızca tespit edileceği, Bakanlığımızın bu amaçla mevcut veya kurulacak metroloji ve kalibrasyon merkezlerinden faydalanabileceği vurgulanmıştır. 147
Kanunun ikinci bölümü; muayene, damgalama ve yasaklara dairdir. Bu bölümde; ölçü ve ölçü aletlerinin tabi tutulacakları muayeneler, damgalama veya damga yerine belge verilmesinin esasları, yurt dışından ithal veya ihraç edilen ölçü ve ölçü aletlerinin muayenelerine ilişkin hususlar ile kanuna aykırı durumlarla ilgili yasaklar açıklanmıştır. Bu bölümde ayrıca, sayaç ayar istasyonları ile ölçü ve ölçü aletleri tamir ve ayar atölyelerinde çalışanların, tesbit edilecek esaslar çerçevesinde Bakanlığımızdan Tamir ve Ayar Yetki Belgesi almaları zorunluluğu getirilmiştir. Böylece ehliyetsiz kimselerin ölçü ve ölçü aletlerinin tamir ve ayar işlerinde çalışmalarının önlenmesi amaçlanmaktadır. Üçüncü bölüm, kanuna aykırı davranışlar için uygulanacak idari ve adli cezalar hakkındadır. Dördüncü bölüm mali hükümleri ihtiva etmektedir. Bu bölümde, Bakanlığımız Ölçüler ve Ayar Teşkilatınca ölçü ve ölçü aletlerinin muayeneleri ve damgalanmalarına karşılık olarak, belirlenecek esaslar çerçevesinde alınacak ücretin Ölçüler ve Ayar Hizmetleri Fonu adı altında bir fonda toplanmasını ve bu fonun, ölçüler ve ayar hizmetlerinin ülke genelinde etkin ve süratli bir şekilde yapılmasını sağlayacak yatırım ve hizmetlere harcanmasını öngörmektedir. Kanunun son beşinci bölümü çeşitli hükümler hakkındadır. Bu bölümde; Madde 20'de Bakanlığımız Ölçüler ve Ayar Teşkilatı memurlarının belediye ölçüler ve ayar memurlarının ölçü ve ölçü aletlerine ait bilumum işlerini bu Kanunun uygulanması bakımından kontrol etmeye yetkili olduğu, Madde 21'de her belediyenin özellikle muayene ve damgalama işlerinde çalıştırılmak üzere, iş hacmine göre asgari bir ölçüler ve ayar memuru görevlendirmek mecburiyetinde olduğu, Bakanlığımızın bütçe, idari ve yerleşim durumlarını dikkate alarak belediyeleri gruplaşlırmak suretiyle ölçüler ve ayar işlerinin müşterek ayar memurları tarafından yürütülmesini sağlayabileceği belediye ölçüler ve ayar memurlarının sicillerinin tutulması ve ayar memurluğu ile ilgili bilumum yazışmaların yapılması grup merkezi olan belediyelere ait olduğu, müşterek masraflardan gruba dahil belediyelere düşecek miktarın, bütçelerine göre Bakanlığımızca tespit olunacağı ve ilgili belediyelerce grup merkezi belediyelere ödeneceği vurgulanmakladır. Kanunun 22'inci maddesinde Bakanlığımızca, belediyelerin ölçüler ve ayar memurluğu kadrolarındaki noksanlığı, İçişleri Bakanlığı'nın aracılığı ile mahalli belediyelerce yeni kadro temin edilmesini ve kadrolara atamalar yapılmasının sağlanacağı, belediye ölçüler ve ayar memurluğu kadrolarının her ne suretle olursa olsun boşalması halinde görevin aksamamasını teminen ayar memurluğu vazifelerini bölge teşkilatlarında görevli ölçüler ve ayar kontrolör veya fen memurlarına veya diğer bir belediyenin ölçüler ve ayar memuruna memuriyet unvan ve irtibatları baki kalmak şartıyla geçici olarak gördürebileceği vurgulanmaktadır, 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu hükümlerine göre, ölçüler ve ayar hizmetleriyle ilgili olarak 8 yönetmeliğin çıkarılması öngörülmektedir. Bu yönetmeliklerden 7'si Resmi Gazele'de yayınlanarak yürürlüğe konulmuştur. Bunlar şunlardır: 1- Ölçü ve Ölçü Aletlerinden Alınacak Muayene ve Damgalama Ücret Yönetmeliği (8.2.1989 tarih ve 20074 sayılı Resmi Gazete'de) 2- Ölçü ve Ölçü Aletlerinin Tamir ve Ayarını Yapacak Kişilere Verilecek Yetki Belgesi Hakkında Yönetmelik (8.4.1990 tarih ve 20486 Sayılı Resmi Gazete'de) 3- Ölçü ve Ölçü Aletlerinin ithal ve İhracında Uygulanacak İşlemler Hakkında Yönetmelik (10.5.1990 tarih ve 20514 sayılı Resmi Gazete'de) 4- Ölçü ve Ölçü Aletlerinin damgalanması veya Damga Yerine Belge Verilmesinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik (18.5.1990 tarih ve 20522 sayılı Resmi Gazete'de) 148 5- Uluslararası Birimler Sistemine Dair Yönetmelik (7.12.1990 tarih ve 20718 sayılı Resmi Gazete'de) 6- Ölçüler ve Ayar Hizmetleri Fonu Yönetmeliği (28.11.1990 tarih ve 20709 sayılı Resmi Gazete'de)
