TÜRK DİLİ I 3. DERS: DÜNYA DİLLERİ ZELİHA ÇELEN BOZTİLKİ
Yeryüzünde yaklaşık 6000 dil konuşulduğunu söylemek mümkündür.
DÜNYA DİLLERİ NASIL SINIFLANDIRILIR? Diller özellikle yapı ve köken bakımından gruplandırılır. Şu özelliklere dikkat edilir: ses (fonetik), yapı (morfoloji), sözcük (leksikoloji) cümle bilgisi (sentaks)
1. YAPI BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ Yapıları bakımından dünya dilleri üçe ayrılır: a. Tek Heceli (Yalınlayan) Diller: b. Bükümlü (Çekimli) Diller c. Eklemeli (Bitişken) Diller
a.tek Heceli (Yalınlayan) Diller: Sözcükler tek heceden oluşur. Sözcüklerde çekim yoktur. Sözcükler cümle içerisinde sıralanışına ve vurgularına göre anlam kazanır. Çince, Tibetçe, Vietnamca, Siyamca, bazı Afrika dilleri ile Endenozya dilleri
b.bükümlü (Çekimli) Diller: Sözcük kökleri çekimlendiğinde değişir. Örneğin Arapça da kök olan ktb (ketebe) yazdı anlamındadır. mektub yazılan, katib yazan, mekteb yazılan yer anlamına gelir. Sözcüklerde gramatik cinsiyet vardır. Hint-Avrupa dilleri ve Hami-Sami dilleri bu gruba girer.
c.eklemeli (Bitişken) Diller Birden çok heceden oluşan sözcük kökleri ile ekler vardır. Kök genellikle sözcük başındadır ve türetme yapılırken kökler değişmez. Değişmeden kalan bu kökler ve ekler sayesinde sözcük farklı anlamları dile getirir: yap-tır-ıl-a-bil-me-si Bu gruptaki dillerde gramatik cinsiyet yoktur. Türkçe, Moğolca, Macarca, Fince, Samoyetçe bu dillere örnek olarak gösterilebilir.
2. KÖKEN BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ A. Ural-Altay Dil Ailesi B. Hint-Avrupa Dil Ailesi C. Hami-Sami Dil Ailesi D. Çin-Tibet Dil Ailesi E. Bantu Dil Ailesi F. Kafkas Dil Ailesi
A. Ural-Altay Dil Ailesi İki kolu vardır: Ural ve Altay kolları. a. Ural Dilleri: Fince, Ugorca, Macarca, Samoyetçe b. Altay dilleri: Türkçe, Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece, Japonca.
Bu dillerin ortak özellikleri: Her iki kolda da ünlü uyumu vardır. Bağlantılı dillerdir. Çekim ve sözcük türetme soneklerle sağlanır. Sonek bolluğu vardır. Ekler üst üste yığılır. Hint-Avrupa dillerinde görülen gramatik cinsiyet yoktur. Sayı sıfatlarından sonra gelen adlar tekil olarak kullanılır. (beş kardeş, üç gül)
Sıfatlar isimlerden önce gelir. Hint-Avrupa dillerinde görülen artikel bulunmaz. özne başta yüklem sondadır. (özne+tümleç+yüklem) Soru eki kullanılır. Hint-Avrupa dillerinde olduğu gibi sözcükler yer değiştirmez. Eylem zaman ve kipleri çok geniştir. Tamlayan tamlanandan önce gelir.
Türkçeye en yakın dil Moğolca mıdır? Doğan Aksan: Moğolcanın Türkçeyle biçim, sözvarlığı, sözdizimi açısından birçok yakınlıklarının bulunduğunu belirtir. Sir G. Clauson, ödünç sözcükler çıktıktan sonra Türkçe ve Moğolcada temel kavramlarla ilgili ortak sözcüklerin %2 den fazla olmadığını ileri sürer.
Mehmet Ölmez:Türkçe ile Moğolcanın tarihte yoğun alış-veriş içerisinde bulunduğunu, karşılıklı sözcük geçişlerinin olduğunu söyler.
B.Hint-Avrupa Dil Ailesi Biri Avrupa da diğeri ise Asya da olan iki kolu vardır. Avrupa Kolu: Cermen dilleri: Almanca,İngilizce, Felemenkçe, İskandinav dilleridir. Romen dilleri: Latince, Fransızca, İspanyolca, Portekizce, İtalyanca ve Rumencedir. İslav dilleri: Rusça, Sırpça,Bulgarca,Boşnakça, Çekçe Kelt dilleri: İrce, Galce
Asya kolu: Ari dilleri de denilen Hint-İran dillerini içine alan grup. Hintçe ve Farsça gibi yaşayan diller ile, Toharca ve Hititçe gibi ölü diller.
