SU, Hayatın Kaynağı Prof. Dr. Halis ÖLMEZ Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun GİRİŞ Su hayatın vazgeçilmez kaynağıdır. Susuz hayat olmaz. Su hayattır. Hayatın devamı için su temel bir şarttır. Hayat suda başlamıştır ve su sayesinde devam etmektedir. İnsan vücudu büyük oranda sudan oluşur. Yeni doğan bir bebekte vücut ağırlığının % 75 den fazlası sudan ibaret iken, vücudumuzdaki su oranı çocuklarda % 70, yetişkinlerde % 60 ve yaşlılarda % 50 şeklinde değişir. Dolayısıyla yaş ilerledikçe suyu daha çok tüketmek gerekir. Ortalama insan vücudunda 38-46 litre kadar su bulunur. Kanın % 92'si, kemiklerin % 22'si, beynin ve kasların % 75'i sudur. Yetişkin bir insan, bir kısmı yiyeceklerden karşılanmak üzere günde 2-3 litre suya ihtiyaç duyar. Su, insan sağlığı için oksijenle birlikte ihtiyaç duyulan en önemli kaynaktır. Su, genel bir çözücü ve taşıyıcı olduğundan, insan vücudundaki bütün biyolojik işlemlerin temelinde su vardır. İnsan yemeden 6 hafta yaşayabilir ama su içmeden bir haftadan fazla yaşamak mümkün değildir. İnsanlar vücut suyunun % 10 unu kaybettiklerinde hayatları tehlikeye girer, % 20 sini kaybettiklerinde ise ölüm kaçınılmazdır. Evrende sadece küçücük gezegenimizde, dünyamızda her üç halde de (katı, sıvı, gaz) su bulunmakta ve bu sebeple yalnızca yer küremizde bilinen şekilleriyle (insan, hayvan, bitki) hayat var olabilmektedir. Dünya yüzeyinin dörtte üçü su ile kaplı olup, dünyadaki toplam suyun % 97,6'sı denizlerde, % 2,4'ü de karalarda bulunur. Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu, 1992 yılında Rio de Janerio da düzenlenen BM Çevre ve Kalkınma Konferansı nda dünyada suyun giderek artan öneminden dolayı her yıl 22 Mart gününün "Dünya Su Günü" olarak kutlanmasına karar vermiştir. Önemi her geçen gün daha iyi anlaşılan su ile ilgili en kapsamlı uluslararası organizasyon olan 5. Dünya Su Forumu, "Su için Farklıkların Birleştirilmesi: Bridging Divides For Water" ana teması ile 16-22 Mart 2009 tarihleri arasında İstanbul'da gerçekleştirilmiştir. 5. Dünya Su Forumu, Yarınlar İçin DÜŞÜNCE Dergisi nin 42. Sayısında (Nisan 2009) değerlendirildiğinden bu yazımızda su konusu genel olarak işlenecek, ikinci bir yazımızda da Dünyada Su Savaşları na değinilecektir.