7- Ölçü ve Ölçü Aletlerinin Marka Kaydı ile Tip ve Sisteminin Onaylanması Hakkında Yönetmelik (10.8.1991 tarih ve 20956 sayılı Resmi Gazete'de) Kanun'un 9'uncu maddesi gereğince çıkarılması gereken Ölçü ve Ölçü Aletlerinin İlk, Periyodik, Şikayet, Ani ve Stok Muayeneleri Hakkında yönetmelikle ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. Bu yönetmelik de Resmi Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe konulduğu zaman ölçüler ve ayar hizmetleriyle ilgili mevzuat çalışmaları tamamlanmış olacaktır. 2.1.2.5. 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunıı'nıın Getirdiği Yenilikler Bu Kanunun yürürlüğe konulması herşeyden önce tüketicinin miktar bakımından korunmasını sağlayan çok önemli bir aşamadır. 21 Ocak 1989 tarihine kadar uygulamada kalan 1782 sayılı "Ölçüler Kanunu" yaklaşık 56 yıl tatbik olunmuş, bu dönem içerisinde kapsamına aldığı ölçü aletlerinin muayene ve damgalanmaları yönünden beklenileni bir ölçüde vermekle birlikte, günümüz şartlan çerçevesinde terminoloji, kapsam, dayandığı temel birimler, müeyyide eksikliği hususlarında yetersiz kalmış, teşkilatın genişlemesi ve teknik teçhizat yönünden gelişmeye imkan vermemiştir. Bu aksaklıkların ortadan kaldırılması ve özellikle alıcı ve satıcı hukukunun korunarak piyasaya güven duyulması, ayrıca toplumun hak ve hukukunun mal ve hizmetlerin satın alınmasında korunması yönlerinden "Ölçüler ve Ayar Kanunu" yürürlüğe konulmuştur. 3516 Sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu ile Getirilen Yenilikler Özetle Şunlardır: Kanunun kapsamına dair bulunan ölçü aletlerine doğalgaz sayaçları eklenmiş, teknolojik gelişmelere paralel olarak ortaya çıkacak yeni ölçülerin kapsama alınması konusunda Bakanlar Kuruluna yetki verilmiştir. - Uluslararası Birimler Sistemi temel ölçü etalonları için esas kabul edilmiştir. Uluslararası temel birimlerin en son tarifleri kanun kapsamına alınmıştır. Caydırıcılık ve etkinlik yönünden adli ve idari müeyyideler getirilmiştir. Verimliliğin arttırılması ve tüketicinin korunması ve bundan sonra yapılacak düzenlemelere esas teşkil etmek üzere teşkilatın imkanlarının genişletilmesi için ölçüler ve ayar hizmetleri fonu oluşturulmuştur. 2.1.3. Bina, Araç - Gereç ve Personel Durumu Ölçüler ve Kalite Kontrol Genel Müdürlüğü, merkezde 2 Genel Müdür Yardımcısı 4 Daire Başkanlığı ve 14 Şube Müdürlüğü ile Taşrada 73 İl'deki Sanayi ve Ticaret müdürlüklerinin bünyesinde, bölge esasına dayalı 38 İl'deki Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinden oluşmaktadır. Merkezde çalışan toplam personel sayısı 89'dur. Bu personelin 66'sı Üniversite veya Dengi Okul mezunu olup, Üniversite mezunu personelin 47'si Teknik 19'uda Sosyal bilimler mezunudur. Ölçüler ve Ayar Teşkilatı merkezde; Ölçüler ve Ayar Dairesi Başkanlığı ile Proje Dairesi Başkanlığı olmak üzere 2 daire başkanlığı ve 6 şube müdürlüğünden ibarettir. Merkezde, ölçüler ve ayar hizmetlerinde çalışan personel sayısı; Ölçüler ve Ayar Dairesi Başkanlığı'nda 19, Proje Dairesi Başkanlığı'nda 10 olmak üzere toplam 29'dur. Taşra teşkilatında ise 38 İl'deki Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü bünyesinde oluşturulan ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinde çalışan toplam personel sayısı 160 civarındadır. Bu elemanlardan genelde şube müdürleri, mühendis, diğerleri Teknik Lise mezunudur. Ayrıca, 130 şehir merkezinde idari olarak Belediyelere, ancak yapılan çalışmalar itibarıyla Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüğü bulunan 38 ildeki Sanayi ve Ticaret Müdürlüklerine bağlı olan Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarında çalışan toplam personel sayısı 160 civarındadır. Böylece Türkiye genelinde Ölçüler ve Ayar hizmetlerinde çalışan toplam personel sayısı 350 civarındadır. Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüğü bulunan illerin listesi ek 3'de, Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurluklarının listesi de ek 4'de verilmektedir. 149
Genel Müdürlüğümüz faaliyetini Bakanlığımız ana hizmet binasında sürdürmektedir. Daha önce de belirtildiği üzere, taşrada 38 ti'deki Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlükleri Sanayi ve Ticaret Müdürlükleri emrinde çalışmaktadır. îl Müdürlüğünden ayrı bir bina, taşıt ve araç - gerece sahip değildir. Hizmet binaları, genelde Hükümet Konaklarında Sanayi ve Ticaret Müdürlüklerine tahsis edilen yerler veya Bakanlıkça kiralık olarak tutulan yerlerden oluşmaktadır. Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurlukları da bağlı oldukları belediyenin imkanlarından yararlanmaktadırlar. Ölçüler ve ayar teşkilatında araç olarak, izmir'de 5 ton ağırlığa kadar etalonların taşınmasına müsait 1 kamyon ile İstanbul'da 2 adet, Ankara, Ordu, Giresun, Trabzon ve merkezde 1 'er adet olmak üzere, gerekli ölçü etalonlarıyla teçhiz edilmiş 7 minibüs tipi araç bulunmaktadır. Bu araçlar yalnız ölçüler ve ayar hizmetlerine tahsis edilmiştir. Bunun dışında İl Müdürlükleri emrindeki araçlar aynı zamanda ölçüler ve ayar hizmetleri için de kullanılmaktadır. 