C. Hami-Sami Dil Ailesi Adını Tevrat ta geçen Nuh Peygamber in iki oğlunun adından (Ham ve Sam) almaktadır. Eski Mısır dilleri, Kuşi dilleri, Berberi dilleri, Arapça, Akadca, Aramice, İbranice, Habeşçe.
D. Çin-Tibet Dil Ailesi Çin ve Tibetlilerin meydana getirdiği dil ailesidir.
E. Bantu Dil Ailesi Bu dil ailesini Orta ve Güney Afrika da konuşulan diller meydana getirmektedir.
F. Kafkas Dil Ailesi Gürcüce, Abhazca, Çeçence, Çerkezce, Lazca.
TÜRK DİLİNİN TARİHİ DÖNEMLERİ Türkçe kaç yaşındadır? Mehmet Ölmez Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu adlı makalesinde dil malzemesi bağlamında 8. yüzyıldan geriye gitmenin çok mümkün olmadığını söyler. Elimizdeki ilk yazılı ürünler 8. yüzyıldan kalan Orhun ve Yenisey yazıtlarıdır. Ortak kök: Ana Türkçe
Talat Tekin, Hunlar eskicil bir Türk dili konuştuklarını söyler. Hunlar Türkçe konuştuysa M.Ö. 3. yüzyıl. Elimizdeki Hunca dil malzemesi: Çin kaynaklarında M.Ö. 3. yüzyıl ile M.S. 4. yüzyıl arasındaki dönemlerden kalma birkaç Hunca sözcük, çok kısa bir Hunca beyittir.
Türk dilinin tarihi dönemleri 1. İlk Türkçe Dönemi (Başlangıçtan Milat sıralarına kadar) 2. Ana Türkçe Dönemi (1.-6. yüzyıllar arası) 3.Eski Türkçe Dönemi (6.-11. yüzyıllar arası) 4.Orta Türkçe Dönemi (11.-16. yüzyıllar arası) 5.Yeni Türkçe Dönemi (16. yüzyıldan bugüne kadarki dönem)
1.İlk Türkçe Dönemi (Başlangıçtan Milat sıralarına kadar) İlk Türkçe, Çuvaşça da dahil olmak üzere bütün Türk dillerinin atasıdır. Ses özelliklerine dair olan veriler Milat sıralarında ana Samoyedceye girmiş en eski Türkçe sözcüklerden elde edilmiştir.
2.Ana Türkçe Dönemi(1.-6. yüzyıllar) Çuvaşça hariç bütün Türk dillerinin atasıdır
3. Eski Türkçe Dönemi (6.-11. yüzyıllar) Eski Türkçe Dönemi Köktürkçe ve Uygurca olmak üzere iki döneme ayrılır. Köktürkçe Dönemi: 6. yüzyılın ortalarında Çin in kuzeyinde büyük bir göçebe devleti kuran eski Türklerin (Köktürkler) diliydi. Elimizdeki en uzun, en eski, en önemli ürünler Orhun yazıtları ile onlardan daha eski olduğu anlaşılan Yenisey yazıtlarıdır.
Bugünkü Moğolistan da Orhun nehri yakınlarında bulunan Kül Tigin (732) ve Bilge Kağan (735) yazıtlarından başka dönemin veziri Tonyukuk un kendi adına diktirdiği Ulan Bator yakınlarında bulunan iki taş, Orhun yazıtlarının başlıcalarıdır.
Doerfer, Orhun yazıtlarının dilini en eski Oğuzcanın ürünü olarak düşünür. Bu dili Çuvaşça ve Halaçça dışında bütün Türk dillerinin atası sayar. Doğan Aksan, bu dönemde gelişmiş bir yazı dilinin ortaya konulduğunu ve oluşumunu çok daha geri götürülebilecek bir dilin varlığını yansıttığına inanır.
üze kök teñri asra yagız yer kılıntukda ekin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam bumin kagan istemi kagan olurmış. Olurupan türk bodunıñ ilin törüsin tuta birmiş. (Kül Tigin, Doğu 1. satır)
Üstte mavi gök, aşağıda yağız yer kılındığında (yaratıldığında) ikisinin arasında insanoğlu kılınmış (yaratılmış). İnsanoğlunun üzerine ecdadım Bumin Kağan; İstemi Kağan (hükümdar tahtına) oturmuş. Oturarak Türk ulusunun ülkesini tutuvermiş (yönetivermiş), düzenleyivermiş)
süñüg batımı karıg söküpen kögmen yışıg toga yorıp kırkız bodunug uda bastımız. Kaganın birle soña yışda süñüşdümiz. Kül tigin bayırkunıñ ak adgırıg binip oplayu tegdi. (Kül Tigin, Doğu 35. satır)
(Mızrak batımı karı söküp Kögmen dağını aşarak yürüyüp Kırgız ulusunu uykuda bastık. Hakanıyla Songa dağında savaştık. Kül Tigin, Bayırku nun ak aygırına binip fırlayarak hücum etti.)
