runxler ve BALKANLAR i. Kuzey'den Gelen Tiirkler 2. Anadolu Tiirkleri Balkanlar'da GiRiS Prof. Dr. Halil INALCIK

i. Kuzey'den Gelen Tiirkler GiRiS runxler ve BALKANLAR Prof. Dr. Halil INALCIK Balkanlarlarihi, Ti.irk tarihinin ayrrlmazbr pargasrdrr. Balkan kelimesi dahi. xro-dad veya da$hfr anlamrna TiirkEe bir sozctikttir. Giivenilir tarih kaynaklarrna gore, Balkan Yanmadasr, VI. Ytizyrldan baqhyarak Ttirk kavimlerinin gelip yerleqtigi bir yurt olmugtur. Doludan, Asya iginden, Kuzey Karadeniz step bol-eesi yolile birbiri ardrndan gelen ath gogebe Ttirk kavimleri, ya burada Dac, Trak ve Slav aslmdan yerli halkla kanqmrq, ortadan kaybolmuq (XI. Yiizyrlda Oluz aslmdan PeEenekler ve Uzlar gibi), yahut askeri egemen srnrf olarak Kuzey-Dolu Balkanlar'da gtielti devletler kurmuqlardrr. Bu sonuncular arasrnda, bir Ttirk boyu olan Kutrigur'larrn VIL Yiizyrlda kurmuq olduklan Bulgar Hanhlr ozellikle anrmsamaltdrr. Bulgarlann Dobruca'da brraktrklarr kitabelerde, htikiimdar, Han i.invanr ile anrlrr ve Oniki Hayvanh Ti.irk Takvimi kullanrlrr. Bulgar Hanlarr IX.-XI. Ytizyrllarda (1018'e kadar) Balkanlar'da Bizans imparatorlulu'nun yerini almrqtrr. XIII. ve XIV. Ytizyrllarda, yine Bulgaristan'da, Krpgak/Kuman ashndan slavlaqmrq Terteri ve $iqman Hanedanlan hdkim oldu. Osmanh Tiirkleri Balkanlara girmeden dnce, XII.-XIV. ytizyrllarda Krp- Eakfl(umanlarrn bolgede tisti.in tarihi rolti yeterince vurgulanmamrqtrr. Ozellikle, Dobruca'dan Akkerman'a kadar step bolgesinde yerleqmiq ve Hristiyan dinine geemiq olan KrpEak/Kumanlar Eeqitli hanedanlar kurmuqlardrr. Bunlardan bir grup, XIV. Yiizyrl ikinci yansrnda Dobruca-Varna bolgesinde bir beylik kurmugtur (Merkezi Kalliakra); DobrotiE ve bir Kuman adr taqryan kardeqi Qolpan'rn Dobruca beyligi, 1388'de I. Murad'r metbff tanrmr$, 1393'de l.bayezid bu beyligi Osmanh iilkesine katmrqtrr. 6zetle, Deli-Orman ve Varna'dan Tuna'ya kadar giden bolge daha Osmanhlardan cince gergek bir Ttirk yerleqim alanr olmuqtur. 2. Anadolu Tiirkleri Balkanlar'da Giineyden, Anadolu'dan Ttirklerin Balkanlara gelip yerleqmesi, 1260'lara kadar iner. Kuzey Karadeniz bolgesinden gelen Ttirk oruklan, zamanla Hristiyanhlr kabul edip yerli Slavlarla karrqtrklan halde, Anadolu'dan gelen Miisliiman Tiirkler,

I O HALiL inalcik kendi din ve kiiltijrlerini saklamayr baqarmrqlardrr. ilk yerlegm e, l26l'de Mogollardan kagrp Bizans'a sr!rnan SelEuk Sultanr izzeddin Keykdvus'la gergekleqmigtir. Mogol idaresinden kaean otuz-krrk Ti.irkmen obasr, kutsal kiqi San Saltuk Baba lle izzeddin Keykdvus'un yanrna gelmig ve Bizans imparatoru t}afindan Kuzey Dobruca'ya yerleqtirilmiqtir (l 263). Baqlangrgta, Mtisltiman Altrn-Ordu emiri gtiglti Nogay'tn himayesi altrna giren bu Anadolu Ttirkmen grubu, burada Baba- Saltuk kasabast ile bagka kasabalar kurmuqlardr. 1332'de buiadan gegen Ibn Battuta, Baba kasabastnr "Ttirklerin oturdulu bir qehir" olarak unu.. Nogay ciltince ( 1300) yerine geqen putperest Mogol hanlan zamanrnda Ttirkmenlerden bir b6lijei.i, Anadolu'ya geri diinmek igin gde etmiqler (1301); kalanlar ise yerli Kumanlar arasmda Hristiyanh[r kabul etmiglerdir. Bunlar, Keykdvus'un halkr anlamrna Gagvuz adile gtintimtize kadar gelmiglerdir ve bugiin kendi siyasi varhklannr tanrrmaya galrqmaktadrrlar. Dil araqtrrmalan Gagavuz'lartnAnadolu lehgesini konugtuklannl ortaya koymugtur. Anadolu'dan Balkanlara gelip yerleqmiq ilk Miisliiman velisi olarak, Baba Saltuk'un kiqiligi etrafinda menkrbeler tiiremig ve sonra bu rivayetler, Cem Sultan emrile, Rumeli Tiirklerinin biiyiik destanr, Saltukndme adile Ebu'i-Hayr Rumi tarafindan toplanmrqtrrl. Bu bi.iytik destanda San Saltuk, Balkanlan isldmiyeie ve Ttirklere agan biiytik bir vel?-gazi olarak kutlanmaktadr. l4}4'de Osmanh Sultanr II. Bayezid Bogdan seferinde Dobruca'ya geldilinde, onun kabri tizerinde bir ttirbe yaptrrrnl$, vakrflar adamtg, bciylece Rumeli gazilerinin gonltinii almak istemigtir. Baba-Da[r kasabasr, kuzeye kargr ytizyrllarca, gazi, yortik ve akrncrlann hareket i.issli olmuqtur. Bugtin yrkrk ttirbesi, gciken imparatorlulun hazin bir simgesi gibi metr0k durmaktadrr. Bu giriq yaztstnda, Osmanh Tiirklerinin Balkan ftituhatrnr anlatmak. en krsa bir bigimde de olsa, mtimktin degildir. Ancak, bu fiituhatrn sebep ve koqullannr objektif bir yaklaqrmla incelemek tarihqinin tidevid t; bizburada arqiv belgeieri rqrlrnda bu kogullan inceleyen yeni araqtrrmalann sonuglannr ozetteyecepiz. San Saltuk Ttirkmenlerinden sonra, Balkanlara Anadolu'dan yaprlan Tiirk akrnlan Karesi Beyligi kurulduktan sonra baglar. Bu akrnlar sonucu yerlegme olmamr$tr. Qanakkale Bolazr bir yerleqmeyi zorlaqtrran baqhca engeldi; gegen ktigtik kuvvetler, yerli gtigler tarafindan sanlma ve yokedil*. t"hlik"site tarqiiaeryorlardr. Bu akrn dnderlerinden Ece Halil ve ishak burada anrlmaya deler. Onlar, tiiiunt i.nparatoruna isyan eden Katalan-Almugavar iicretli asker kumpanyasile igbirligi yaparak, Franklann Atina dukah[rna kadar gitmig (1311), Atina'da Iiatalan egementigini sallryan meydan savagtnda dnemli rol oynamrqlardrr. Osmanhlar, I3i2'de Cinbi (Tsympe)de bir koprtibagr kuruncaya kadar, citeyakaya bciyle bir gok Ttirk akrncr I P- Wittek- "Yazrdji oghlu on Christian Turks... ", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Londra; Saltukndme, metni iein Fahir iz 1ni1, SattutcnAmi Lyil,Harvard Un. Printed Office, 1976. ABD. TURKLER VE BALKANLAR birligi geemiq, bunlardan bir krsmr Balkanh devletlerin hizmetine ticretli asker olarak girm-iq, Uir kismr da yalmadan sonra Anadolu'ya d6nmi.iqtiir. O zam^n Rumeli'de!uu"n1ti, bir mtitrefik bulmadan akrn yapmak tehlikeli bir macera idi. Bu yeni taktifi In bagarrh bir bieimde kullanan Aydrn-ollu Umur Bey olmuqtur2' O, Bizans tahtr igin Tiakya'da garprgan Yani Cantacuzenus'un inifakrnr salhyarak' 1340'larda 300 glmiyi Uutan donanmasile izmir'den Balkanlann her tarafina akrnlar Orgiitlemeyi baiuror. Bu akrnlarda Dobruca ve Arnavutluk'a kadar gitti' Bizans, onu durdurmak iein Batr Hristiyan filemini harekete geqirmekten baqka gare bulamadr' Nihayet l-344'debatr HaEhlan izmir kalesini ahp onun denize qrkmastnt onlediler. O zaman B atr Anadolu'dan gaztler,balkanlar'a geemek igin Qanakkale Bolazr'na yiineldiler' O tarihte OsmanSiar Karesi'de yerleqmiq bulunuyorlardr. Osmanh tilkesi boylece, Anadolu gazilerini Balkanlara sevkeden baqhca hareket tissu halini aldr. Orhan'tn bu uc,tayerliqen oflu Si.ileyman Paqa (oltimti 1357), Cantacuzenus'un miittefiki olarak defalarca irakya'ya geeti ve sonunda 1352'de Cantacuzenus'un krqlamak iein ona teslim etrigi CinUit<aiesinde yerlegip kaldr. Gelibolu Yanmadasr'nda en onemli stratejik noktayr, Bolayr'r zaptettrve Anadolu'dan si.iratle geeirdigi Ti'irkmenleri, Giiney u" Butryu dofru akrn yapmak iizere orada orgtitledi. itl yrt sonra 1354 Martrnda qiddetli bir yer sarsmttunou surlan yrkrlan dnemli Gelibolu kalesini ele geqirdi. Boylece Balkan fi.ituhatr baqlamrq oldu3. Balkanlar'da ilk Osmanh harekit i.isleri Bolayrr ve Gelibolu'dur. Gelibolu'yu Haglrlar ve Bizans, 1366-1316 yrllan arasrnda Osmanhlardan geri aldrlar. Bununla beraber Osmanhlar, bu dclnemde debalkanlar'da Bulgaristan ve Makedonya ieerilerine dogru egemenliklerini geniqletmeyi baqardrlar. Bu.faaliyetlerde, ozellikle askeri srnrr merk ezleri, uclardayerleqen Evrenuz Gazi,Hacr ilbeyi, Mihal-oglu gibi aktnct beylerinin rolti btiyiik olmuqtur. 3. Balkan Yarrmadasr Geopolitigi ve osmanlr Yayrhqr Geopolitik durumunun sonucu olarak uzun qallar bir tarih ve ktilttir birli[i gcisteren Iialkan Yanmadasr bir tarihi btilge olarak giineyde Akdeniz'le stnrlanrr' iurada Ege, ytizlerce adasryla adeta Balkanlar iqindedir, oradan Girit'le Akdeniz'e uzanr (Girit XIII.-XVII. ytizyrllarda Venedik egemenlili altrnda kalmrqtrr). Batrda Adriyatik Denizi, yahut uzun-yizyrllar Venedi[in savundugu gibi. Venedik Kiirfezi y", ulrr, yani Balkanlar drqrnda kaltr, fakat gdreceliz ki, Osmanhlar, Dubrovnik' Avlona ve Hercegnovi (Ntva) limanlannr geliqtirerek, Adriyatik'i Balkan niifuz alanrna sokmaya E"ahqacaklardrr.Iyoniyen Adalan ve Korfu, Venedik ile osmanhlar 2 Uru, Gazi'nin akrnlan igin bak. P. Lemerle, L'emirat d'avtlm, Byzance et l'ot:cident, recherches sur le gesre d'umur paina,paris 1957; "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities Byzanie and Crusades", Byz. Forschung,en, IX, s' 179-21'7 ' 3 "G"libolu". H. inalcrk. Encvlopaeclia of Islam' 2. edisvon. II. 983-987' I I