2.1.4. Laboratuvar Hizmetleri 2.1.4.1. Mevcut Durum Ölçüler ve Ayar Teşkilatı bulunan 38 İl'den İstanbul, Ankara, İzmir, Trabzon, Konya, Eskişehir, Bursa, Erzurum, Samsun, Sivas, Diyarbakır, Rize, Sakarya, İçel ve İsparta illeri ölçü ve ölçü aletlerinin muayenelerinde kullanılan etalonların muhafaza edildikleri laboratuvarlara sahiptirler. Yeni kurulmuş bulunan diğer iller, henüz gerekli ekipman ve araç - gereçle teçhiz edilememiştir. Grup Merkezi Belediye Ölçüler ve Ayar Memurlukları da (130 şehir merkezinde bulunmaktadır), muayene yetkisine sahip oldukları ölçü aletlerinin kontrolü için gerekli etalonlara sahiptirler. 2.1.4.2. Yapılan Çalışmalar 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'na göre ülkemizdeki yasal metroloji uygulamalarından sorumlu olan Bakanlığımızca; ölçüler ve ayar hizmetlerinin etkin ve yaygın bir biçimde uygulanmasının sağlanması, ticarette kullanılan ölçü ve tartı aletlerinin periyodik kontrollarının düzenli bir şekilde yapılmasının sağlanması ülke genelinde bir metrolojik kontrol mekanizmasının oluşturulmasına yönelik olarak 73 İl'de ölçüler ve ayar teşkilatının kurulması amacıyla bir proje hazırlanmış ve bu proje, Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı'nca da kabul edilerek 1991 yılı Yatırım Programına alınmıştır. Projenin genel karakteristikleriyle ilgili bilgiler ek 5'de verilmektedir. Projeyle, esas itibarıyla, merkezde (Ankara'da) bir merkez laboratuvarı; taşrada ise 74 İl "de şube laboratuvarları ve hareketli sistemler olarak tanımlanan ölçü ve ölçü aletleri muayene araçlarının uygulamaya konulması amaçlanmaktadır. Ankara'da Metroloji ve Kalibrasyon laboratuvarı adı altında kurulması öngörülen merkez laboratuvannda, 74 İl'de kurulacak olan şube laboratuvarlannda kullanılan ölçü ve tartı aletlerinin kalibrasyonları yapılacak, ayrıca çok yaygın olarak kullanılmayan ve bu sebeple her şube laboratuvarında bulunması gerekli olmayan ölçü ve ölçü etalonları bulundurulacaktır. 73 İl'de kurulması öngörülen şube laboratuvarları; ticarette yaygın olarak kullanılan ölçü ve tartı aletlerinin muayeneleri için gerekli ölçü ve ölçü etalonlarıyla teçhiz edilecektir. Hareketli sistemler olarak tanımlanan ölçü ve ölçü aletleri muayene araçları da yine ticarette yaygın olarak kullanılan ölçü ve tartı aletlerinin periyodik muayenelerinin yapılabilmesi amacıyla gerekli ölçüm enstrümanlarıyla teçhiz edilecektir. Bu araçlardan ilk planda 50 adet alınması, bilahare bunun bütün illere yaygınlaştırılması planlanmaktadır. Piyasada, yapılacak denetimlerde; ihtiyaç duyulan ve bu hareketli sistemlerde bulunmayan ölçü etalonları şube laboratuvarından; şube laboratuvarlannda da bulunmayan etalonlar merkez laboratuvarından temin edilecektir. Bakanlığımızca belgelendirilmiş bulunan tamir ve ayar istasyonları ile ölçü aletleri tamir ve ayar'atölyeleri etalonları, şube laboratuvarındaki etalonlarla; şube laboratuvarları etalonları, merkez laboratuvarındaki etalonlarıyla; merkez laboratuvarı etalonları da TÜBiTAK'ça kurulmakta 150
olan metroloji ve kalibrasyon laboratuvarı etalonlarıyla kalibre edilecektir. 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun uluslararası ölçü örneklerinin kabulüyle ilgili 8 'inci maddesine göre " 1989 yılında Paris'te toplanan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansında kabul edilerek Fransa'da Sevr'de Breteuil Pavyonu'nda saklanmakta olan metre ve kilogram prototiplerinden alınan ölçü örneklerinin Türkiye için de uzunluk ve kütle (ağırlık) temel etalonları olarak kabul edildiği, bu temel etalonların Bakanlığımızca uygun bir yerde saklanması ve bu etalonlara göre hazırlanacak yoklama ve kullanma etalonlarının ne şekilde sağlanacakları, muayene edilecekleri ve korunacaklarına dair esasların Bakanlığımızca tesbit edileceği" açıkça belirtilmektedir. Şu anda sözkonusu merkez laboratuvarının yer tesbiti ile ilgili çalışmalar tamamlanmıştır. Laboratuvarm halen Ankara Sanayi ve Ticaret İl müdürlüğü'nün mukim bulunduğu arsa üzerine KOSGEB 'ce inşa edilecek olan Laboratuvarla birlikte yaptırılması kararlaştırılmış olup, inşaat projelendirme çalışmaları sürdürülmektedir. Yukarıdaki çalışmalara paralel olarak, Dışişleri Bakanlığı'nca F. Almanya Cumhuriyeti Hükümeti'ne de iletilen ve uygun görülen sözkonusu projenin 19-21 Haziran 1990 tarihleri arasında Ankara'da, Türkiye - F. Almanya Cumhuriyeti Hükümetleri arasmda yapılan teknik işbirliği görüşmeleri sonucunda imzalanan protokol çerçevesinde F. Almanya hükümeti'nce de dekteklenmesi öngörülmüştür. Sözkonusu projeyle ilgili çalışmalar, Bakanlığımız ve F. Almanya Milli Fizik Teknik