Su ile ilgili olarak halen ülkemizin ve dünyanın içinde bulunduğu durumu yansıtan bazı veriler aşağıda sıralanmıştır: Suyla ilgili bazı veriler: Türkiye'nin kullanılabilir su potansiyeli 110 milyar metre küp (m 3 ) olup bunun yüzde 16'sı içme ve kullanma amaçlı, yüzde 72'si tarımsal sulama amaçlı, yüzde 12'si de sanayi amaçlı olarak tüketilmektedir. Bir ülkenin su zengini olabilmesi için kişi başına düşen yıllık ortalama su miktarının en az 10 000 m 3 olması gerekir. Kişi başına yılda ortama 92 000 m 3 su düşen Kanada, su zenginliğinde birincidir. Kişi başına 138 m 3 su düşen Ürdün ve 124 m 3 su düşen İsrail en az suyu bulunan ülkelerdir. Türkiye, kişi başına düşen yıllık ortalama 1 430 m 3 su ile su yoksulu bir ülkedir. Türkiye, son 40 yıl içerisinde üç Van Gölü büyüklüğüne denk gelen 1 300 000 hektar sulak alanını kaybetmiştir. Gelişmiş ülkelerde doğan bir çocuğun tükettiği su miktarı, gelişmekte olan ülkelerde doğan bir çocuğun tükettiğinin 30 ile 50 kat daha fazlasıdır. Gana da yaşayan bir kişinin yıllık su tüketimi, Amerika da yaşayan bir kişinin yıllık su tüketiminden 300 kat azdır. Kanadalı insanların günlük su tüketimi 150-200 litredir. Çad, Nijer ve Mali de ise günlük su tüketimi 10 litreyi geçmemektedir. Bu miktar modern tuvaletlerin sifonlarında bir seferde tüketilen su miktarına denktir. Nil Nehri nin yüzde 84 ünü barındıran Etopya, 12 milyon kişinin açlık çektiği, suya muhtaç bir ülkedir. Üç Asyalıdan biri sağlıklı içme suyundan mahrumdur, iki Asyalıdan biri ise temiz ve sağlıklı yaşam koşullarından mahrumdur. Dünya nüfusu geçtiğimiz yüzyılda üç kat artmıştır. Aynı dönemde su kullanımı ise altı katına çıkmıştır. Bir litre atık su, sekiz litre tatlı suyu kirletir. Yeryüzündeki kirletilmiş su miktarı 12 000 kilometre küptür (km 3 ) ve bu miktar, dünyanın en büyük on nehrinde bulunan tatlı su miktarından daha fazladır. Su kirliliğinin nüfus artış hızıyla birlikte artması durumunda, 2050 yılına kadar dünya çapında 18 000 km 3 lük tatlı su kaybedilmiş olacaktır.
Her yıl 250 milyon insan, kirli sularla bulaşan hastalıklara yakalanmakta ve yaklaşık 5 milyon kişi hayatını kaybetmektedir. DÜNYADA SUYUN DAĞILIMI Dünyadaki toplam su yaklaşık olarak 1 386 milyon km 3 dür. Toplam suyun yaklaşık % 97 si (1 338 milyon km 3 ) tuzlu sudur. Geriye kalan % 3 oranındaki tatlı su kaynaklarının % 68 den fazlası buz ve buzulların içinde hapsolmuştur. Tatlı suyun diğer % 30 u ise yer altındadır. İnsanların her gün kullandığı su kaynağının çoğunu teşkil eden nehirler, göller gibi yüzeysel tatlı su kaynaklarının miktarı, dünyadaki toplam suyun sadece % 0,0072 si olan 93 120 km 3 den ibarettir. Diğer bir deyişle, dünyadaki tatlı su miktarı çok kısıtlıdır. Dünyada su dağılımı
Tahmini küresel su dağılımı Su kaynağı Su hacmi (km 3 ) Okyanuslar, Denizler 1 338 000 000 Tatlı su yüzdesi -- Toplam su yüzdesi 96,5 Buzullar ve Kalıcı Kar 24 064 000 68,7 1,74 Yeraltı suyu 23 400 000 -- 1,7 Tatlı 10 530 000 30,1 0,76 Tuzlu 12 870 000 -- 0,94 Toprak nemi Zemin buzu ve sürekli donmuş toprak 16 500 0,05 0,001 300 000 0,86 0,022 Göller 176 400 -- 0,013 Tatlı 91 000 0,26 0,007 Tuzlu 85 400 -- 0,006 Atmosfer Bataklık suyu Nehirler 12 900 0,04 0,001 11 470 0,03 0,0008 2 120 0,006 0,0002 Biyolojik Su 1 120 0,003 0.0001 Toplam 1 386 000 000-100