12 HALIL INALCIK araslnda uzun bir sava$lm konusu olmuqtur. Nihayet. italya kryrlannda Pulia (Otranto) ve Ancona, Osmanlr siyasi ve ekonomik ntifuzu altrna girmiqtir. Bir Balkan imparatorlufu olarak Osmanlr devleti, I. Bayezicl (1389-1402) dtjneminden beri Mora'dan Tuna'ya kadar btitiin Balkanlarr kendi egemenlik alam olarak grirmiiq ve DalmaEya. Karada!, Arnavutluk, Mora, Agriboz ve Ege adalanndaki Venedik kolonilerini kendi hiikmii altrna sokmak iein yiizyrllar boyu uzun bir savaqrma girmiqtir. Savaqrmrn uzun olmasr, Venedik'in denize, Osmanh'nrn karaya hakim olmastndandrr. Savagrm, l7l8'e kadar, uzun bir dtjnemde adrm adrm kara devletinin ilerleyiqi ile sonuelanrr ve tiim Balkanlar. Ege ve Girit'in de katrhmryla Osmanh siyasi birligi ieine ahnrr. Nasrl ki, Bizans imparatorlu[u da aynr srrurlar iginde bir Balkan imparatorlu[u, daha dogrusu Anadolu-Balkan imparatorlugu halinde idi (Fatih Mehmed bu geopolitik birlili, Sultdn'iil-Berreyen ve Hdkdn'til-Bahreyn, yani Anadolu ve Balkanlarrn Sultanl ve Ege ve Karadeniz'in Hakanr unvanile ifade etmiqtir). Bu geopolitik tarihi bdlgenin kilit noktasr. istanbul, daha do[rusu Qanakkale Bopazt ve islanbul Bogazr ile birlikte istanbul olmuqtur. Balkanlar'rn kuzey slnlnna gelince, Roma doneminden beri Tuna rrmalr, yanm-adantn kuzey slnrn olarak belirlenmiqtir. Tuna rrmalr, gi.ineyde Bogazlar gibi aqrlmasr giie bir su engeli oluqturuyordu. Bununla beraber Tuna, Karadeniz'e inen baqhca ticaret yolu oldulundan ve iki kryrsr arasrnda srkr ticaret ballan dolayrsr ile asl6 agrlmaz bir engel oluqturmaml$tlr. Tuna berisi Balkanlara egemen olan imparatorluklar, daima Tuna dtesi topraklarr kendi kontrollarr altrnda tutmaya gahgmrqlardtr. Bu, dolrudan dolruya bir egernenlik olmadrlr gibi, kiilttir ve sosyal yapr baktmtndan da Tuna'nrn kuzeyi ve giineyi oldukga onemli farklar gristermigtir. Tuna, cizellikle askeri bakrmrndan asrl Balkanlann kuzey srnrn olarak kalmrqtrr. Balkanlar'tn batrsrna dolru Vidin ve ozellikle Belgrad bir kilit noktasr roltini.i oynamr$ ve Belgrad'dan sonra Sava rrmalr, Batr Balkanlan Syrmia ve Macaristan'dan ayrran bir srnrr oluqturmu$tur. Osmanh imparatorlulu ile giiglfi Macar kralhgr arasrnda Sava ve Drava rmaklan arasrnda Syrmia bir savaq alanr oldulundan boqalmrq, harab olmugtu. Nasrl ki, Osmanhlar Tuna ve Sava citesini kontrol altrnda tutmak istiyorlarsa, stratejik ve ticari faktcirler etkisiyle Macar Krralh[r da Tuna'nrn berisinde Bosna, MaEva, Srrbistan ve Kuzey Bulgaristan iizerinde ni.ifuz ve egemenlik kurmaya Eahgryordu. Bu sava$rm Osmanhlar'tn Eflak, Banat, Erdel ve Macaristan iizerinde tisttin egemenli[inin kurulmast ile sonuglandr. 1683-1699'da Habsburglarla savaqrmdan sonra da, Tuna ve Sava iki imparatorluk arasrnda slnlr oldu. Osmanhlar'rn (Jngurus'un Kaprsr dedikleri Belgrad kalesi daima kuzey srnrnnrn kilit noktasr olarak kaldr. Osmanhlar'rn. imparatorluklarrnr kurarken karqrlarrnda iki btiytik gticii, giineyde Venedik, kuzeyde Macaristan'r bulmalan bir raslantr de[ildir ve Balkan geopolitilinin de[iqmez bir sonucudur. Venedik ve Macaristan daima beraber hareket TURKLER VEBALKANLAR 13 etmiqler ve Avrupa'yt, Papa yolu ile bu savaqtmda Haqlr ideolojisiyle yanlanna almaya gahqmrqlardlr' Balkan yanmadasr iginde bir taktm stratejik massif daghk bdlgeler' bogaz ve geeitler imparatorlufun kuruluq aqamalannr belirlemiqtir. Bu geopolitik faktor' Balkanlar'da Osmanh yayr q aqamalannr anlamak igin temel ijnemdedir' Osmanhlar Qanakliale Bo[azr'ntn Avrupa ktytstna yerleqtikten sonra' Edirne'den Enez'ekadar Merig rrnralr ilk fetih ve yayrhq stnn oldu. Dogu Trakya ve Edirne a ndrktan sonra Evrenuz Gazi, ipsala merkez olarak uq merkezini Batr Trakya'ya karqr kurarken Hact ilbeyi ve oteki Karesi gazi beyleri Dimetoka uc'unda Uzuncaova-Filibe dolrultusunda gazileri orgiitlediler' Krrklareli'nde kuzeye Bulgaristan'a karqt Balkan dallarr dofrultusunda dofu uc gaztleri Mihal-o[ullan kumandast altrnda idi. Evrenuz Gazi, Serez-SelAnik dogrultusunda' Balkanlan Yunanistan ve Adriatik'e ba[ yan antik Via Egnatia do[rultusunda ilerledi. Fakat Rodoplardan kryrya inen daf kitlesi oni.inde Gijmtilcine'de yeni bt uc'ta bir zaman beklemek zorunda kaldr. Serez ve Seldnik ovalanna indikten sonra bu iki kuvvetli kale onun daha ileri gitmesini engelledi. osmanhlar zaptl giie kaleler tjniinde havalekuleleri yaparak qehristirekli abluka ile teslime zorlama taktili uygularlardr' Seldnik, ilk kez 1387'd; teslim oldu. Evrenuz'un Ltc'u, ondan sonra biri Tesalya' itbiirii vodena-ohrida do[rultusunda iki uc halinde orgtitlendi.i' Buyez'id doneminde verimli Teselya Ovasr'nr ele geeiren Evrenuz'un gazileri Sperchios vadisi ve ijtesinde. orta-yunanistan massif aag titlesi dniinde yarlm yiizyrl durakladrlar' Thermopyle ve Doris-Fokis koridoruna egemen olmadan zengin Thebe ovaslna ve Atina'ya inmek olanaksrzdr. Bu donemde Evrenuzlu'lar, sonra Turahan Bey ve olullarr, Teselya ucundan Korent berzahtne kadar uzanan b0lgeye akrnlarla yetiniyorlardr. Berzahta yaprlan dtvar, gazilerin Mora'ya girmelerini bir kertede engelliyo.du. Osmanllar, Aiina ve Mora;yr ancak Fatih Mehmed zamantnda 1458-1460'da kesin olarak feth edip yerleqebildiler. istanbul-edirne tizerinden MeriE Vadisi boyunca Sofya'ya eriqen yol' Balkan Yarrm-adasl'nl Eapra zlamakesen ana yoldur. Dolu-Roma dcineminde imparatorluk Ordu yoln olarak adlandrnlan bu yoiu, baqlangretan beri beylerbeyi veya padiqah kumandasr altrndaki Osman ordulal Srrbistan, Macaristan ve Orta-Avrupa seferlerinde izlemiglerdir. Sofya'dan aynl zamanda batrya Uskiip'e, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollar aynlrr. Bu merkezi yol kavqalr durumile Sofya, Rumeli beylerueyitik merkezi olmuqtur. Sofya'dan Kuzeybatr'da Nig'ten Morava vadisine inmek ve Srrbistan'a varmak igin uzun bir bofazdan geemek gerekiyordu' GeEilmesi tehlikeli olan bu bolaz, Osmanh kuvvetlerini uzun zaman burada duraklatmtqttr' Niq,in zaptr (1386),6smanllara, Srrbrstan'r ilk kez vasallk altrna almak olasrslrnr verecektir. Fakat bu stratejik durum Strbistan'tn 1459',a kadar neden balrmsrzhk veya otonomisini sakladr[rnr ve zaman zunanmacar niifuzu alttna girdigini agrklar'

t4 HALTL inar_clk TURKLER VE BALKANLAR 15 Niq geeidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya eden zengin giimtiq madenlerine gotiiriiyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrovnik'ten) ihrae olunan bu Srrp gtimiigtinii doluya, Osmanh i.ilkesine gevirmek, Sultanlann baqhca amaglanndan biri olacaktrr. Zira, imparatorlulun kurulmasrnr saflryabilecek merkezi biiytik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimiig stokuna sahip bir merkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda deler ki, Batr Balkan'da Osmanh egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II. Murad Strbistan'tn, grkardrlr giimtiqti italya'ya gondermesini yasaklamr$trr. FAtih'in ilk seferlerini bu giimtiq maden bdlgesine ycineltmesi de bu gergek rqrlrnda daha iyi anlaqrlrr. Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Uskiip Osmanh zc beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerin fethinde hareket tissti olmu$tur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688) Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrgnr. Usktip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Usktip'ten giineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrn Osmanhlara t6biligini Usktip uc-beyleri sallamrqtu (1429). Giiney Bosna'da Hodidjed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, Fitih ddneminde btitiin Bosna'nrn fethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hlu,la geliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dolu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnik ve split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak yiikselecektir. 4. Balkanlar'da Osmanll imparatorlugu KuruluE Kogullarr Osmanhlar, Bizans tahtr iein Cantacuzenus ile Andronik arasrnda grkan ig savagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele gegirdiler. Bu bir dontim noktastdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Seldnik'e do!ru, dolu'da Dobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Merig vadisi boyunca S ofya dofrultu sunda orgiitlendi. Osmanhlar'tn htzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktorler arasrnda, bu tarihte Balkaniar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak btiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamak gerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qarr Stefan Duqan cilmilq (1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigiik devletler ve senydrliikler arastnda parealanmrgtr. Keza bu donemde, Bulgar Qarhlr tig pargaya boliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlugu bir isimden ibaretti. Bu kti- Etik devletler arastnda getin bir rekabet vardr; komgudan bir kaq kasaba almak iein her biri drqandan yardtmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik, Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iein yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlara gelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak iein yanga girdiler. Os- manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metb0luk haline dontiqtiyor ve sonunda yerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile iilke Osmanh egemenli[i altrna gegiyordu. Ornelin, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Krralhlr ile Bizans arasrndaki sava$lm uzun zamandr si.irtip gidiyordu. Osmanhlar gelince, Bulgar Qarr Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinmedi ( 1366). Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptl. Osmanhlar, daha bu tarihte, Bulgar mtittefiki olarak Tuna sahillerinde gori.indi.iler. Bu baqlangretan beq yrl sonra Bulgar Qarr Osmanh Sultanr'nrn tabiligine girdi. Bdylece, baqlangrgta Osmanhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerini geniqlettiler, savaq kadar diplomasi de Snernli rol oynadr 131I'de Qirmen'de Osmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer, Balkanlar'da Osmanh tisttinliigiini.in kesinlikle kuruldulu bir dontim noktasrdrra. Osmanh zg kuvvetleri, l37l'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yok etmiqler ve Bizans-Strp ittifakl sonugsuz kalmrqtr. Qirmen zaferi tizerine Bizans, Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tabili[ini tanrmak zorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardtmct kuvvetlerle katrlmayr kabul etf iler. Boylece I 371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanh imparatorlulu dolmug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek egemenlili altrnda tabi devletlerden oluqmuq, bugi.inkii deyimile bir devletler toplululu nitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yenieeri ordusu ve akrnct kuvvetlerile en btiytik askeri gtig olarak, bcilge iei banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'in bcilgede yayrlma ve egemenlik kurma giriqimlerine kargr grkryordu. Balkanlar'da tabi hanedanlar, bu devletlerle iligki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tabilikten grkmaya kalkrqtrklarr zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete geeiyordu. Gergekte, Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeye gahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk dcinemini dogrudan ilhak izledi. Dolrudan dolruya Osmanh yonetimi altrna ahnan topraklarda Osmanhlar. yerli senyor ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak brrakryor, bunun iein dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Rumeli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristokrasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tantmaktan ve onun hizmetine girmekten baqka bir qey yapmryorlardr. Hentiz ilhak olunmayan bcilgelerde, tabi despotluk veya senycirltikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0lan Sultan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iqi gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeologlan, Sultanrn karanna bag eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarih yazrcrh[r, bu gerqekleri genellikle soz konusu yapmaml$lardr ve yapamazlardt. Bal- 4 Bu noktalar iizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522",K. Setton (Ed.). A History of the Crusades, VI: H. Hazard and P. Zacour (Ed.). Madison, 1989.