Enstitüsü (PTB ) ile müşterek olarak, iki ülke hükümetleri arasında imzalanan teknik işbirliği programı çerçevesinde yürütülmektedir. PTB, hükümetlerarası teknik işbirliği programı çerçevesinde yürütülen projelen için önce konuyla ilgili bir bilirkişi raporu hazırlatmaktadır. Bu rapor, porjeye konu olan mevcut durumun tesbit edilerek ortaya konulmasını ve projenin gerçek amacının belirlenmesini sağlamaktadır. Bu çalışmalarda F. Almanya'da geliştirilmiş bulunan ve ZOPP Metodu olarak bilinen bir yöntem uygulanmaktadır. Buna uygun olarak PTB 'yi temsilen ülkemize gönderilen 4 uzman 29.4.1991-17.5.1991 tarihleri arasında Bakanlığımız Merkez ve Taşra teşkilatında gerekli incelemelerde bulunmuşlar ve bunun sonucunda Bakanlığımızda TÜBİTAK, TSE ve İçişleri Bakanlığı temsilcilerinin de katıldığı değerlendirme toplantıları yapılmıştır. Bu toplantılarla ilgili olarak PTB'den alınan raporlarda; projemizin Bakanlığımızca planlanan çerçevede kabul edildiği ve destekleneceği belirtilmektedir. Ölçüler ve Ayar Teşkilatının Kuruluşu Projesi "Metroloji Alanında İleri Seviyede danışmanlık yardımı" adı altında Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO) tarafından da desteklenmektedir. Konuyla ilgili karar 22.8.1990 tarih ve 20613 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmış olan Milletlerarası Andlaşmasının 7. sayfasında yer almaktadır. Proje iki aylık bir süreyi kapsamakta olup, hareketli bir sistem dizaynı da dahil olmak üzere, piyasada kullanılan ölçü aletlerinin doğruluğunun sağlanması ve tüketicinin korunması amacıyla tam bir kalibrasyon sistemi adaptasyonu için Bakanlığımıza tavsiyelerde bulunulmasını amaçlamaktadır. Bakanlığımızca sürdürülmekte olan metroloji çalışmaları üzerine tavsiyelerle ilgili olarak hazırlanacak geniş kapsamlı raporun, aşağıda belirtilen hususları ihtiva etmesi öngörülmektedir. Merkezi laboratuvar da dahil olmak üzere, piyasada kullanılan ölçü ve ölçü aletlerinin kalibrasyonunu sağlayacak dahili kalibrasyon sisteminin dizaynı, Mevcut ve alınacak personel için eğitim programının hazırlanması, Piyasada kullanılan ölçü aletlerinin kontrolü Milli ve yerel seviyelerde, bir iş planı üzerine Bakanlığımıza tavsiyelerde bulunulmasıdır. Sözkonusu proje çerçevesinde UNIDO tarafından F. ALMAN uyruklu bir metroloji uzmanı ülkemize 151
gönderilmiştir. 21.4.1991 tarihinde ülkemize gelen uzman Bakanlığımız merkez ve taşra teşkilatında gerekli incelemelerde bulunarak ilk bir aylık görevini tamamlamış ve konuyla ilgili bir ara rapor hazırlamıştır. Mart 1992'de ikinci bir aylık çalışması için ülkemize gelecek olan uzman, böylece 2 aylık görevini tamamlamış olacaktır. Bu görev sonucunda Bakanlığımıza, yukarıda bahsedilen konulara ilişkin tavsiye niteliğinde nihai bir rapor sunulacaktır. Bakanlığımızca bu rapor doğrultusunda gerekli çalışmalar yapılacaktır. 2.1.5. Ölçü ve Ölçü Aletleri İmalat Sanayii Ölçü ve ölçü aletleri imalat sanayiinde ülkemiz, son yıllarda çok hızlı bir gelişme içindedir. Halen, hassas terazilerden 100 tona kadar çekerli taşıt ve vagon basküllerine, elektrik, su, havagazı, doğalgaz ve akaryakıt sayaçlarına kadar birçok çeşit ölçü ve ölçü aleti ülkemizde yapılmakta ve enerji sayaçları ile çok hassas analiz cihazları dışındaki ihtiyaçlarımızın hemen hemen tamamı yerli sanayimiz tarafından karşılanmaktadır. Ülkemizdeki ölçü ve ölçü aletleri imalat sanayii Ankara, İstanbul, İzmir, Bursa, Konya, İçel, Eskişehir, Trabzon, Samsun, Rize, Sakarya gibi illerimizde yoğunlaşmış bulunmaktadır. 1990 yılı itibariyle ülkemizdeki ölçü ve ölçü aletleri fiili üretimlerine bakıldığında yıllık elektrik sayacı imalatımızın 650.364 adede, su sayacı imalatımızın 866.692 adede ulaşmış olması küçümsenmeyecek bir başarıdır. Bunun yanı sıra 1990 yılında, 2.995 adet Akaryakıt Sayacı, 4.354 adet Taksimetre, 15.778 adet Elektronik Terazi, 20.761 adet Masa Terazisi, 3.160 Asma terazi, 929 adet Elektronik Masa Terazisi, 4.981 adet Baskül,. v.b. gibi ölçü ve ölçü aleti üretilmiş olup; Belirtilen yıl içerisinde üretilen ölçü ve ölçü aleti sayısı toplam 1.939.260 adede ulaşmıştır. Bu artış trendinin önümüzdeki yıllarda daha da artarak süreceği tahmin edilmektedir. 