Kısıtlı su kaynaklarına rağmen, ne yazık ki dünyadaki su tüketimi son 50 yılda çarpıcı bir şekilde artmıştır. 1940 yılında dünyadaki toplam su tüketimi yılda yaklaşık 1 000 km 3 iken, bu miktar 1960 yılında ikiye katlanmış, 1990 yılında 4 130 km 3 e ulaşmıştır. Buna ek olarak, 2050 yılında su sıkıntısı çeken ülkelerin sayısı 54 e, bu şartlarda yaşamak zorunda kalan insanların sayısı 3,76 milyara yükselecektir. Bu durum 2050 de 9,4 milyar olması beklenen dünya nüfusunun % 40 ının su sıkıntısı çekeceği anlamına gelir. Dünyadaki toplam suyun yaklaşık % 70 i tarım sektöründe sulama, % 22 si sanayi ve % 8 i içme ve kullanma amaçlı olarak tüketilmektedir. Avrupa da sektörler itibariyle su kullanımı % 33 sulama, % 51 sanayi, % 16 içme ve kullanma amaçlıdır. TÜRKİYE NİN SU POTANSİYELİ Aşağıdaki şemada ülkemizin yıllık brüt su potansiyelinin ayrıntıları görülmektedir. Ülkemizdeki yıllık brüt suyun kullanılabilir olanı, ülke içindeki akarsulardan 95 milyar m 3 ve komşu ülkelerden ülkemize gelen 3 milyar m 3 suyla toplam 98 milyar m 3 ü bulmaktadır. Yapılan teknik hesaplara göre, çeşitli şekillerde yerüstüne çıkarılabilen su miktarı 14 milyar m 3 civarındadır. Çalışmalar, günümüz şartlarında yurdumuzun tüketilebilir yüzey ve yeraltı suyu potansiyelinin yılda ortalama 112 milyar m 3 olduğunu göstermektedir. Bugünkü koşullarda 95 milyar m 3 yüzey suyu potansiyelimizin ancak 27,5 milyar m 3 ünden (% 29) yararlanılabilmektedir. Yararlanılan su potansiyelinin 20,9 milyar m 3 ü (% 76) sulamada, 3,85 milyar m 3 ü (% 14) belediyeler tarafından içme suyu olarak, 2,75 milyar m 3 ü (% 10) de sanayide kullanılmaktadır. 2030 a kadar tarımda su ihtiyacının % 75, evsel kullanımlardaki su ihtiyacının ise % 260 oranında artacağı öngörülmektedir.
Türkiye nin yıllık su potansiyeli Ülkemiz su zengini mi? Aşağıdaki tablonun incelenmesinden anlaşılabileceği gibi, kişi başına düşen yıllık 1430 m 3 lük kullanılabilir su miktarıyla Türkiye, sanıldığı gibi su zengini bir ülke değildir, su yoksulu bir ülkedir. Dünya ortalaması ise Türkiye nin 5 katından fazladır ve 7 600 m 3 dür. Ülkemiz akıllıca yönetilecek politikalarla ancak kendi ihtiyaçlarını karşılayabilecek konumdadır.
Ülke kıta ortalaması Kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı (yıllık) SURİYE 1 200 m 3 LÜBNAN 1 300 m 3 TÜRKİYE 1 430 m 3 IRAK 2 020 m 3 ASYA ORTALAMASI 3 000 m 3 BATI AVRUPA ORT. 5 000 m 3 AFRİKA ORT. 7 000 m 3 GÜNEY AMERİKA ORT. 23 000 m 3 DÜNYA ORT. 7 600 m 3 Ülkemizin nüfus su ihtiyacı ilişkisi Ülkemiz nüfusu arttıkça kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı da giderek azalmaktadır. 1960 lı yıllarda 4 000 m 3 olan kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 2000 li yıllarda 2000 m 3 ün altına ve zamanımızda da 1430 m 3 e düşmüştür. 2030 yılında nüfusu 100 milyona ulaşacak olan Türkiye, kişi başına düşen 1000 m 3 altında kullanılabilir su miktarıyla, su sıkıntısı çeken bir ülke durumuna gelecektir.