t4 HALIL inrr_ctx T.URKLER VE BALKANLAR 15 Nig gegidinden Morava vadisine inmek, Osmanhlan, Srrbistan'r ihya eden zengin giimi.iq madenlerine gcitiiri.iyordu. O zaman Macaristan ve italya'ya (Dubrovnik'ten) ihrae olunan bu Srrp giimiigiinii doluya, Osmanh tilkesine Eevirmek, Sultanlann baghca amaglanndan biri olacaktrr. Zira. rmparatorlulun kurulmasrnr salhyabilecek merkezi btiyiik bir ordunun beslenmesi, ancak geniq gtimtiq stokuna sahip bir n-rerkezi hazine ile gergeklegebilirdi. Kayda de[er ki, Batr Balkan'da Osmanlt egemenlilinin yeniden kuvvet kazandrlr bir donemde, 1436 yrhnda, II. Murad Strbistan'tn, grkardr[r giimtiqil italya'ya gondermesini yasaklaml$tlr. FAtih'in ilk seferlerini bu gtimiiq maden bolgesine yoneltmesi de bu gereek rqrlrnda daha iyi anlaqrlrr. Makedonya, Arnavutluk ve Bosna'ya giden yollann birleqtigi Usktip Osmanh ac beylerinden ishak Bey olullannrn yerleqtili bir merkez olup bu memleketlerin fethinde hareket [issij olmuqtur. Kosova'da kazanrlan zaferler (1389, 1448,1688) Osmanhlara Balkan egemenlilini sallamrqtrr. Uskiip'ten bir yol Dibra bolazrndan kuzey Arnavutluk'a iniyor, yine Usktip'ten glineye, Makedonya'ya ve kuzeyde Bosna'ya yollar aynhyordu. Bosna'nrn Osmanhlara tabililini Uskiip uc-beyleri sallamrqtrr (1429). Giiney Bosna'da Hodidjed (sonra Saraybosna) ovasrnda yerleqen kuvvetleri, FAtih ddneminde biittin Bosna'ntn f'ethini (1463) hazrrlamrqlar ve kasaba Bosna'nrn merkezi olarak hrzla geliqmiqtir. XVI. ytizyrlda Saraybosna, Dofu'dan Adriyatik limanlanna, Dubrovnik ve Split'e gelen ticaret kervanlannrn merkezi olarak ytikselecektir. 4. Balkanlar'da Osmanh imparatorlufu Kurulug Kogullarl Osmanhlar, Bizans tahtr igin Cantacuzenus ile Andronik arasrnda Erkan ie savagtan yararlanarak Trakya'da hrzla yayrldrlar ve 1361'de Edirne'yi ele geeirdiler. Bu bir doniim noktasrdrr. $imdi Osmanh ilerlemeleri, biri Sel6nik'e do!ru, dofu'da Dobruca ve ortada Beylerbeyi kumandasrnda Edirne'den Meriq vadisi boyunca Sofya do[rultusunda cirgtitlendi. Osmanhlar'm hrzla ilerlemesini kolaylaqtrran faktdrler arasmda, bu tarihte Balkanlar'da Osmanh ilerleyiqini durduracak biiyiik bir devletin olmayrqrnr anrmsamak gerekir. Osmanhlar'rn Gelibolu'yu aldrklan srrada Srrp Qan Stefan Du6an olmiig (1354), Makedonya'dan Tuna'ya kadar kurdulu imparatorluk ktigtik devletler ve senydrli.ikler arasrnda parqalanmrgtr. Keza bu ddnemde, Bulgar Qarhlr tie pareaya bdliinmiiq bulunuyordu. Nihayet Bizans imparatorlulu bir isimden ibaretri. Bu ktiqi.ik devletler arasrnda getin bir rekabet vardr; komqudan bir kag kasaba almak iein her biri drqarrdan yardrmcr ve miittefik arryordu. Bundan, Macaristan ve Venedik, Balkanlar'da egemenliklerini kurmak iqin yararlanmaya gahqryorlardr. Osmanhlara gelince, yerli hanedanlar, bu yeni kuvvetten yararlanmak igin yan$a girdiler. Os- manh yardrmr, krsa zaman sonra himaye, metboluk haline dontiqiiyor ve sonunda yerli hanedanrn ortadan kaldrnlmasile tjlke Osmanh egemenlili altrna geeiyordu. Orne[in, Karadeniz kryrlannda iki liman, Archialos ve Mesembria tizerinde Bulgar Krrallrlr ile Bizans arasrndaki savaglm uzun zamandr siiriip gidiyordu. Osmanhlar gelince, Bulgar Qan Osmanhlarla Bizans'a karqr ittifak yapmaktan Eekinrnedi (1366). Bizans da, Macaristan'la Bulgaristan'a karqr ittifak yaptr. Osmanhlar, daha bu tarihte, Bulgar mi.ittefiki olarak Tuna sahillerinde gcirtindiiler. Bu baqlangrgtan beq yrl sonra Bulgar Qan Osmanh Sultanr'nrn tabiligine girdi. Biiylece, baglangrgta Osmanhlar, Balkan denge politikasrnda oynadrklarr rol sayesinde egemenliklerini geniqlettiler, savaq kadar diploma.i de onemli rol oynadr. 131I'de Qirmen'de Osmanhlar'rn Makedonya Srrp prenslerine ve Bizans'a kang kazandrlr zafer, Balkanlar'da Osmanh tisttinltiltiniin kesinlikle kuruldugu bir dcintim noktasrdua. Osmanh ae kuvvetleri, 1371'de Srrp ordusunu Qirmen'de bir baskrnla yok etmiqler ve Bizans-Srrp ittifakr sonuesuz kalmrqtr. Qirmen zaferi iizerine Bizans, Bulgaristan ve Makedonya'daki hanedanlar, Osmanh Sultanrnrn tabili[ini tanrmak zorunda kaldrlar. Sultan'a harag vermeyi ve ordusuna yardrmcr kuvvetlerle katrlrnayr kabul ettiler. Bciylece 1371'de Balkanlar'da yeni bir imparatorluk, Osmanlt imparatorlulu do[mug oluyordu. Fakat bu imparatorluk, Osmanh Sultant'nrn ytiksek egemenlili altrnda tdbi devletlerden olugmuq, bugiinkii deyimile bir devletler toplulu[u nitelilinde idi. Baglar gevgekti. Osmanh Sultanr, yenigeri ordusu ve akrncr kuvvetlerile en btiytik askeri gtie olarak, bcilge igi banqr koruyor, Macaristan ve Venedik'in bolgede yayrlma ve egemenlik kurma girigimlerine kargr Erkryordu. Balkanlar'da t6bi hanedanlar, bu devletlerle iliqki kurduklan, Sultan'a harac odemiyerek tdbilikten grkmaya kalkrqtrklar:' zaman, Sultan'rn kuvvetleri harekete gegiyordu. Gergekte, Osmanhlar, Balkan imparatorlufunu, merkeziyetgi bir imparatorluk haline getirmeye gahqryorlardr. Bu siyaset safha safha gergekleqti; vasalhk ddnemini dolrudan ilhak izledi. Dogrudan dogruya Osmanh ydnetimi altrna ahnan topraklarda Osmanltlar. yerli senycir ailelerinin golunu eski feodal topraklannda timar sahibi olarak btrakryor, bunun igin dinlerini de[igtirmesi koqulu aranmryordu. 1500 tarihine kadar Rumeli'de pek gok hristiyan timar sahibi bulunmakta idi. Yani, halk gibi yerli aristokrasi de sadece yeni bir hanedanr, Osmanh hanedanrnr tanrmaktan ve onun hizmetine girmekten bagka bir qey yapmryorlardr. Heniiz ilhak olunmayan btilgelerde, tabi despotluk veya senyorli.ikler, kendi aralanndaki anlaqmazhklar igin metb0larr Sultan'a baqvuruyorlar, taht igin hanedan-iei gatrqmalarda, ornelin Bizans Palaeologlan, Sultanrn karanna baq eliyorlardr. XIX. yiizyrlda Balkan milli devletlerinde tarih yazrcrhlr, bu gereekleri genellikle sdz konusu yapmamlqlardrr ve yapamazlardr. Bal- 4 Bu noktalar tizerinde bak. H. inalcrk, "The Ottoman Turks and the Crusades,1329-1522",K. Setton Gd.). A History of the Crusades, VI: H.Hazard and P. Zacotr (Ed.),Madison,1989.