2.1.6. Ölçü ve Ölçü Aletleri Tamir ve Bakım Hizmetleri Ülkemizde kullanılan ölçü aletlerinden elektrik, su ve havagazı sayaçlarının tamir ve bakımı; Bakanlığımızca belgelendirilmiş, tip ve sistem onayları yapılmış Tamir ve Ayar İstasyonlarında; bunların dışındaki ölçü ve ölçü aletlerinin tamir ve bakımları yine Bakanlığımızca belgelendirilmiş bulunan Tamir ve Ayar Atölyelerinde yapılmaktadır. Konuyla ilgili yönetmelik hükümlerine göre; bu iş yerlerinde çalışacak kişilerin tamir ve ayar yetki belgesi almaları, ayrıca müstakilen iş yeri açıcak kişilerin tamir kapsamına alacağı ölçü ve ölçü aletleri için yeter miktarda etalon bulundurmaları ve bu etalonların kendi işyerine ait olduğunu belgelendirmeleri gerekmektedir. Sayaç tamir ve ayar işlerini yapacak kişilerin de konusuyla ilgili ayar istasyonunu kurmaları zorunludur. Bugüne kadar Bakanlığımızdan toplam olarak 2810 kişiye Tamir ve Ayar Yetki Belgesi verilmiştir. Yine Bakanlığımızca tip ve sistem onayları yapılarak belgelendirilmiş bulunan sayaç tamir ve ayar istasyonlarının dağılmıı aşağıda verilmektedir. Su sayaçları Tamir ve Ayar İstasyonu Elektrik Sayaçları Tamir ve Ayar İstasyonu Havagazı ve Doğalgaz Sayaçları Tamir ve Ayar İstasyonu 270 Adet 88 Adet 5 Adet Ayrıca Türkiye Elektrik Kurumu'ne a Elektrik Sayaçları Tamir ve Ayar İstasyonları için 22 Bölge Müdürlüğü'nde 7 milyar TL'lık yatırım öngörülmektedir. Bu ayar istasyonlarıyla ilgili yatırımlar tamamlandıkça devreye sokulacaktır. 2.1.7. Ölçü ve Ölçü Aletlerine Dair Denetimler 21.1.1989 tarih ve 20056 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 3516 sayılı "Ölçüler Kanunu"nun 9. maddesi uyarınca Ölçüler ve Ayar Teşkilatımızca muayeneye tabi tutulan ölçü ve ölçü aletleri ile muayene şekilleri aşağıda açıklanmaktadır. 152 Muayeneye Tabi tutulan Ölçü ve Ölçü Aletleri Şunlardır: a) Uzunluk Ölçüleri:
Her nevi tek parçalı, katlanabilir veya çelik şerit ölçüler ve ormancı kumpasları, b) Hacim Ölçüleri: Akıcı ve kuru daneli maddelerin ölçülmesinde kullanılan ölçekler, camdan yapılmış ölçüler, c) Kütle Ölçüleri: Pirinç ve dökümden adi ve hassas ayarlı tartılar, d) Tartı Aletleri: Asma teraziler, hassas teraziler, masa terazileri, otomatik terazi ve basküller, hububat muayene aletleri, kamyon ve vagon baskülleri, e) Areometre, sakarimetre ve benzeri laboratuvar cihazları, f) Elektrik, su, havagazı ve akaryakıt sayaçları ile taksimetreler, g) Yük ve sarnıçlı demiryolu vagonlarıdır. Ölçü ve Ölçü Aletlerinin Muayene Şekilleri İse Şunlardır: tik Muayene, Periyodik Muayene. Ani Muayene, Şikayet Muayenesi, Stok Muayenesidir. a) İlk Muayene: Yeni yapılan ve parçaların birleştirilmesi suretiyle meydana getirilen ölçü ve ölçü aletlerinin satışa veya kullanılmaya başlanmalarından önce veya ithal edilen ölçü ve ölçü aletlerinin yurda sokulmaları sırasında veya periyodik, ani, şikayet ve stok muayeneleri sonunda damgaları iptal olunan ölçü aletlerinin tamir ve ayarlamalarından sonra veya ayarları bağlı bulundukları yere göre ayarlanmış olan ölçü ve ölçü aletlerinin ise her yer değiştirmeleri halinde uygulanır. b) Periyodik Muayene: Belli sürelerde olmak üzere bu Kanun kapsamına giren ölçü ve ölçü aletleri için yapılan genci muayenedir. c) Ani muayene: Bakanlık merkez ve taşra ölçüler ve ayar kuruluşları memurluklarının görecekleri lüzum veya ihbar üzerine, ölçü ve ölçü aletlerinin bulundukları yerlerde habersizce yapılan muayenedir. d) Şikayet muayenesi : Bir ölçü ve ölçü aletinin doğru çalışıp çalışmadığını tesbit etmek üzere, ölçü ve ölçü aleti sahibi veya diğer bir kimsenin yazılı müracaatı üzerine yapılan muayenedir. e) Stok muayenesi: İlk muayene damgasını taşıdıkları halde satılmayıp depo, atölye, imal ve satış yerlerinden yahut henüz kullanılmasına ihtiyaç duyulmayarak stok halinde bulundurulan ölçü ve ölçü aletlerinin periyodik muayene süreleri içinde tekrar tabi tutuldukları bir muayene şeklidir. Ölçüler ve Ayar Teşkilatımızın kuruluşundan bu yana, ölçü ve ölçü aletlerini imal edenler, ithal edenler ve kullanımda bulunduranlara yönelik denetim faaliyetlerinde büyük artışlar olmuştur. Bugün için ülkemizde, 1990 yılı verilerine göre 233.482 adet bakkal, şarküteri, market, 20.973 adette manav, sebzeci ve meyveci bulunmaktadır. Ölçüler ve Ayar Teşkilatımızca 1990 yılında toplam 3.272.279 adet ölçü ve ölçü aleti ilk muayeneye tabi tutulmuş, bunlardan 3.262.707 adeti damgalanmış, 9.572 adeti ise reddedilmiştir. 1990 yılında yapılan periyodik muayenelerde ise 543.961 adet ölçü ve ölçü aleti periyodik muayeneye tabi tutulmuş olup, bunlardan 449.785 adeti damgalanmış, 4.167 adeti ise reddedilmiştir. Yine aynı yıl içerisinde 80.737 işyerinde yapılan ani muayene sonucunda 296.352 adet ölçü ve ölçü aleti denetlenmiş, bunlardan 10.693'ünün uygun olmadığı tesbit edilmiştir. Diğer taraftan, ülke genelindeki akaryakıt istasyonu ve pompa sayılarına göz atıldığında, 1990 yılı veri- 153