Ülkemizin kişi başına düşen yıllık su ihtiyacının yıllara göre değişimi Su ihtiyacımızın karşılanması için alınabilecek tedbirler Yetersiz su kaynakları ülkelerin nüfus dengesini derinden etkilerken, küresel ısınmaya bağlı kuraklık da insanlığın en önemli sorunu olarak gündemde yerini almaktadır. Türkiye, genel olarak hoyratça kullandığı su kaynaklarının eksikliğini, büyük şehirlerde başlayan kesintilerle, kuraklıkla, Orta ve Güney Anadolu dan başlayarak gelişmekte olan çölleşmeyle bundan sonra daha yakından hissedecektir. Geleceğimizi tehdit edecek olumsuzluklarla karşılaşmamak için şimdiden alınabilecek tedbirler vardır. Bu tedbirlerin başlıcaları aşağıya çıkarılmıştır: 1. Akarsu potansiyelimizin tamamından faydalanabilmek için baraj yapımının tamamlanması ve gereken akarsu yönlerinin değiştirilmesi, 2. Sıcak bölgelerdeki barajlarda buharlaşma ile su kaybını önlemek için özel tedbirlerin alınması, 3. Gelecekte suyun petrolden, hatta altından daha değerli olacağı dikkate alınarak (suya beyaz petrol de denilmektedir), Petrol boru hatlarında olduğu gibi, barajlardan yerleşim yerlerine ulaşacak su boru hatları nın kurulmasına hız verilmesi, Ankara ve İstanbul içmekullanma su boru hatlarının ülke çapında yaygınlaştırılması, 4. Tarım teknolojisinde az su tüketen sulama yöntemlerinin (toprak altı damla sulama gibi) geliştirilmesi ve uygulanması, 5. Yer üstü ve yer altı sularının kirlenmesinin önlenmesi, 6. Eğitim kurumlarından başlayarak her alanda suyun gerçek değerini ve su israfının, gelecek nesillerin suyunun şimdiden hoyratça tüketilmesi anlamına geldiğini insanımıza anlatacak, fertleri bilinçlendirecek eğitim faaliyetlerine hız verilmesi,
7. Küresel ısınmaya ve kuraklığa yol açacak her türlü faaliyetten kaçınılması, 8. Sanayi sektöründe az su kullanan üretim teknolojilerinin geliştirilmesi, geri kazanımlı su yöntemlerinden yararlanılması, 9. Her türlü atık suların arıtılarak kullanma suyu olarak değerlendirilmesi. Bu maksatla şehirlerde içme su hattıyla birlikte kullanma suyu amaçlı ikinci bir su hattının kurulması, 10. Deniz suyundan arıtımla tatlı su üretme tekniklerinin geliştirilmesi ve daha ekonomik hale getirilmesi, 11. Hayatımızın her alanında, günlük yaşamımızda, evde, sanayide, tarımda her türlü tasarruf tedbirlerinin alınması ve bu alışkanlığımızın ömür boyu sürdürülmesi, 12. Suyumuza sahip çıkalım!.., Susuzluk kaderimiz olmasın! düsturunun sürekli hatırlanması. 2070 yılında yazılmış bir mektup Aşağıda zamanımızdan 60 yıl sonra yazılan, dünyamızda yaşanılan susuzluğu ve etkilerini anlatan hayali bir mektup verilmiştir. YIL 2070 50 yaşına henüz bastım ama görüntüm 85 yaşındaki bir insanınki gibi. Yeterince su içemediğim için böbrek sorunları yaşıyorum. Korkarım ki yaşamak için çok vaktim yok. Ben bu topluluktaki en yaşlı insanım... 5 yaşında bir çocuk olduğum günleri hatırlıyorum. O zamanlar her şey çok farklıydı. Parklarda pek çok ağaçlar, evlerde güzel bahçeler vardı. Ve ben yarım saat boyunca büyük bir zevkle duş alırdım. Bugünlerde ise cildimizi temizlemek için mineral yağlı havluları kullanıyoruz. Eskiden kadınların güzel saçları vardı. Şimdi ise başımızı su kullanmadan temiz tutmamız gerektiği için tıraş etmek zorundayız... Eskiden benim babam arabasını hortumdan akan su ile yıkardı. Şimdi ise oğlum suyun bu şekilde harcanabileceğine bir türlü inanamıyor... Sokaklarda posterlerde, radyoda ve televizyonda suyu duyarlı kullan uyarıları olduğunu hatırlıyorum.