16 HALIL lnat-ctr kanh tarihqiler. Osmanhlarla ilk donemdeki iligkileri, daima milli direnme, milli o!- ra$r qereevesinde gdmieye ve yorumlamaya gahqmrqlardrr. Tiirk tarihgileri de, qolu zama'n Eaza ve fetih literati.irli havasrnda. Osmanh devleti'nin Balkanh karakterini. diplomatik faaliyetlerini. krsaca Balkan realitelerini gdrmekten uzak kalmrqlardrr. HoEgiirii ve Koruma Politikasl, (istimillet), Merkeziyetci-Biirokratik imparatorlugun Kurulugu Osmanhlar'rn Ortodoks kilisesine karqr giittiikleri politika, imparatorlulun Balkanh karakterini kuvvetle belirtir. itt<in. Osmanhlar. isl6mrn gayr-i mi.islimler iein tanrdrlr :intnf irukukunu en geniq anlamile uyguluyorlar, yani onlan ci;ye ddenmesi drgrnda Mtisltiman tebaadan ayn tutmuyor; canlarrnr, mallannr korumayr Tann'nrn bir emri ve devletin baghca odevi biliyorlardr. Osmanh hoqgdriirltilti, devletin Mtislim ve gayr-i Mtislim biittin tebaayr korumayr odev bilmesi, Osmanh egemenliginin hrz\a yaytlmastnt salhyan faktorlerin baqrnda gelir. Bu siyaset, Kur'an'da te'lifu'lkulitb ve osmanh kaynaklarnda istimdlet adryla ifade edilmiqtir. Osntanh imparatorluk rejimi, din ve rrk ayrrhlr gdzetmeyen, biittin tebaayr Osmanh devleti gemsiyesi altrnda birleqtiren siyasi bir dtizendi ve XIX. ytizyrlda Bulgarlar, Srrplar, Yunanhlar mill? bilingle milli devletler kurmak iein ayaklanlncaya kadar, Balkanlr halk kitleleri tarafrndan bciyle kabul edilmietir. Qarigrad'da (istanbul'da) oturan Qarr (Sultan), onlar en son adalet ve himaye mercii olarak gijrijyorlardr. Bir kelime ile, Osmanh imparatorlulu, Balkanlar'da Do[u Roma imparatorlu!u'nun merkeziyetgi imparatorluk rejimini yeniden canlandrrmrq, sayrlabilir. Zaten. Fdtih'den bu yana Osmanh Sultanlarr Kayser tinvanrnr da kullanmaya baqlamtqlar, bu geleneli benimserniqlerdir. Rejimin en onemli bir yonti, Dolu Roma imparatorlueu'nda gortildi.igti gibi, devletin ktigtik koylii aile Eiftligini ve koylti emelini bilinqli ve si.irekli bigimde korumayr bir devlet gorevi olarak benimsemesidir. Aslrnda. kiieiik koylii aile giftligi,geq Roma'da jugum-caput,bizans'tazeugarion, Osmanlr E'ift-hane'sinden baqka bir qey degildir.60-150 dcjntim arasrnda degigen bu rail'yet Eiftligi, bir gift dktize sahip bir "kciylti ailesi" toprak iqletmesidir. imparatorluk siyasi rejiminin ve temel vergi kaynaklannrn korunmasr, bu tip kciylti i.initelerinin korunmaslna balll idi. Nasrl ki, Bizans'ta Makedonya hanedanr imparatorlan, eyaletlerde Jvnatoi (giielrilere) karqr "yoksul" koyliiniin savunucusu ve koruyucularr olarak ortaya Erkmrglarsa, Osmanh Sultanlan'nrn biirokrasisi de daima "reayd fukaraslnl", "zi-kudret ekabire" kargr korumuglardrr. Osmanhlar, Balkan fetihlerinde "toprak ve reaya Sultanrndrr" prensibini ilan ederek, topralr ve koylti emelini devlet kontrolti altrne gegirmiq, feodal beyleri, voyvoda ve kefalyalarr ya bertaraf etmigler veya timar rejimi alttna sokmuqlardrr. Bdylece zayrflayan Bizans ve Balkan devletlerinde toprapr ve koylii eme[ini kontrollan altrna alan yerel feodaller yerine eski merkezi imparatorluk rejimini ihya etmiqlerdir. Bir bakrma bu geligme, Do[u-Roma imparatorlu!u'nun biirokratik-nterkeziletgi iclaresini yeniden canlandrrma, koylti kitle- TURKLER VE BALKANLAR 11 leri lehine bir Eegit sos-ya/ r)et,rim anlamtna geliyordu. Balkanlar'da Osmanhlara karqr yerli hanedanlartn karqt koyduklart ve Batt Hristiyanhprna odiinl-er vererek Papa yolile HaEh ordulartntn yardtmtnt sapladrklan doprudur' Fakat, 1463'de Bosna Krialr'nrn papa'ya yazdrpr gibi, toyftiler, bu hanedanlan ve feodal beyleri yalnrz brrakmr qlar, genel l ikle Osman hl ara karqr onl an desteklememiqlerdir O:-1"1t^ "gemenligi alirnda Balkanlar'da, 1600'lere kadar k6ylti isyanr nddir bir olaydrr. Islima karqr k[ylu kitlelerini bir din savagrna sijrtikleme girigimleri de baeanh olmamtqtr' Bunun sebebi aerktrr. Osmanhlar, Ortodoks kilisesine karqr koruyucu bir politika gtitmiiqler. Ortodoks kilisesinin biitiin imtiyazlannr tanlmrq, kilise hiyerarqisine devlet ieinde yer vermiqler, manastrrla.nn balrqrkfik ve ayncafiklannr, Osmanft oncesi devletlerde nasrlsa, o bigimde brrakmrqlatotr. t 432 Arnavutluk timar defterindes metrepolidlere timar verilmiq oldulunu gormek, tarihei igin bir si.irpriz olmugtur. Fdtih'in Ortodoks Kilisesi hiyerarqisini ko.urnusr ve Patrik'in tayin beratrnda patrikligi Bizans dbnemindeki imtiyazlan ile resmi bir makam olarak tanrmr$ olmast bir yenilik degildir' Osmanflar, baqlangrgtan beri Ortodoks kilisesine karqr bu politikayr giidiiyorlardt' Bu rurum imparatoilui rejimi igin btiyi.ik yararlar getirmiqtr. EvvelA, kciylii kitleleri, Miisliiman devletinin kendi dinlerini ortadan kaldrrmak igin gelmedi[ini, aksine Ortodoks kilisesini korudulunu gormiiqlerdir. Halbuki, Macaristan ve Venedik ile Hagllar, Balkanlar'da Kaiolikli[i egemen lcrlyorlar, kilise ve manastrr vaktflarlna el koyuyorlardr. 1396, 1443,1444 ve 1448 da Balkanlarr istila eden HaEh ordulart, umduklan gibi Hristiyan koyltilerin ropran ayaklanrp kendilerine katrlmalannt boquna bekledii.r. Or"tt", biiyiik roprak sahibi feodaller ve hanedanlar gtizlerini Batrya gevirirken' kciyli.i kitleleri bu toprakl an miri sistem ile devlet kontrolu alttna alan ve angaryalan asgari diizeye indirln yeni rejime karqr bu feodallerin yantnda yer almak iqin bir,"i.p g6remiyorlardr. Balkanh Marksist tarihgilerin bu nokta i.izerinde durmalarr beklenirken, onlar da milliyetei tariheilerin izinden giderek, Osmanlt imparatorlu!u'nu, "geri bir feodalizmi" temsil eden Ttjrk askeri feodallerin somiirti rejimi olarak yorumlamaya devam etmiqlerdir. Osman egemenlilinin Balkanlar'da htzla yayr qrnr ve bir ytizyrl ieinde Tuna'dan Frrat'a kadar mlrkeziyetei-biirokratik bir imparatorlulun kuruluqunu anlamak iein tarihginin baqka bir aerklamaya ihtiyacr yoktur. Osmanhlar, imparatorluklarrnr kurarken, kitleieri qeken bu uzlaqrcr, koruyucu. hoqgortilti siyaseti bilinele izli- VorfurAr. ilk Osmanl kroniklerinde Uir Eot< fetihlerin bu yolla, yani "istimdletle" yaprldr!r vurgulanmtqttr. Vurgulanmasr gereken tinemli nokta, Osmanhlar'rn Balkanlar'da yalmz kiiylti kitleleri iein degil, kilise ve yerli askeri srnrflar ve biiytik arazi sahibi feodaller igin de 5 H. inalcrk, "Hicrf S35Tarihli Sirret-i Defter-i Santak-i Arvanid",Ankara 1954' index: Metrooolitan

l8 HALiL hlet_crx bir uzlaqrcr-gekici istimdlet politikasr gi.itmiiq olmalandrr. Hem kciylti hem feodaller karqrsrnda uzlaqma politikasrnrn geliqkiii oldulu sanrlr. Gergekte, Osmanhlar, karqr koyan ve tehlikeli olan hanedan ve senydrleri tereddtitsiiz ortadan kaldrrmrqlar, ancak kendilerine itaat eden ve gelip katrlanlan Osmanh merkeziyetgi timar sistemi igine alarak osmanhlagtrrmrqlardrr. Osmanh hanedanrna balhhk, hanedanrn simgeledigi imparatorluk rejiminin koqullanna uyumluluk, demekti. OUtir taraftan Osmanh imparatorluk rejimi, biiytik kdylii kitlelerini ilgilendiren Osmanh-oncesi kan0nlan, cirf ve 0detleri, vergileri, Osmanh kan0n-nameleri igine alarak bu uzlaqrcr politikayr en genig kapsamryla uygulamrqtrr. Boyle ce, ozelhukuku kapsayan islam hukuku yanrnda, ofi-sultdni kan0nlar. baprmsrz bir imparatorluk hukuk sistemi olarak merkeziyetgi btirokratiii ydnetimin iemelini olugturmu$rur, Kdylii, kendisini en yakrndan ilgilendiren vergilemede de, feodal keyfi vergilerin ve angaryalann kalktr[rnt, fakat yiizyrllardn ahqtr[r temel imparatorluk vergi sisteminin geri geldigini gciri.iyordu. iqte btitiln bunlar, Balkanlar'da Osmanli imparatorlupu'nun nasrl kuruldulu ve bu siyasi yaprnrn neden beq yiizyrl yaeayabildigini Uize agrklaf. $unu memnuniyetle eklemek gerekir ki, son krrk yrl iginde Osmanl argivlerine gelerek gahqan yeni nesil Balkan tarihgileri arasmda artrk pragmatik-doktriner yaklaqrmr brakarak, Osmanh imparatorluk rejiminin, objektif temellerini incelemeye yonelenler vardrr. Bunlar arasrnda, H. $abanovic, H. Hadjibegic, A. Suceska, D. Bojanic, N. Todorov, M. Maxim, M. Guboglu, E. zachanadou ve A. Balta'yr anmak gerektir. 5. Osmanh Fiituhatrnrn Sonuglarr Osmanh istilasrnrn, Balkan tarihinin dogal geliqiminde ani bir kesintiye sebep oldulu ancak bir diizeyde doirudur. Balkan milletlerinin, kendi milli hanedanlannr ve ycinetici srntflartnr kaybettili do[rudur. Balkanh devletlerin ortadan kalluqr ile, segkinlerin simgeledigi "ytiksek ktiltiir" geliqimi de durmuqtur. Buna kargr, Osmanl dcineminde halk ktiltiirti ve kiliseye balh edebiyat ve sanatlar, canhhlrnr ve gelieimini stirdiirmtiqttir. Obtir yandan Osmanh kiilttirtiniin, dilde, sanatlarja, giinltik ya- $ayr$ta kuvvetli etkisi olmugtur. Yerli halk ktiltiiri.intin bciylece, Orta-Do[u isldm ki'iltiirii ile temasa gelerek zenginleqtigi ileri siirtilebilir. Bu kiilriir etkisinin en agrk belgesi Balkan dilleridir. Ti.irkEe'den ahnmrq ktiltiir srizciiklerinin sayrsr, bugtiniti Balkan dillerinde bile, bdlgesine gdre 2000-5000 kelime arasmda dl[igmektedir; giyim-kugam, halk mi.izi[i, yeme-igmede ve davranrqlarda bugiin bile Osmanl mirasr gcize garpar bir kertededir. Yeni rejimin Hristiyan kitleler iein alrr bir farklhk getiren bir kurumu olarak cizye vergisi ileri siiriiltir. 6 Genel olarak bak' H. inalcrk, "L'empire Ottonnn",Actes du Premier Congrds lntemational des Etudes du Sud-Est Europ6ennes, III, Sofia 1969,75-104: ikinci baskr: Hl inal ctk, Studies in Ottoman Social and Economic History,London: Variorum Reprints, 19g5, No. II. TURKLER VE BALKANLAR 19 1528',e dolru osmanh Rumeli'sinde gayri Mtislimlerin tidedigi baq vergileri cizyeve ispence toplamr 42 milyon akqa veya 164 bin alttna yiikseliyor' buna karqt Anadolu'da bu vergiler ancak l.zo mityon akqaya vanyordu. Bu vergiler genel biit- yerde hane baqrna bir altrn veya onun akea genin yiizde 8'ini oiuqtu rur. Cizye, Eogu karqrhlr alnrrdr. t691'den sonra kiqibaqrna altnrr oldu. Cizye, akqanrn enflasyonunu izleyerek 1592'de 160, 1603'de 360 akqeye, nihayetxvii' yi'izyrl boyunca 2 altrna kadar ytikseldi. Buna, cizye toplayaniarn maiset ve hizntet akqasr adryla yaptrklan ilaveleri katma clrr. Cizye nakden fidenmesi,gereken bir vergi oldulundan' 6zellikle Balkan koylusii iein tidenmesi gtie bir vergi haline geldit' Balkanlar'da' 6zellikle topralr verimsiz fanr UOtgeterde, Hristiyanlann bu ''ergiden kurtulmak'igin roptan islamileti kabul ettikleri ileri si.irtilmtigtilr. Bununla beraber, Osmanl htik0meti reayayr korumak iein, bir kasaba veya bolge vergisinin toplu bir miktar tizerinden cemaat reisi tarafindan kendi aralarrnda toplanlp hazineye teslimi metodunu gittikee geniq oleiide uygulamaya baqlamrqtrr' Balkan kciyliistiniin odedili oteki vergiler, mi.isl-timanlann cidedigi ayni uergilerdir' Ozellikle savaq zarnu:n alman olapan ii;tii vergiler, avdrtz, her iki grup halhiein beklenmedik alrr vergilerdir ve 1590'dan sonra her yrl altntr ol-uqiut. Hristiyan hallan Osmanh rejimine karqtt olmaya baqlamasr, eqkryahlrn yayglnlaqmasr, isyanlar, degigen bu koqullartn sonucudur Omer L0tfi Barkan 1520-1535 tarihleri arasrna diiqen Osmanl ntifus ve vergr defterlerine gore o bu dcinemde Balkanlar'da ntifus saylslnt hane/aile olarak hesaplamrq ve bir haritada Mi.isliiman ve Hristiyan ntifusu bir arada gostermigtic' Bu haritaya balahnca, Balkanlann dolusunda Mtisltimanlar kesinlikle qofunluktadrr' Buna karqr batr Balkanlar'da, yani Makedonya, Strbistan, Arnavutluk ve Bosna'da Mtisliimanlar o zaman ktieiil azrnhklar haiindedir. Bu durum, xviii. yiizyrldakinden q;[ iurkf,orr ve islamiaq-unrn XVII.-XVIII. yiizyrllarda, yani Osmanh devleti'nin Eoktiq dcinemind. 1n.ydunu geldigini kesinlikle ortaya koymaktadrr' XVI' ytizytl baqlannda dogu Balkanlar'daki Miisl1iman gogunlugu, Anadolu'dan XIV' ve XV' yiizyrllarda kitle halinde gelen siirekli bir goqiin sonucudur' Osmanh Devleti'nin dzellikle goeebe gruplan lorhanadolu'dan Rumeli'ye geeirip stratejik yollar boyunca belli bdlgei-ere^yerleqtirdigini kaynakla'mrz sciyliiyor- Bu goetirme ve yerleqtirmenin bir nedeni, ieth "Oit"n bolgeieri ve ana yollan gtivenlik altrna almak ve uclardaakrncr kuvvetleri saglamaktri. Baqka bir nedeni, Anadolu'da kanqrkhk qrkaran ve koyltiyi.i zararasokan hayvan yetiqtirici gogebeleri' Rumeli hudut boylanna 7 Bok. "Djizya" (H. inalcrk). Enctc'lopaedia of Islam,2' eclisyon, Il' 563-566' 8 "Essat,u, i., donn6es statistiques des reglsfres de recensement dans I'Empire-OnoXnln au XVe et XVI e siecle s",journal of Eitnomic aid Social History of the Orienr,,I (19-57);,o' L' Barkan' "osmanlr Imparatorlugunau ui, iskan ve kolonizasyon meiodu^olarak siirgtinler" ' Istanbul unit' Ikrisat Fakiiltesi Mecmuasr,C. XVI-4, 1949-50' i' sz+-ssg; C' XIII' lg5l-52' s' 56-58 ve C' XV. 1953-54. s. 209-23'l.