lerine göre ülkemizde 7.017 adet akaryakıt istasyonunun bulunduğu, bu istasyonlarda ise 25.527 adet akaryakıt sayacının mevcut olduğu görülmektedir. 1990 yılı içerisinde Ölçüler ve Ayar Teşkilatımızca ülke genelinde mevcut 7.017 adet akaryakıt istasyonundan 2.366 adeti denetlenmiş olup, bu istasyonlardan 2.130'u uygun görülmüş, 236'sının işe uygun olmadığı tesbit edilmiştir. 7.017 akaryakıt istasyonunda bulunan 25.527 adet akaryakıt sayacından ise 7.702 adeti denetlenmiş, bunlardan 7400 adeti uygun görülmüş olup, 203 adeti hakkında ise yasal işlem yapılmıştır. 2.1.8. Uluslararası ilişkiler 2.1.8.1. Uluslararası Nizami Ölçüler Teşkilatı (Organisation Internationale de Métrologie Légale (OIML) 2.1.8.1.1. Teşkilatın Kuruluşu Uluslararası Nizami Ölçüler Teşkilatı uluslararası alanda ölçme ve ölçü aletleriyle ilgili teknik ve idari konuların çözülmesi ve yasal metroloji çalışmalarımn koordinasyonu amacıyla "Bir Milletlerarası Kanuni Metroloji Teşkilatı Kurulmasını Sağlayan Mukavelename" ile "Organisation Internationale de Métrologie Légale" (OIML) adıyla 1955 yılında kurulmuştur. Merkezi Paris'tedir. Türkiye, 8.12.1961 tarih ve 6/15 sayılı kararname ile sözkonusu teşkilata "Muhabir Üye" sıfatıyla üye bulunmaktadır. 2.1.8.1.2. Teşkilatın Amacı ve Görevleri Bu teşkilatın gayesi: 1 - Bir tevsik ve tetkik merkezi teşkil etmek: Bir taraftan kanuni bir tanzime tabi olan veya tabi olabilen ölçü aletlerinin muayene ve kontrolü ile iştigal eden muhtelif milli servisler, Diğer taraftan tasavvur, imal, kullanımları bakımından nazarı mütalaaya alınan mezkur aletler hakkında vesaik toplamak ve tetkikatta bulunmak. 2- Ölçü aletlerine dair muhtelif devletlerde mer'i olan kanuni imkan ve bu imkanın tamamiyle anlaşılması için işbu devletlerin Hukuk esasına ve İdare Hukuku esaslarına müstenit bütün şerhleri tercüme ve neşretmek. 3- Kanuni metrolojinin umumi prensiplerini tayin etmek. 4- Usul ve Nizamnamelerin tevhidi maksadıyla, halledilmeleri Milletlerarası menfaat icabından olan Kanuni metrolojiye ait nizam ve Kanuni ahiyetteki meseleleri tetkik etmek. 5- Ölçü aletleriyle bunların sureti istimallerine ait bir kanun ve nizamname tasarısı tanzim etmek. 6- Ölçü aletlerini muayene ve kontrol etmeye mahsus bir tip servisin maddi teşkiline ait bir tasarı hazırlamak. 7- Aza devletler tarafından tasvip edilmeleri ve kullanışlarının Milletlerarası plana göre tavsiye edilebilmeleri için ölçü aletlerinin haiz olmaları lazım gelen fark ve vasıfları tayin etmek. 8- Teşkilata aza olan devletlerden her birinin ölçü ve ayarlar servisleri veya kanuni metroloji ve muzaf diğer servisleri arasındaki münasebetleri teşkil etmek vazifeleriyle mükellef (bir tetkik merkezi teşkil etmek) 154 2.1.8.2. Uluslararası Ölçüler ve Ayarlar Bürosu (Bureau International des poids et Mesures (BIPM) 2.1.8.2.1. Büronun Kuruluşu Uluslararası Ölçüler ve ayarlar Bürosu, fiziki ölçümlerin dünyanın her tarafında aynı olmasını temin et-
mek amacıyla, 20 Mayıs 1875 tarihinde Paris'te 17 ülke tarafından imzalanan Metre Sözleşmesi'nin l'nci maddesi gereğince ve giderleri üye ülkeler tarafından ortaklaşa karşılanmak üzere, tesis edilmiş ilk kuruluştur. Büro tarihsel nedenlerle Fransa'da (Paris yakınlarında Saint Cloud Parkı'ndaki Breteuil Pavyonu'nda) bulunmakta ise de Fransız Hükümeti'ne bağlı değildir. Çalışmaları, Metre Sözleşmesi'ne üye ülkeler delegelerinden oluşan Ölçüler ve Ayarlar Genel Konferansı'na karşı sorumlu bulunan Ölçüler ve Ayarlar Komitesi tarafından denetlenmektedir. 2.1.8.2.2. Büronun Görevleri a) Fiziki büyüklerin ölçümü için temel standard ve skalaları tesis etmek, milletlerarası prototiplerin bakımını sağlamak, b) Milli ve milletlerarası standardlarm karşılaştırmaları yürütmek, c) Ölçme tekniklerini karşılaştırmada organizasyonu temin etmek, d) Yukarıda bahsedilen aktivitelerin gerektirdiği, temel fiziki sabitlerle olan ilişkinin kararlaştırılmasını organize etmek ve yürütmek, e) Bütün dünyadaki metrolojik araştırmaları koordine etmek ve uzmanların çalışmalarını programlamak ve uluslararası düzeyde alınacak kararları tesbit etmek üzere, "Danışma Komiteleri" toplantılarım organize etmek şeklinde özetlenebilir. Bugüne kadar kurulan Danışma Komiteleri aşağıda verilmektedir: 1- Elektrik Komitesi (CCE), 1927 2- Fotometri ve Radyometri Komitesi (CCPR), 1933 3- Termometri Komitesi (CCT), 1937 4- Metrenin Tanımı Komitesi (CCDM), 1952 5- Saniyenin Tanımı Komitesi (CCDS), 1952 6- İyonlaşan Işınlar Komitesi (CCEMRI), 1958 7- Birimler Komitesi (CCU), 1964 8- Kütle ve Büyüklükler Komitesi (CCM), 1980 BIMP'in bu uluslararası niteliği, yalnız kendisinin üstlenebileceği, her türlü ulusal kaygılardan arınmış tarafsız bir hakem sorumluluğu vermektedir. Bu