Ama hiç kimse bu uyarıları önemsemedi. Suyun sonsuza dek var olacağını sandık... Şimdi ise, Tüm nehirler, göller, barajlar ve yeraltındaki su yatakları ya kurudu ya da kirlendi... Sanayi hemen hemen durma noktasına geldi ve işsizlik büyük oranlara ulaştı. En büyük iş alanı deniz suyunun tuzunu çıkarıp kullanabilinir hale getiren fabrikalar. Ve işçiler maaşlarının bir bölümünü içme suyu olarak alıyorlar. Sokaklarda eli silahlı haydutların bir bidon su için insanlara saldırmaları çok yaygınlaştı... Yiyeceklerin % 80 i sentetik.. Eskiden yetişkin bir insanın günde 8-10 bardak su içmesi tavsiye edilirdi. Şimdi ise benim sadece yarım bardak su içmeme izin veriliyor. Biz şimdi bir kere giyilip atılan giysileri giymek zorundayız ve bu da çöp miktarını arttırıyor... Kanalizasyon sistemi susuzluktan çalışmadığı için foseptik kullanıyoruz... Susuzluk nedeniyle kırışık, sıska, ültraviyole ışınları nedeniyle yaralarla dolu vücutlar... Ozon tabakası kalmadığı için ışınlar çok daha kuvvetli... Cilt kanseri, mide bağırsak enfeksiyonları ve idrar sistemi sorunları ölümlerin ana sebepleri... Cildin aşırı kuruması nedeniyle 20 yaşındaki bir genç 40 yaşında gibi görünüyor. Bilim adamları araştırdılar ancak bu soruna bir çare bulamadılar Pek çok erkekte sperm oluşum morfolojisi değişti. Bunun sonucunda da bebekler kusurlu mutasyonla ve fiziksel sakatlıklarla doğuyorlar Devlet soluduğumuz hava için bize para ödetiyor. Erişkin başına günde 137 m 3 hava soluyoruz... Bu parayı ödeyemeyen insanlar güneş enerjisiyle çalışan büyük mekanik akciğerlerle havalandırılan bölgelerden kovuluyorlar. Soluduğumuz hava kaliteli değil ama en azından nefes alabiliyoruz... Ortalama insan ömrü 35 yıl... Hala biraz yeşil alanı olan, nehirleri akan bölgeler silahlı askerler tarafından korunuyor... Su altın ve elmastan çok daha değerli bir hazine haline geldi... Yaşadığım yere nadiren yağmur yağdığı için hiç ağaç yok. Bazen yağış beklerken asit yağmurları yağıyor. Mevsimler ciddi bir şekilde 20. ve 21. yüzyılın çevreye zarar veren sanayisi, atomik deneyler ve çevreye yaydıkları kirlerden etkilendiler O zamanlar çevreyle ilgilenmemiz konusunda uyarıldık fakat hiç kimse dikkate almadı.
Oğlum benden gençliğimden söz etmemi istediği zaman ona yeşil tarlaların, çiçeklerin güzelliğini, yağmuru, nehirlerde yüzmenin, balık avlamanın, içebildiğimiz kadar su içebilmenin ne büyük bir zevk olduğunu ve insanların ne kadar sağlıklı olduklarını anlatıyorum... O bana babacığım, şimdi neden su yok? diye soruyor... İşte o zaman boğazım düğümleniyor... Kendimi suçlu hissetmekten bir türlü kurtaramıyorum, çünkü ben de o yaşadığı çevreyi kirleterek tahrip olmasına sebep olan, tüm uyarılara kulağını tıkayan topluma aidim... Şimdi ise bizim çocuklarımız bunun bedelini ödüyorlar!... Ne kadar çok isterdim geriye dönüp insanoğluna bunları anlatmayı... Henüz daha gezegenimiz Dünya yı kurtarmaya zamanımız varken...
Yararlanılan kaynaklar Türkiye ve Susuzluğa Doğru Yolculuk, 22 Mart Dünya Su Günü, Prof. Dr. Yusuf DEMİR, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Samsun.