ii 20 FrAt.it- ix.-rlctrc TITRKLER VE BALKAI.''LAR 2l gonderme siyasetidir. Sebep ne olursa olsun, clevletin Rumeli'y'i Ttirkle;tirmecle <inct bir rol ovnadt!rna kuqku yoktlrr. Fakat bunun yanrnda, ozeilikle XIV. ytizyrlda Rumeli'nin zengin topraklarrncla yerleqmek amacile, Anadolu'dan kendiliginden briyi.ik bir goq hareketi olnruq eoriinmektcdir. Bu goge katrlanlar. golunlukla, Batr Anadolu'ya Dolu ve Orta Anadolu'dan Mogol baskrsr altrnda gelip yrgrlan Tiirkmen boylarrdrr. Oyle goruniiyor ki, bizztit Batr Anaclolu'da Bizans topiaklannrn iegali ve Ti-irkmen beyliklerinin ortaya qrkmasr, bu Tiirkmen gcig hareketinin sonucuclur. XVI. yiizyrl argiv kayrtlanna gore, 1520'lercle bile Batr Anadolu'da YorLikler, tlim niifusun dokuzda birini oluqtlrrmakta idi. Biteviye dofudan batr Anadolu'ya gogeden Tijrkmen goeebele ri bir ni.ifus baskrsrna sebep olmakta icli. Yeni otlaklar aramak zorunda olan gdeebeler iqin Balkanlar qekici bir alandr. Koy niifusunu aynntth veren mufassal tahrir defterlerinde, Dolu-Balkanlar'da, Varna'dan Tuna'ya kadar uzayan bol-eede Yonik koylerini, yerli Hristiyan Bulgar koylerinden aylrt etmek gtig defildir. Herqeyden once, ash Anadolulu Tiirk koylennde, k6y adlan. baba-oful adlan, Miislijman-Tiirk adlandr ve bu koyler yerli Hristiyan-Bulgar kdylerine gore, genellikle. ufak, fakir koylerdir. Bulgar koylerinde de tek ttik miisiijmana rasthyoruz. Bunlann yeni isldmiyeti kabul eden yerli Bulgarlar oldulu baba adrnn Abdullah yazrlmasile anlaqrhyor. Genel olarak, Miisltiman olan Bulgar, yine kendi koyiinde yaqryor. Istranca dallan, Balkan da! silsilesi, Deli-Orrnan ve Dobruca-Krn'na XIV. yijzyrl sonlanna dofru, ozeltikle Timur'un Anadolu seferlerinden sonra, Yoriik gruplanrun gelip yayrldr$rna tanrk olmaktayrz. Yize'den, Tuna'ya, Trakya'dan Sel- Anik bolgesine kadar bu yofun Yoriik gruplannr Tayyib Gokbilgin arqiv kayrtlanna gdre, saptamrq bulunmaktadrr9. Osmanh devleti bu Yoriikierin onemli bir krsmrnr askeri hizmetler igin orgtitlemiqtir. 1530'a dog* Rumeli'de biittin Yortikler 50 bin aile olarak sayrlmrqtrr. Bunun 35 bini askeri ocak-lar halinde devletce drgiitlenmiq bulunuyordu. Barkan'tn haritasrna bakelusa, bu tarihe kadar bu sayrrun gok i.isti.inde Yortik'iin koylerde yerleqtifi, Batr Anadolu'daki gibi yerleqik hayatr segtiei anlaqrhyor. islamlaqmanrn ilk iki yiizyrlda gok krsrth oldugu cizyedefteri kayrtlarile de ortaya grkan bir gereektir. 1489'de bir yrlda mtisliiman olmuq 94 hane ve onu izieyen iig ytl ieinde yalnrz 255 hane hesaplanmlgtrlo. ik islamlaqmalar, Osmanh ordusunda hizmet gorenler, ozellikle Hristiyan timar sipahileridir. Osmanh devletinin ozel bazt hizmetler ytikiedigi gruplar, genellikle miisliimanlar arasrnda yaqayan veya onlarla stkr temasr olanlar arasmda isldmlaqmalar daha srktrr. Bu ddnemde isldmlaqma, kesinlikle sosyal bir olaydu. sosyal faktorler etkisile olmuqtur. 9 Rumeli'de Ytiriikler,Tatarlar ve Evtdd-i Fdtihdn,istanbul 1957. 10 eak. O. L. Barkan, "894 (t488/1489) yrh Cizye Tahsildtrna ait 0964. TTK). I. r-1t7. Muhasebe Bilangolan", Belgeler Hristiyan aileler arasrnclan Yenigeri Ocalr veya Saray'cla hiz-met iqin toplanan devqirme ollanlalna gelince. bunlar XVII. yiizyrt ba;larrna kadar yrlda ortalama 3000 sa.n-rsrnau iai. Bazr tarihciler. XVII. yi-izyrldan sonra Balkanlar'da kitle halinde islamlaqmalal, cizve miktannrn artrnlmr; olmastna yormaktadrrlar. Bu nokta heniiz yeterince ara;tlrllmaml$ttr. islirrl, ihticlada zoru kabul etmez. Qocuk, ma'sftmdvt' yani dinini rayinde bilinq sahibi sayrlmaz. Osmanhlar, diinyevi bir amaqia N{iisliinian olanl:in ahriyan adr alturda gereek mllsliimtlnlardan ayn tutmuqlalrdrr' $ehirlerde ve koylerde, Tiirklerle uzun yiizyrllar beraber yaqama, Osmanlr devletinin kan0n ve altyapr kurumlannrn etkisi, ve nihavet. Osmanh yiiksek kiiltiiri-iniin bir prestij-klilrtir olarak taklidi, Balkan yerli halkr arastnda kiiltiirleqmenin baqhca yoliannr oluqturmulrur. w. Hasluck, Hristiyan ve isldm halk inanrelan ve ddetlerinin her iki toplum i-iyelerince ne kadar -qenig olgtide paylaqrldrgrnr gostermi$.tir' Bunda. Bektaqilik gibi haik ilini tankatlannrn eklektizmi onemli rol oynamtqtrr. Obiir yandan, Rumeli Ti-irkleri, Balkan yerli halklanndan tanm, gunliik hayat ve sanatiarda birqok kiiltiir unsurian almrqlar, bdylece zamanla Rumeli'1i ile Anadolu'lu arasrnda bir kerte kiilttir farkhh[r ortaya grjrmrgtr.' Fakat Balkanlar'da ve Avrupa'da biimezlikten gelinen baqka bir gerqek, XIX' ve XX. yiizyrlda Rus istilalan ve yeni milli Baikan devletlerinin baskr ve hatta etnik anndrma hareketlerile Mtisli.imanlann ortadan kaldlnlmasr giriqimleridir. Bunun sonucu yiizbinlerce Miisliiman ya soykrnmma kurban gitmiq, yahut Ttirkiye'ye muhacir olarak kaemak zorunda kalmrqtrr. Yaklaqrk ikiytiz ytldrr siiregelen ve son korkung tekranna, Bulgaristan ve Bosna'da tanrk oldulumuz dramrn belgelerini Bilal $imqir yayrnlamrq bulunmaktadrll. Balkanlar'da beqytiz yrldrr yurd tutmuq Tiirkierin, ve Mtisltimanlann soykrnmr karqrsrnda, Batt Hristiyan diinyasrnrn tasvib derecesine varan kayrtsrzfilr insanlk tarihi iein bir lekedir. "Qadrlan ile geldiler, gadrrlannr toplayrp gidiyorlar" lafl XIX. yiizyrlda bir Avrupah devlet adamrnrn a[zrndan Erkmrqtrl2 Balkanl yerli halk arasrnda isldmlaqma konusu, bugiin maalesef gi.incel onemi olan bir sorun olarak ortaya qrkmrqtr. Anadili Slavca, ArnavutEa, Yunanca olan ve Tiirkqe konuqmayan topluluklarln isldmlaqmrq yerli Hristiyan halktan olduklan genellikle ileri siirijltr. Fakat bugiin bu insanlan Miisltiman diye cezalandrmak, Ortagaliardaki HaE[ soykrnmlannr hatrlatan Ealdrqr bir davranrqtrr. 1870'de Bosna-Hersek'te Eolunluk olan Osmanhlar boyle bir gey yapmamlqlardu' 1l gita $imqir, "Rumeli'den Tiirk Goqleri, Beigeler, l-3 Cilt, Ankara' 1989 (T' T' K')' 12 Encyc. Britannica'nin 1911 tarihli 11. baskrsrnda aynen gunlar yazrhdtr: "The five cenruries of Turkish rule (1396-i878) form a dark epoch in Butgarian history' The invaders camed fue and sword through the lands, towns, villages and monasteries were sacked and desrroved irnd whole districts were conver[ed into desolate wastes" (bak. "Bulearia"' s' 78)'