hakemlik rolünün yamsıra, bütün ülkelerde fiziki ölçülerin hareket noktasını teşkil eden etalonların doğrulanması ve karşılaşürılrriasıyla ilgili ve tüzüklerle belirlenmiş bir görevi de vardır. Giderek artan hassas ölçme ihtiyacına cevap verebilmek üzere, ölçme yöntemlerini geliştirmeye yönelik çalışmalar, Büronun çalışmaları içinde geniş bir yer tutar. Büro şüphesiz, fiziki ölçü etalonlarının yanı sıra birimler sistemiyle de uğraşır. Nitekim, 1960 yılında Uluslararası Ölçüler ve Ayarlar Genel Konferansında benimsenip geliştirilerek Büro tarafından yayınlanmış olan Uluslararası Birimler Sistemi (SI), dünyanın bütün ülkelerinde tek birim olma yolundadır ve hemen hemen bütün ülkeler, bu konuda yasal zorunluluklar getirmişlerdir. Bugün 100'den fazla ülkede mecburi olarak uygulanmaktadır. Ülkemizde de bu gelişmelere paralel olarak ölçüler ve ayar hizmetlerinin düzenlenmesi amacıyla çıkarılmış bulunan 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu'nun 5 ve 6'inci maddeleriyle Uluslararası Birimler Sistemi kabul edilmiş ve kullanılması zorunlu kılınmıştır. Daha sonra sözkonusu kanunun 5'inci maddesine dayanılarak çıkarılmış bulunan "Uluslararası Birimler Sistemine Dair Yönetmelik" ile Uluslararası Birimler sistemi ve bu birimlerin nasıl kullanılacaklarına dair esaslar ortaya konulmuştur. (Sözkonusu Yönetmelik 7 Aralık 1990 tarih ve 20718 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır. 2.1.8.3. Diğer Uluslararası Kuruluşlar Daha önce de belirtildiği üzere, Ölçüler ve Ayar Teşkilatının Kuruluşu Projemiz, F.Almanya Milli Fizik Teknik Enstitüsü (PTB) ile müşterek olarak yürütülmektedir. Bu nedenle burada PTB'ye kısaca değinmek faydalı olacaktır. 155
2.1.8.3.1. F. Almanya Milli Fizik Teknik Enstitüsü (PTB) PTB, F. Almanya'nın fen ve mühendislik bilimleri enstitüsü olup 10 bölümden oluşmakladır. Birden yediye kadar olan bölümler (Mekanik ve Akustik, Elektrik, Isı, Optik, Hassas Kontrol Mühendisliği, Atom Fiziği ve Reaktör Işınımı), temel fizik alanında çalışan teknik bölümlerdir. Sekizinci bölüm, enstitüye bilimsel ve teknik hizmetleri sağlamaktadır. Dokuzuncu bölüm, Berlin Enstitüsü olup mekanik, ısı ve tıbbi metroloji alanlarındaki spesifik görevleri yürütmektedir. PTB'de çalışan toplam personel sayısı, Berlin Enstitüsü'nde çalışan 800 personelle birlikte 2400 civarındadır ve bu personelin dörtte bîri üniversite mezunudur. 2.1.8.3.1.1. PTB'nin Amaçları PTB, F. Almanya Cumhuriyeti'nin fizik ve teknoloji alanında en yetkili bilimsel kurumu olup, metroloji ve emniyet mühendisliğinin bazı sektörlerinde de en yetkili teknik otoritesidir. Bilimsel teknik ve yasal metroloji esaslarının ortaya konulması; metroloji ve emniyet mühendisliğiyle ilgili kontrol yetkilerinin uygulanması, PTB'nin temel görevlerindendir. Enstitü, metrolojideki yasal birimleri oluşturur; ölçü aletleri ve tesisatların test işlemlerini icra eder; metroloji, standardizasyon, test, kalite güvencesi ve emniyet mühendisliği konularında ilgili teknik komiteler ve yasa koyucu kuruluşlarla işbirliği yapar ve özellikle metroloji alanındaki araştırma geliştirme faaliyetlerini yürütür. Çok gelişmiş metroloji sisteminin, başarılı deneysel araştırma çalışmalarının ilk şartı olması nedeniyle, PTB'nin metroloji alanındaki bilgi ve tecrübesi, tabii bilimlere büyük yarar sağlamaktadır. Ayrıca, PTB'nin, modern teknolojiler için gerekli olan çok hassas metroloji alanındaki bilgi ve tecübesi de endüstriye aktarılmaktadır. Sonuç olarak, PTB, çalışmalarıyla; bilimsel bilgi birikiminin arttırılmasını, ticarette verimliliğin yükseltilmesini ve yaşam koşullarının emniyet açısından geliştirilmesini amaçlamaktadır. 2.1.8.3.1.2. PTB'nin Görevleri: PTB'nin temel görevleri, aşağıda belirtildiği şekilde özetlenebilir: Temel ölçü birimleriyle ilgili araştırma - geliştirme faaliyetlerini yapmak, Uluslararası birimler Sistemi ile ilgili araştırmaları yapmak, Muhafaza ettiği F. Almanya'ya ait milli etalonların, Uluslararası Ölçüler ve Tartılar Bürosu etalonlarıyla karşılaştırmalarını yapmak, Ölçüler ve ayarlarla ilgili temel kuralları tesbit etmek, Yukarıda belirtilenlerin dışında genel araştırma - geliştirme faaliyetlerini yapmak, Ölçü aletlerinin tipleriyle ilgili onaylan vermek, Yetkili kurumların ve devletçe tanınmış laboratuvarların ölçü aletlerini, etalonlarını ve yardımcı muayene gereçlerim kontrol etmek, Ölçüler ve Ayar Kanunu hükümlerini yürütmekle görevli Eyalet Kurumlarına ve devletçe tanınmış laboratuvarlara müşavirlik hizmeti vermektir. PTB'ce kontrolü gerekli ve onay müsaadesi mecburiyeti kapsamına dahil özel cihazlar; tıp alanında kullanılan cihazlar, Emniyet Tekniği ve Işınlardan Korunma talimatlarına uygun olması gereken cihazlar, şans oyunları cihazları ve sivil amaçlı silahlardır. Ayrıca, ölçü aletleri, çeşitli aparatlar, makina elemanları ve malzemelerle ilgili olarak yasal zorunluluğun bulunmadığı muayeneler de PTB'ce yapılmaktadır. PTB, radyoaktif artıkların muhafazası için gerekli depoların planlanması, inşaası ve bilahare kullanıma alınmasından sorumludur. Nükleer yakıtların taşınması ve muhafazasına dair müsaade verme yetkisi de PTB'ye aittir. PTB'de çalışan bilim adamları ve teknik uzmanlar, ölçme sistemlerine dair standardların hazırlanması ve 156
sonuçlandınlmasıyla ilgili çeşitli ihtisas kurullarında, çalışma gruplarında ve kanun koyucu organlarda da çalışmaktadırlar. PTB, metroloji alanında hizmet veren uluslararası kuruluşlar ve diğer ülkelere ait enstittilürle de müşterek çalışmalar yapmaktadır. PTB, kazandığı tecrübelerini, F. Almanya Hükümeti'nin teknik yardım anlaşması yapüğı gelişmekte olan ülkelerin yasal metroloji teşkilatlarının kurulmasında, teknik yardım mahiyetinde bu ülkelere de aktarmaktadır. 3. SONUÇ VE ÖNERİLER 3.1. Mevzuat ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Bilindiği üzere, metroloji çalışmaları üç değişik alanda yürütülmektedir. Bunlardan ülkemizde bilimsel metrolojiyle ilgili olanları TÜBiTAK'ça; endüstriyel metrolojiyle ilgili olanlar TSE'ce ve yasal metrolojiyle ilgili çalışmaları da 3516 sayılı Ölçüler ve Ayar Kanunu hükümleri çerçevesinde Bakanlığımızca yürütülmektedir. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere, ülkemizde metrolojiyle ilgili kuruluşlardan Bakanlığımız dışındaki TÜBİTAK ve TSE'nin konuyla ilgili görev, yetki ve sorumluluklarına dair herhangi bir yasa bulunmamaktadır. Bu yasal boşluk, kuruluşlar arasında çeşitli yetki karışıklıklarına sebep olmakta, bazı konuların da muallakta kalmasına neden olmaktadır. Diğer taraftan, gerek Bakanlığımız ve gerekse TÜBİTAK ve TSE'ce metroloji alanında çeşitli projeler uygulamaya konulmuş bulunmaktadır. Bakanlığımız dışındaki diğer kuruluşların yasal görevlerinin belli olmaması nedeniyle, metroloji alanında uygulamaya konulmuş projelerde çeşitli ikilemelerin yapılması ve böylece esasen kıt olan kaynaklarımızın israfına neden olunması kaçınılmazdır. Bu sebeple, öncelikle ülkemizde metroloji çalışmalarının koordinasyonunu sağlayacak bir kanuna ihtiyaç duyulmaktadır. Bakanlığımız, TÜBİTAK ve TSE arasında böyle bir koordinasyonu sağlayacak bir çalışma başlamış bulunmaktadır. Bu çalışmanın biran evvel tamamlanarak sözkonusu yasal düzenlemenin çıkarılması zorunludur. F. Almanya'da olduğu gibi Bakanlığımız TÜBİTAK, TSE, üniversiteler ve diğer ilgili kuruluşların katılımıyla bir Metroloji Koordinasyon Kurulu oluşturulmalı, bu kurul yılda birkaç defa toplanarak konuyla ilgili çalışmaları değerlendirmeli ve alınması gerekli tedbirleri tesbit etmelidir. Bakanlığımız ve TSE'ce yapılacak müşterek bir çalışmayla, metroloji ve ölçü aletleri konusunda gerekli standardlar tesbit edilerek hazırlanmalı ve Bakanlığımızca mecburi olarak uygulamaya konulmalı, Tam üyelik için başvuruda bulunduğumuz Avrupa Topluluğuyla ilgili olarak, mevzuatımızın, belirli bir program çerçevesinde, Topluluk mevzuatıyla hannonizasyonu çabuklaşünlmahdır. 3.2. Organizasyon Teşkilat olarak, merkezde Genel Müdürlüğümüz bünyesinde Ölçüler ve Ayar Dairesi Başkanlığı ile Proje Dairesi Başkanlığı taşrada ise, bölgesel olarak 38 İl'deki Sanayi ve Ticaret Müdürlükleri bünyesinde kurulmuş bulunan Ölçüler ve Ayar Şube Müdürlüklerinden oluşan ölçüler ve ayar teşkilatımız, ülkemizin mevcut şartlarına göre uygun düşünülmüş bir sistemdir. Ancak, Türkiye genelinde, toplumun her kesimini ilgilendiren böyle bir hizmetin, ülke genelinde etkili ve verimli bir şekilde yürütülebilmesi için halen bölgesel olarak 38 İl'de kurulmuş bulunan taşra teşkilatının 74 İl'e yaygınlaştırılması ve bu Müdürlüklerin; personel, araç - gereç, laboratuvar hizmetleri, etalon ve gerekli diğer ekipmanlarla teçhiz edilmesi zorunludur. Halen PTB ve UNIDO desteğinde sürdürülmekte olan Ölçüler ve Ayar Teşkilatının Kuruluşu Projemizin tamamlanmasıyla, Ölçüler ve Ayar Teşkilatımızın ülke genelinde daha etkili ve verimli çalışması sağlanmış olacaktır. Bilindiği üzere, bütün pozitif ilimlerdeki araştırma - geliştirme faaliyetleri metroloji ve ölçü aletleri sayesinde elde edilen deney sonuçlarına dayanmaktadır. Ayrıca, gerek ulusal ve gerekse uluslararası ticari ve ekonomik faaliyetlerde büyük bîr öneme sahiptir. Bu sebeple ülkemizdeki bilimsel araştırma - geliştirme la- 157