; I i 22 T.IALIL INAI-CIK Osmanlr doneminde islanriyeti kitle halinde kabul cclen verli halk, en gok Balkanlltr'rn batr krsmtnda, Arnetvutluk, Kosova ve Bosna'da bullrnur. Roclop daflrk bcjl-qesinde Pomaklar da bu erup iqindedir. Buna karqr, Balkanlann dolu boli.imiindeki Vliis liimanlann ana-diii Tiirkgedi r. Onlar Anadolu'l u Tijrklerdir. 6. Ticaret, Yollar Ve $ehirter Balkanlarda bugiinki.i yol ve qehir agr, ana hatlan ile Osmanlr doneminde ortaya Erkmrqtrr. Bugiin baqlrca Balkan qehirleri ve devlet rnerkezleri Filibe, Tatarpazarcrk, Sofya, Belgrad. Sarayova, Usktip (Skopje), yeniqehir (Larissa), ilbasan, Manastr, Kostence, Ruscuk (Ruse) birer kiigrik kasaba veya koy iken, Osmanh doneminde biiytik qehirler halinde geliqmiqlerdir. Osmanlr-oncesi qehirler, ornelin Edirne, Seldnik, Nigbolu, Silistre biiytik geliemeler gostermiqtirls. Yeniden geliqen qehirlerin, Osmanh yayrlrqlnda birbirini rzleyen rc bolgelerinde, uc merkezleri olarall kuruldulunu arumstmak gerekir. Balkanlar'da Osmanh doneminde biiytiyiin ve geiiqen qehirler, baqlangrera idari-askeri merkezler halinde iken, zarnanla geleneksel Osmanh el-sanatlan ve esnafin (baqhca dokumacrhk, boyacrhk, dericilik) yerleqmesile, ticari-sinai merkezler haline gelmiqlerdir. XV. yi.izyrlda Osmanhlann ticari bakrmdan dneminin aqrk bir kanttt, Balkanlar'da. hatta Osmanhlann yofun ticari iliqkilere girdikleri Braqov (Erdel) grbi yabancr qehirlerde, Osmanh grimiiq akeasrnrn egemen bir para durumuna gelmesidir. Bu ticaret merkezlerindeki gi.imriik defterleri ve o bdlgelerde keqfedilen akea defineleri bu gergefi ortaya koymaktadrla. XV. ve XVI. yizy:j Osmanh tahrir defterleri, btitiin Balkan qehirlerinde baqhca el-sanatlannrn, Osmanh Bursa'srndakinin aynr geqitlilik ve org[itlenme bigimini gosterdigini belgeler. Baqka deyiqle, batr etk-isile XiX. yiizyrlda temelli yapr de[iqimi kendini g6sterinceye kadar, Baikan qehirleri kuvvetli bir Osmanh qehir yaprsr gosteriyordu. Ote yandan, Osmanh doneminde, XV. ynzyibaqrndan itibaren, Balkan-iEi ve Balkan-drqr ticaret, goriilmemiq bir geliqme gdstermiqtir. Osmanh oncesi donemde italyanlar, Balkanlardan deri, yiin, balrnu*u, bugday, peynir, bal, ig-ya!r, zeytinya!r, garap gibi ham maddeler ve yiyecek maddeleri ve esir satm alrlardr. Yukanda igaret etti[imiz gibi, Srrp ve Bosna gtimiigii XIII. yiizyrldan beri bir zenginlik kayna$ idi. Osmanhlar geldiklerinde, Bizans paralan yerine italyan altrn paralannln, yani Venedik ve Floransa altrnian ve gilmiiq grossi (kuruq)'lannrn btittin Balkanlar'da, dolaqrmda egemen paralar oldulunu gormiiqlerdir. Balkan tarihgilerine gore, i3 Suk. N. Todorov, "The Balkan Cit:t, 1400-1900", Seatrle 1983; lvli.isliiman niifus icin bak. Aqa$rdaki Tablo I.. 14 M. B"tindei, "L'empire Ottoman et ia 'route Moldave' avanr la Gonqu te de Chiiia er de Catatea Alba (1484), Journal of Turkish Studies, X. 1986. Harvard. TURrcLER VE BALKANLAR 23 Osmanllar gelince, Balkanlarda daha once geliqmiq ticaret hayatr, gehirleqme ve tanm ekonomisi gerilemiq, Avrupa'dakine ee geliemeye ayak uyduran bir ileri-feodalizm yerine parazit bir geri-feodalizm rejimi yerleqtinniqtir. XIII. ytizyrlda Par Mongolica ruy"iind", krtalar-arasl ticaretin geiiqmesi sonucu, Karadeniz, istanbul, Ballanlar vg, italya'nrn gortilmemiq bir ticari-ekonomik geliqme ve zenginlik donemine eriqtigi dogrudur. Fakat, XIV. ytizyrl ortalannda Osmanhlar gelmeden Qin ve Orta- Asya-ticaret yollannrn engellenmesi ve biiyiik veba salgrnl sonucunda, Levant'ta, Baikanlar ve italya'da uzun bir iktisadi bunahmrn baqladrlr da dogrudur. Bu diiqiiqten Osmanhlar sorumlu de[ildir. Aksine, Osrnanlt imparatorlulu doneminde Balkanlar'da goze garpar bir eyileqme ve geiiqme donemini baqlamrqtu. Tablo L 1520-1530'da Batkanla/ da baqhca gehirlerin niifmu (O- L Ba*an'a giire)l 5 (Hane olarak) Sehirler Miislim Hristivan Yahudi Yek0n Edime 3338 522 201 4061 Atina l1 2286 229',1 Saraybosna (Saraievo) r02.1 tw4 Manastr (Monastir) ff0 171 34 845 Uski.ip (Skopie) 630 200 t2 842 Sofua (Sofia) 471 238 709 Seldnik (Salonika) 1229 989 2645 4863 Serez (Siroz) 611 351 65 1093 Trhala ffriccala) 301 J+J r81 825 Yenisehir Clarissa) 693 15 '768 NiEbolu (Nicopolis) 468 I I) 1243 (Vergiden bagrqrk ntifu s ahnmamtqtr). XIX. ytizyrlda Balkan tariheili[inin biiyilk bnciisii C. Jiredek ve onu izleyen btiytik Rumln tarihcisi N. Jorga (Iorga), Balkanlar'da Osmanh imparatorluk di.izeninin, Balkanlar-iEi banqr sa[layarak ticaret ve qehirleqmeye yol aqn$rm belgeleriyle ortaya koymuqlardr. Jirleek aynen der ki: "Ti.irk fetihleri iizerine Dubrovnik ticareti kugkusuzbir geligme donemine girdi... O zamana kadar mevcut kiigiik devletlerin srnuian ve gilmrtikler kalktr. Onun yerine Balkanlar'da, diiqiik gtimrtik tarifesi uygulayan gueiii birleqik bir imparatorluk di.izeni geldi". Balkanlar'rn italya ve Avrupa ile ticaretinde en iqlek limanr haline gelen Dubrovnik (Raguza) cumhuriyeti, Macar ve Venedik niifuzundan grkarak daha 1433'de l) Bak. yukanda not 9.

2-r HALir. ixnlcrr Osmanhlann bir tibii oldur. Batr Balkan bol-eesi ve Bul-qaristan qehirlerindeki Dubrovnik ticaret kolonileri en elveriqli koeullarla. (bu aracia yiizde 2 gibi aeagr bir giirnriik odeyerek), Venedik'le rekabet eder bir duruma yiikseldiler. Dubrovnikliler. Osmanlt hi.ik0metine odedikleri 12.500 altrn harac kargrlrlrnda muazzam kazanqlar elclc ettiler. Dubrovnik linranrnrn giirnriik geliri 1535'de 17.000 altrndan 1569'da 16.000'e ve 1-570'de Osmanlt-Venedik savalr srrasrnda 106.000 altrna ytikselmiqtirl6. Saraybosna, XVl. ytiz.yrl ikinci yarrsinda batr Balkanlann ticari merkezi durumuna yiikselnriq, Dubrovnik yerine Venedik'in Split (Spalato) limanrnrn geliqmesine yardrm etmiqtir. Dubrclvnik ve Bosna'nrn geli;meleri, bi.itijn Balkan yanmadasr iein bir gosterge sayrlabiiir. Dubrovnik'in refahr, 1460-1520 doneminde Balkan yanmadasrnr doludan battya kesen btiyiik bir kervan yolunun oluqmasr ile iliqkilidir. Bu yol, Bursa'ya iran'dan gelen ipe[i, Floransa'ya ulaqtrrmakta kullanrhyordu ve srkr devlet kontrolu altrnda idi. Aynr zamanda Balkanlar'dan yiin, deri bu yolla italya'ya sevk ediliyordu. Deniz'de Venedik tekeline karqr Osmanhlar, bu yolu geliqtirmiqierdi. Osmanlt ddnemi iein gimdiyedek herhangi olumlu bir hiikrim vermekten kaqrnan Balkanh milli tarihgiler, son zamanlarda dikkatlerini ticari-iktisadi geliqmelere Eevirmiqlerdir. Markist geliqme teorisine gore sosyalist donem oncesinde bir burjuva-kapitalist smrf bulma gereli, bunda yararir bir etki yapmlq goriinmektedir. Yugoslavya'da J. Tadic, I. Bojic, V. Vinaver; Bulgaristan'da L. Berov, S. Panova; Arnavutluk'ta St. Nagi, Z. Shkodra; Yunanistan'da N. Svoronos Osmanh doneminde ekonomik geliqme iie iigili Onemli araqtrmalar yapan tariheilerdir. Osmanh doneminde, Balkan ticaretinin geliqmesinde rol oynayan tig ana do[- rultudan biri, dofu-batr arasrnda Edirne-Dubrovnik ve Edime-Avlona yolu idi. Otekl iki ana yol, Erdelb giden Edime-Nigbolu-Braqov yolu, iiqtinciisii deniz iizerinden istanbul-akkerman-lwow (Lehistan'da dofu ticaret merkezi) yolu idi. Edirne, Balkanlar'rn istanbul ve Bursa ile ulaqrmrnda odak noktasrnr oluqturan biiyi.ik askeriidari ve ticari merkezdi. Dolu mallan, yani Bursa ipeklileri, iran ipefi, Hindistan baharat ve boyalan, Anadolu'dan Hamid-eli'nin pamuklu bogasileri, Safranbolu'nun safran, Ergani'nin ve Ki.ire'nin bakrn ve Kiitahya'nrn qapr, Edime'den ve istanbul'dan Balkanlar'a ve Kuzey'e oradan dalrlrrdr. Vurgulanmasr gereken bir nokta qudur: Osmanlilar, $am-halep-bursa-istanbul-akkerman tizerinden Avrupa'ya dofu mallan ihracafl iein milletler-arasr bir ticaret yolu meydana getirmiqlerdi. Lehistan'dan Moskova'ya kadar Dofu-Avrupa, dofu mallannr bu yoldan almakta idi. Bu yol, Beyrut veya iskenderiye-venedik arasrnda horizental Akdeniz ticaret yolu ile rekabet ediyordu. XVI. yizyida, zarnan zaman bu yolla gelen baharat, l6 J. Tudi., "Le commerce de Daimatie d Raguse et la d6cadence 6conomique de Venise au XVII sidcle", Aspetti et Causa della Decadenza EconomicaVeneziana nel XVII, s: Ani, Venedik 1961, 238-214. TURKT-ER VE BALK.\NL,AR 25 Lizbon'a geien baharat rniktarrnr buluyordu. f)srrranlr lrnparatorlulunun, dolayrsile Balkarrlann, dunya ticaretinin onernli bir bollinrti iein bir koriclor oluqturmasr, bolgenin XVI. yi.izyrlda zensinlik ve re fahrnr acrklayan vc onemle belirtilmesi u.-r.-len bir noktadrr. XVII. yi.izyrlda imparatorlu$un siyasi bunaltr ve ekonomik gokiiqi.i, bunun Balkan koyllisii Lizerinde etkileri i.izerinde aynntriar igin okuyucuyu iki aragtlrrnama gondermekle yetinirinrlt. XVIll. ylizyrlda Avrupa ile trcaretin goriilmemiq bir bi- Eimde biiytimesi ve imparatorluk idaresinde merkeziy'etei sistemin brrakrlmasr, Balkan halklannrn gelece!i bikrmrndan son derece onemli geliqrnelerin kayna!r olmuqtur. XVIII. ytizyrlda Avrupa pazannln grda maddeierine verdigi ytiksek fiyatlar ve taqrmacrlr!rn geliqmesi sonucu, Balkanlar'da, drg pazar iqin tarrm iiri-inleri yetigtirmek, ozellikle bugday, pamuk, zeytinyaer ihracatrnda biiyiik geliqmelerden Hristiyan koylii payrnl aldt. Bununla beraber, deviet topraklannr kontrolu altrna geqiren dyan ve alalar, bu geliqmeden arslan payrnl almakta idiler. Yeni yiikselen bu egemen stntf, geniqleyen tarlm topraklan iein reayd emelini alabildigine somiirme yolunu tuttu. Sahile ve limaniara yakrn bolgeierde, cizellikle Bosna, kuzey ve dolu Bulgaristan, Teselya, Makedonya ve Arnavutluk'ta, Balkan koyliisii ve koy knezlerile toprak sahibi Mi.isltiman agalar arasrnda qiddetli bir karqrthk ve gekiqme baqladrls. Eyaletlerde eski etkin kontroliinti kaybeden merkezi hiik0met ise, bozulan dengeyi diizeltmekte giiestiz bir durumda idi. Obtir taraftan, XVm. yilzyrlda Rusya ve Habsburglarla feldketli savaqlar srrasrnda hazineye para ve asker yardrmr saflanmasr ancak bu dyan ve alalar vasrtasile miimkiindii. Bu koqullar altrnda merkezi hiik0met, onlara ayncahklar tammak, toprak ve koyiii iizerinde kontrollanm onaylamaktan baqka bir qey yapamazdr. XV[I. yizyrl sonlannda, savag sonu iqsiz kalan i.icretli askerler, Kircaaliler, Arnavutlar, haydut boltikleri halinde Balkanlan baqtan baqa tahribe girigtiler. igte bu genel koqullar altrnda Balkan koyli.isti, milliyetci aydrnlarla, komitecilerle iqbirligine girmekten Eekinmedi. XIX. yiizyrlda Balkanlarda bu koqullann en kotfi bigimde kendini gdsterdigi bolgelerde, Kuzey-batr Bulgaristan ve Bosna-Hersek'te gori.ilmemiq giddette Hristiyan k6ylii ayaklanmalannr, temelde, bu sosyal yapr deligikli[i hazrlamrqtr. Son krk yrlda Marksist Balkanh tariheiler i.iretim iliqkilerindeki bu de[iqiklikleri esas almaktadirlarle. Fakat I / "The Ottoman Decline and its Effects upon the Reaya", Aspects of the Balkans, Continuity and change, H. Birnbaum ve S. Vryonis (yayn.), Lahey 1912,338-354; ve "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum, VI (1980), 283-338. l8 gak. B. McGowan, Economic Life in Ottoman Empire, Cambridge University Press, USA t982. i9 F. Adunrr, "Tradition and Rurai Change in Southeastern Europe During Ottoman Rule". University of Caiifornia Press, 1989, s. l3l-176; Chirot (Ed.), "Origins of Backwardness in Eastern Europe";H. inaicrk, Tttn=imat v'e Bulgar ilieselesi, 1992 istanbui, Eren Yayrnevi; Nikolay Todorov. The Balkan: bak. not 12.

26 I-rALiL lxnlcrr -ILjRKLER VE Bi\I_KANL,AR 2i Balkanlarda. intpuatorlu[a karqr ayaklanmalarda ve Balkan milletlerinin aynlma ve milii devlet kurma cabalannda oteki faktorleri de unutmamali gerektir. XVIII. ytizyrl ikinci yansr, Balkanlar'da ticari geliqme-gehirleqme ve bir yerii tliccar srnrfrnrn doluquna paralel olarak, Aydrnlanrna Qa!r Avrupast'nrn etkisi altrnda, epitimin geliqmesi ve bir Yunan, Srrp ve Rumen intelligentsiastntn ortaya 9lkrqrnr gormiiqtiir. Avrupa'da Viyana, Venedik, Paris, Cenevre, Leipzig, Odesa gibi btiyilk qehirlerde XVIII. ytizyrldan beri Rum, Bulgar, Srrp hatta Ti.rrk Osmanh tebaasrndan tiiccar koloniler meydana grkmrq; istanbul Rumlan, ozellikle Fenerli ntifuzlu aileler gocuklannr Avrupa'da tahsile gondermeye baqlamrqlardr. Bdylece, Avrupa Aydrnlanma Qa!r'nrn, ozellikle Fransrz Biiytik Devrimi'ni hazrrlayan fikir adtmlannrn etkisi altmda, milletleri igin hiirriyet isteyen, bir devrimci Balkan intelligentsiasr viicut bulmugtu. Romanya, Kuzey Bulgaristan, Srbistan, Arnavutluk, ozellikle deniz taqrmacrh[r ile zenginleqmiq, YunanLlar artrk ekonomik bakrmdan Osmanh merkezine delii, Avrupa'ya balh duruma geldiklenni Osmanh imparatoriu[undan aynlmakla birgey kaybetmiyeceklerini gdrtiyorlardr. Osmanh devleti, Avrupa ile srkr ticari iligkisi olan kendi gayr-i Miislim tebaasrna Avrupa Tiiccart adile bir talam ozel imtiyaziar tanryarak, onlan devlete baflamak girigimlerinde bulundu ise de, yaran olmadr. Onlar, konsoloslardan aldftlan belgelerle, bir bakrma, Avrupa devletleri himayesine giriyorlar ve kapitiilasyon imtiyazlanndan yararlanmayr tercih ediyorlardt. Osmanir devleti kendi tticcar tebaasrm kaybediyordu. Bunun yamnda, imparatorlufa komqu iki btiytik devlet, Avusturya ve Rusya, Balkanlar'da kendilerine balh uydu devletier yaratmak igin diplomasilerini, o iqlemezse ordulannr, harekete gegirmekte yanq halinde idiler. iqte XIX. yiizyrlda Balkan milletlerinin bkbid ardrndan imparatorluktan aynhp kendi ba[rmsrz devletlerini kurmalan, bu ekonomik, sosyal ve diiqtinsei defigimlerin sonucudur. Bu, onlenmesi olanaksrz tarihi bir geliqim idi. Balkan milletlerinin rcinesansr, Osmanh Ti.irkleri arasmda batrhlaqma hareketine iki bigimde etki yapmrqtrr. ilkin, bu milletleri Osmanh idaresi altrnda tutmak iein reform hareketrni hrzlandrrmrq, obiir yandan batrjrlagmrq birgok gayr-i Mtislim Osmanh idare ve ktiltiir hayatmda on safta yer almrgtrr. Osmanh devleti adrna sdylenebilecek birqey varsa, o da bu milletleri beqyiiz yri, yok etmeye gahqmadan, kendi milli varhklannl, ticaret ve k'iiltijrlerini geligtirmelerine elveriqli bir ortamr siirdiirmi.iq olmasrdrr. 1839'da, imparatorluk birlik ve biittinliigiin{i korumak iein ildn edilen liberal Tanzimat rejimi bu geliqmeyi kosteklememiq, aksine geliqtirmiqtk. Balkanh milletler arasrnda her bakrmdan en ilende gortinen Yunanhlar, Osmanh devletine karqr btitlin Avrupa'mn yaptmm ve baskrsr ile 1830'da ba[rmsrz devletlerine kavuqtular. Fakat ondan yanm ytizyri sonra fiiien bafrmsrz haie gelen Buigaristan, Tanzimat donemi idaresi altrnda elitim ve ekonomi bakrmrndan geliqmiq halile, o tarihte Yunanistan'- dan daha ileri bir memleket manzarasr gosteriyordu. Balkanh milletler bafrmsrzhklanna kavuqunca, tekrar )CV. yiizyrldaki boguqma stirecine donmiiqlerdir. Yalmz birbirleri ile defil, kendi srmrlan iqinde beqyiiz yrlhk bir tarihin yaranrfr dini, etnik gruplan hunharca yok etmeye galrqmakla; Bijyijk Devletlcrin ve bloklann pllnlanna alct olmakla, I. Diinya SavaEr'nda gori.ildu$rj gibi. ciuinya ban;rnr tehclit etnrekteciirler. Osmanlr lehine belirlenmesi gereken baqka bir nokta, hiikiimetin, imparatorlu!un birlik ve biitiinlijlunri korumak amrcile, i839-1877 donemincie reformlara inanarak sanlmast ve nihayet islam dlinyasrnda ve Do!u-Avrupa'da ilk anayasa ve parlamento rejimini ilan etmiq olmasrdir ( 1876). Bugi-in Ti.irkiye demokrasi rejiminin kuruluqunda Avntpa'nrn e;iginde, onde gelen iilkelerden biri durumunda ise, bunu hergeyden once Tanzimatctlann giriqimlerine borqludur. Bu clonemde. Osmanh reformculannr Balkan milletlerini imparatorluga ballamak igin orraya artftlan ideoloji. Osmanltl*'trr; bu hareket imparatorluk fiknne bir ieerik verrneye gahqryordu. Tanzimatctlar, ortak bir Osmanlr vatanr iginde, britiin Balkan Hristiyan milletlerine Miisli.imanlarla eqit haklar tanryor, hatta cizye'yi bile kaldrrmayr di.igiiniiyorlardr. Osmanhhhk, milli aynhk ideolojisine karqr bir impararorluk, veya bugiinkti bir rerimi kullanmak caiz ise, bir common-wealth ideolojisi getiriyordu. Devlet idaresinde ve kan0nlar oniinde Hristiyan-Mtisliiman herkes.eqit olacak ve Osmanh vatanr, bir din veya halkrn imparatorluk egemenligi yerine, burada yaqayan milletlerin ortak vatanl olacaktr. Bu diiqtince, Leh devlet adamr Qartoriski tarafindan da, daha XIX. ytizyrlda biiytik devletlerin kontrolunu gideren bir rejim olarak agrk bir bigimde ifade edilmiqtn. Balkan Birligi fikri, bugi.in her zamandan Eok onemini duyurmaktadr. Tarihi ve dini yaprsrnr defiqtiremeyen Osmanh imparatorlu[u, tabii boyle bir ideolojiyi gergekleqtirmekten uzaktr. Tiirkler kendileri, 1923'de milli ve laik bir cumhuriyet kurarak bu filffin gergekleqmesi igin en elverigli zemini yaratmrqlardu, inancrndayrz. 7. Balkan Araqtrrmalarl B alkan tarihinin B alkan milletlerinin elbirligiyle araqtrnlmasr igin orgtitlenme. ilkin 1963 yrhnda Nicola Jorga'nrn yurdunda, Bi.ikreq'te Balkanh delegelenn bir araya geldigi bir toplantrda kararlaqtr. Unesco'nun destefiyle viicuda gelen orgi.it, Association Internationale des Etudes du Sud-Est Europden (AIESEE) ciiinya'da Balkan araqtrrmalan yapan her devletin i.iyeli$rne agrktr. Yapilan stafiiye gore iiyelik igin bagvuran memleketlerde 6nce bir milii komitenin drgiitlenmiq olmasr gerekiyordu. Balkanh milletlerin merkezi komitede iki oyla temsili, baqkanhk, genel sekreterlik ve baqka hususlarda Balkan memleketlerinin onceli$i, orgiittin Balkanlar-arasr iqbirlifi karakterini vurgulamrq bulunuyordu. Ttirkiye, bir Balkan devleti srfarile, tabii baqmdan beri bu drgi.itte aktif bir rol oynadr. Btikreq'teki ilk toplannda rahmetli Faik Reqit Unat Tiirkiye'yi temsil etti. Ondan son-ra, memleketimizde Balkan araqtrrmalan milii komitesini orgiitleyen Tiirk Tarih Kurumu adma bu satrlan yazan delege gonderildi. Association, ilk kongresini 1968'da Sofya'da yaprr. Balkan Ara$trmalan, arkeoloji, tarih, etnografya, edebiyat, fbiklor, sanat tarihi gibi btitiin insan bilimlerile konuyu en kapsamh bigimde ele ahyordu. Ondan sonraki kongreler, her

rill il t 28 HALIL INALCIK TURKLER VE BALKANLAR 29 Balkan memleketinde iig yrlda bir srra ile toplandr. Her Balkan memleketi bir Balkan Araqtrrmalan Dergisi qrkarmaya baqladr. Tiirkiye'de rahmetli Cengiz Orhonlu'nun giriqimile istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi tarafindan Giiney-Dolu Avrupa Arasttrmalart Dergisi Erkardr ise de, onun oliimti ile yayrn durdu. Bu dergi, Ti.irkiye'de Balkan araqtrrmalan tizerinde ilk ve son bilimsel periyodik olmugtur. Association'n baqkanhk srrasr l91l-1974 yrllannda Tiirkiye'ye geldi. Orhonlu'nun oliimii ve benim Chicago Universitesi'ne gitmemden son.ra, bu onemli kuruluq ile ilgilenen olmadr, o kadar ki, Belgrad'da toplanan kongrede bir tek Ti.irk delege yoktu. $unu memnuniyetle belirtmek isterim ki, Ti.irkiye'de bu boqlulu bugtin -1985'den beri Tiirk-Arap iliqkileri aragtrrmalannr yapan ve 1992 baqrnda Balkan araqtrrmalannr da i.istlenen- "Ortadolu ve Balkan incelemeleri Vakll" doldurmaktadrr. Vakrf, Balkanlar konusunda 26 eyliil 1992'de iik sempozyumunu istanbul'da yapmrgtrr. $imdi de "Balkanlar" referans kitabrnr yaytmlamaktadrr. Daha sonra ihgitizce yilhk dergiler gftaracaktr. Bugtin tarihi giinier yaqryoruz. Balkanlarda, yi.izyrllarca kader birlili yaptrfrmrz insanlan kendi talilerine buakamryacasmrzr sonunda aniamrq bulunuyoruz. Burada btittin vatandaglar ve Tiirk hiiktmetleri bugiin bu ortak biline igindedirler. XX. ytizyrlda artrk Balkanh milletlerin, Tiirkiye Cumhuriyeti'ni Osmanh imparatorlufu'nun devamr gibi gdrmemeleri zorunludur. Osmanir devleti, belli bir ga[m gergeklerine yarut vermiq bir tarihtir, gegip gitmigtir. Ti.irkiye Cumhuriyeti, imparatoriuktan sonra kurulmug bir milli devlettir, bir Balkan milli devletidir. Kuruldufundan beri Ttirkiye Cumhuriyeti hiiktrmetleri oteki Balkan devletleriie igbirligi yapmak ve ahenk iginde yaqamak igin Eaba gostermiqlerdir. Osmanh diiqmanh[r, Ttirk diigmanhgr bigimine doniigttiriilmemelidir. Tarihi olgulann saptrilmasile bir husumet ve 9atl$ma diinyasr yaratmaktan kaernmak herkesin yarannadr. Aniayrq ve iqbirlifi ruhunu, beqytiz yrlhk ortak tarihimizin objektif bilimsel araqtrnlmasr ve ortaya gftan gergekler ge tirecektir. Ortak tarihimiz, istanbul'da milyonlarca belgeyi igeren Osmanh Arqivleri'nde yarmaktadr. ilk defa bu arqivlerden onbinlerce belgeyi mikrofilm oiarak alan Bosnah ve Srrp tarihgiler, qimdiye kadar gok delerli incelemeler yayrnlamrqlardr. Bugtin Argiv'de belgeler hrda tasnif edilip araqtrncilann yararlanmaslna sunulmakta, ara$hrma formaliteleri basitleqtirilmekte, her ttirlti fotokopi olanaklan safianmaktadr. Buniara ek olarak yapilmasr gereken, Arqiv binasrnda veya yakenrnda Osmanh arqiv belgelerini hakkile okumak ve de[erlendirmek igin bir uzman grubunun belli saatierde ogetim yapttgl bir arqiv semineri orgtitlemektir. Aynca aragttncrlar igin elveriqli koqullarla yaup kalacaklan ve birlikte gairqacaklan bir misafirhane kuruimasr, Balkanh genglerin daha gok sayrda istanbul arqivlerine gelip gairqmalanm teqvik edecektir. Bir kelime ile, Balkanlann her k6qesinden gelecek araqtrnctlar, istanbul'da kendilerini kendi evlerinde hissetrnelidir. 1860-1878 (Kaynak: E. Akarlr. EKLER I yrllarrnda Rumeli'de Miisliiman niifusu "Ottoman Population in Europe in the 19. cenrury",tez, Wisconsin Universitesi, 1970) Vilayetler Niif us Istanbul 342.200 Edirne 597.100 Tuna 945.600 Sofya t54.240 Seldnik 264.800 Yanya 430.500 Manastrr 880.600 Iskodra 141.000 Bosna-Hersek 520.000 Girit 48.400 Ese Adalan 80.000 Yekiin 4.404.600 Ozetle, bu bolgede 4.5 milyona yakrn bir Mtisliiman nufusu olup bunun 2 milyonu etnik Tlirk, 1.300.000'i Arnavut, 600.000'i Boqnak, 400.000'i Qerkez idi. 1831 Osmanh tahririne gore Rumeli'de niifusun ytizde Vo 37.5'i Miisliimandr. K. Karpat'a gcire (s. 70) yilzyrhn ikinci yansrnda 1877'ye dolru Milsliimanlar butiin ni.ifusun Vo 30'u lle Vo 43'ii arasmdadu.

,l i 30 HALIL TNALCIK TURKLER VE BALK{NLAR ll JI 2 1894 0smanlr Sayrmrna gdre Ntifus (K. Karpat, s. 155). Vilivet Miisliiman Yunanlr Ermeni Bulear Yahudi Edime +-1+. _100 261.220 t6.642 102.245 t3.121 Manastrr 6t0.000 228.t21 5.012 Yanva 235.948 286.294 3.611 I$kodm 3 30.718 ).9iJ 2.791 (Katolik) Girit 7-1.150 175.000 500 200 Adalar 30.809 226.590 83 2 2.956 Caralca r 8.70 r 35.848 585 5.586 966 Seldnik 463.000 2'17.000.251 223.000 3'1.206 (2.3ll katoiik) Kosova 419.390 29.393 2',74.826 1.706 (5.588 LAtin) Bu sayrmda Miisltiman nufus Edirne, Manastr, igkodra, SelAnik ve Kosova bolgelerinde gofunluktadr. Etnik Tiirk Miisliiman nufus aynca gdsterilmemiqtrr. 3 1889'da Rumeli'de bazt gehirlerin nufusu (Kaynak: $. Sami, Kamfis'ul-a'ldm,tr, t213) Selanik 80.000 Edime 62.000 Priznn 38.000 Iskodra 36.000 Manastir 35.000 Belsrad 35.000 Yanya 33.000 Sumnu 32.000 Saravbosna 30.000 Ruscuk 26.000 Usktip 25.000 Yenisehir 21.000 Sofya 20.000 * Kemal H. Karpat, "Ottoman Population, Demographic and Social Characteristics, 1830-1914" ' Madison. Universiry of Wisconsin Press. 1985. 1x Bosna EyAleti'nin 1870 yrlrnda Niifusu YilAvet Miisliiman Ortodoks Katolik Yahudi Cingene** Toplam Saray 98.92r 51.566 24.590 2.696 r.903 t19.67 5 Izvomik t78.964 r3r.411 32.181 354 5.521 349.098 Travnik t22.25r 70.541 65.110 441 1.850 260.r99 Bihke 127.027 t04.343 5.898 0 t.t24 238.393 Yenipazar t47.942 85.952 0 t12 2.086 236.093 Banaluka 84.061 126.288 40.554 65 1.656 252.623 Hersek 110.964 66.04r 51.4t4 0 1.900 230.3r9 TOPLAM 870.r28 636.208 220.353 3.669 16.041 r.746.399 Kaynak : H. 1287 Bosna Vildyeti Salnamesi * Profescir Justin McCarthy, Bosna niifusu iizerinde Harvard Universitesi'nde 8 $ubat 1993 tarihinde toplanmr$ olan sempozyumda sundufu 4 ve 5 numarah tablolar. ** Miisliiman olrnayan Qingene

a1 -):, HALIi. ixru,crr *ornor,* l-l orrodoks N misruv*,x f---l -.] F J f r 1 z :3 :> F m N P. z '' BALKANLAR lgg2" SEVIINERiNDE AqI$ KONU$NIASI I 26 Eylul 1992 Giinu Yaprlan Seminerde Vakfln Kurucusu Eski Drgi;leri Bakanlartndan, Em. Biiyiikelgi Vahit Halefoglu'nun Konuqmast n Ti t:]3 X z!j '/[ tl ru X z i: m q a oo (a lt 6l r- ao q) q, ra 8 yrl 6nce bu Vakfi kurdu[umuz zaman,400 yrl birlikte yaqadrlrmrz Arap tilkeleri ile Tiirkiye arasmda geiiqmekte olan iliqkilere bilimsel yoldan destek sallamalt amaglamrqtrk. Bu giriqimimiz Arap tilkelerinde sevine uyandrmrqtr. Sekiz yrl iginde Araplarla anlayrq ve igbirligi yolunda az gok olumlu sonuglar aldrk. Bizim Vakfimrzdan esinlenerek srrasryla, Tunus, Liibnan, Cezayir ve Urdi.in'de Osmanh Araqtrrmalan Enstittileri kuruldu. Zananlagordiik ki, Ttirkiye'nin, batrsrndaki Balkan iilkeleriyle iliqkileri tizerinde yeterli araqtrma ve yaym yapmtyoruz. Dolayrsryle tiniversitelerimizrn kendi biinyelerinde giriqtikleri araqtrrmalann otesinde, daha geniq ve ba[rmsrz bir inceieme merkezinin bir an once kurulmasr, boylece ortadaki bogl,ufun dolduruimasr igin hazulk-lara giriqtik. Drqiqleri Bakanhfr da bizi destekledi. Bakanhfrn Kiiltiir iqleri Genel Miidiirii Sayrn ismet Birsel ve arkadaqlanntn yardrmlannt burada qiikrania belirtmek isterim. Buldulumuz formi.il qu oldu: Vakfimrz Ortadolu ve Balkan incelemeleri Merkezi haline getirilebilir, yani iki boliim olarak bir gatr aitrnda gahqabilirdi. Bu vesileyle Ttirk-Arap iliqkilerinin otesinde, iran ve Filistin sorunlan onlardan soyutlanarak incelenemezdi. Gerekli danrgma ve hazrrhklardan sonra, kuruluq senedinde degiqiklik yaparak,1992 yrir baqrndan itibaren, Vakrf yeni hiiviyetiyle Eahqmalara baqladr. Bugiinkti toplantr ile, Balkanlar konusunda Ti.irkiye de siirehi ve geniq bilimsel Eahgmalan baq latmak sevincin i yaglyoruz. Boylelikle Osmanh imparatorlulundan kopup, balrmsrzhlrna kavuqan 24 ortadofu ve Balkan tilkesinin tam ortaslnda, bu gilzel istanbul'da, Tiirkiye'nin koprii misyonuna uygun, banqgr, iqbirlikqi, insan haklanna saygrh bir havanrn oluqmasrna katkrmrz olacafrna inaruyoruz.

VAHIT HALEFOGLU Bugiin Bosna-Hersek'te yaganan dram Tiirk ulusunu dehqete diiqiirmiiqtiir. Bu dram tarihten kaynaklanan dnyargrlann ve saplantrlann hazin bir iirtiniidiir. Bu bir bakrma gegmiqte imparatorluk kurmuq olan uluslann kaderidir. En azrndan bir siire igin kagrnrlmazdrr, sabr gerektirir. Ancak gergeklerden korkmadan tarihi diizeltmek ve onu yeni nesillere brrakmak tiim Balkan ara$trrmactlannrn hedefi olmahdrr. Herhalde Vakfimrz Ortadolu'da oldu[u gibi, Balkan iilkelerinin de ilgiii araqtrma kurumlanyla arqivlere dayanan bir " historiographie " yolunda iqb irli gi kuru lm asr na cizen gosterecektir. Kugkusuz Vakfimtz Balkan tilkeleriyle iqbirli[ini ozendirirken, o tilkelerdeki milyonlarca Tiirk ve Miisliimanin durumu ile yakrndan ilgilenecek ve yabancr dilde yayrmlayacalr kitaplarla onlann gi[nenen haklanru ve ozgiirliiklerini savunacaktr. Tiirkiye'deki Balkan kdkenli yurttaqlanmrz Tiirk toplumunun belki en dinamik ve reformcu unsurudur. Her yerde dernekler kurmuqlardrr. Bilim aianrnda, politikada, sanat yaqamrnda qok delerli kiqiler yetigtirmiqlerdir. Onlan buradan igtenlikle selamhyor ve bu toplantrya katkrsr olan bilim adamlanmrza teqekkiirlerimizi sunuyorum. 2 Aqrs siloinisi runxive ve BALKAN GERQEGI Prof. Dr. Usttn ERGUDER. Sizlere hitab etme firsatrnr verdikleri igin Orta Dolu ve Balkan incelemeleri Vakfi'na Universitem ve kendi adrma gok teqekkiir ederim. Tiirkiye'de onemli bir Think Tank boqlugu var. Universiteler maalesef bu konuda istenileni verememig. Vahf bu bagtamda gok dnemli bir misyonu yiikleniyor. Kendilerini kutianm- Baikanlar ya da Balkan yanmadasr, iig Akdeniz yanmadasrndan en do[uda olanr biiyi.ik bir lssmrru eski Yugoslavya Cumhuriyetleri, Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan kapsryor, dofu ucu ise Tiirkiye'nin Trakyasr. Balkan yanmadasrmn niifus dalrhmr, y6renin dogal gevresinden doirudan doiruya etkilenmiq insanlann yerleqimi, savuruna iggiidiileri ve siirekli goeler degtqik etnik ozellikleri yan yana getirmiq. ig havzalarda gok eski yerlegimlere rastlamyor. Makedonya ve Arnavutluk'un bazr bcilgelerinde, k6kii beiki de Yunan oncesine kadar uzanan beqeri unsurlar var. Baikaniara Avrupa'mn geri kalmrq bolgesi diyebiliriz. BirEok yore yakrn tarihlere kadar koyliiliik ve tanm ekonomisile balrmh kalmrq. Sanayileqmesine karqt gorece geri bir teknolojiyle donatrlmrq. Ancak yiizyrllann birikimi onemli bir begeri sennayeye sahip. Balkan yanmadasr gok eski zamandan beri, kuzey ve do[udan gelen akurlara aqrk bir gegit yolu olageimiq. Bu aknlar, Tuna'dan itibaren Anadolu'ya, Yunanistan'a ya da italya'ya yonelmig. Istria, Selanik ve Bolazlar [g yol kavgafr. Her bolgede akrncriann oradan geetiklerini kanitlayan insan grupian kalmrq. Bu gergek, giiney dofu Avrupa ha]klanrun etnik geqitlililini aerkhyor. * Bog-iEi Universitesi Rektorti. Bu yazr Sayrn Ergiider'in26 Eyltil 1992'de OBIV'in d{izenledifi "Balkaniar i992" adh seminerde yapuer konu$mamn metnidir.

ORTADoGU VE BALKAN incu,nnabi-nni vakfi ORTADOGU VN BALKAN incninmeleri VAKFI (obiv; YAYINLARI imtiyaz slhisl ve yazr iglenl ruuounu ortadolu ve Balkan lncelemeleri vakfi adrna Em. Btiytikelgi lsmail soysai- DANI$MA KURULU hof. Dr. Halil INALCIK hof. Dr. Erol MAMSALI Orhan KOLOGLU BALKANLAR rsbn 975-7341-00-2 lstanbul 1993 Yavrmevi EREN Yayrncrlrk ve Kitapgrhk Ltd. $ti. Tiinel, Sofyah Sokak No: 34 BEYOGLU-ISTANBLIL Tel: 251 28 58-252 05 60 Telefax: 243 30 t6 Baskr: Cetin Ofser EREN