Dil Özellikleri Türkçenin sözdizimi yapısında önemli yer tutan ulaçlar bugünkü gibi oluşturulmuştur(yorıp, binip, eşitip). Ayrıca olurupan, söküpen gibi ulaçlar da görülür. Tezlik gösteren eylem biçimi bu metinlerde de vardır. (tuta birmiş)
Sözvarlığı açısından bakıldığında gök, Tanrı, yağız, ak, aygır, kişi, oğul, işitmek, gelmek gibi sözcükler yaşamaktadır. Soyut kavramlarda zenginlik vardır.(bengü ebedi, erdem fazilet, ölgeli fani, ölümlü) Eş anlamlı sözcükler bulunur. (eksiksiz anlamındaki tüketi ve kalısız sözcükleri, sevinmek için ögirmek ve sebinmek sözcükleri gibi)
Deyimler, atasözleri, ikilemeler vardır: kergek bolmak: ölmek, atı, küsi yok bolmak: adı sanı yok olmak otça borça kılmak: ateş gibi bora gibi gelmek, yok çıgan: fakir, sefil, iç taş: iç dış, inili içili: küçüklü, büyüklü.
Köktürkler hangi alfabeyi kullanmıştır? Köktürkler runik alfabeyi (Köktürk alfabesi) kullanmışlardır.
Uygurca Dönemi (8.-11.yüzyıllar): Yerleşik yaşama geçtiler. Şamanizmin yanı sıra Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık dinlerini benimsediler. Dinsel metinleri Soğdca, Çince, Yoharca, Sanskrit ve Tibetçeden kendi dillerine çevirdiler. Pek çok yabancı sözcük Uygurcaya girdi.
Uygur metinlerinin çoğu Uygur alfabesiyle, pek azı da Soğd, Mani, Brahmi ve Tibet alfabesiyle yazılmıştır.
ol ödün bu agır ulug yagız yir altı türlügin tebredi, kabşadı. İnçe katlı ulug yilkelip köl suvın tokup yaymış teg yokaru kodı yayıldı, yaykaldı. Kök kalıg yüzinteki kün teñri rahuka sigirtmiş teg yaruksuz yaşuksuz öñsüz ölez boldı. buluñ yıñak barça bütürü karardı. kara tuman öze örtüldi. (Altun Yaruk)
(O zaman bu ağır, büyük, yağız yer, altı kere deprendi (sarsıldı). Böylece büyük bir yel gelip göl suyunu dalgalandırmış, yükseltip sarsmış gibi yayıldı, sallandı. Gökyüzündeki gün Tanrısı Rahu ya yutulmuş gibi ışıksız, soluk, ölü gibi oldu. Bütün çevre tümüyle karardı; kara dumanla örtüldü.)
öd zaman,agır, ulug ulu, yir yer, köl göl, suv su, kün gün, teñri Tanrı gibi sözcükler. Gezegen adı Rahu, Sanskritçeden bodisawat buda adayı, Toharcadan darm öğreti, Soğutçadan çakşapat dinsel talimat, Çince kökenli kunçuy prenses gibi pek çok yabancı öğeler.
4. Orta Türkçe Dönemi (11.-16. yy) a. Karahanlı Türkçesi dönemi (11.-13. yy) b. Harezm Türkçesi (13.-15. yy) c.kıpçak Türkçesi (13.-17. yy): d. Eski Anadolu Türkçesi (13.-15.yy)
a. Karahanlı Türkçesi dönemi: (11.-13. yy) Oğuz Türklerinin Doğu ve Batı Türkistan da kurdukları Karahanlı devletinde konuşulan dildir. İlk İslami, Türk, Orta Asya edebiyat dilidir. Eski Uygur Türkçesinin İslami bir şekil altındaki devamı Bu dönemde Arap alfabesine geçilmiştir.
Karahanlı Türkçesi Dönemi Eserleri Divanü Lügati t-türk: Kaşgarlı Mahmut tarafından 1073 te yazılmıştır. Eserin başlıca amacı Araplara Türkçeyi öğretmektir. Bunun yanı sıra döneminin Türkçesinin dilbilgisi kurallarını ve farklı Türk boylarının telaffuz özelliklerine değinir.
Türkçe şiirlerden, anlatım biçimlerinden, atasözleri ve deyimlerden örnekler verir. Kendinden önceki Köktürk ve Uygur metinlerinin söz varlığına ışık tutmaktadır. Eserin sonunda bulunan Türk dünyası haritası bulunmaktadır.
Divanü Lügati t-türk ten örnekler: Biş erngek tüz ermes. (Beş parmak düz olmaz) Sınmasa arsıkar, sakınmasa utsukar (Kişi sınamazsa aldanır, sakınmazsa yutulur.) Köp sögütke kuş konar, körklüg kişige söz kelir. (Söğüt ağacına kuş konar; güzel kimseye ise söz gelir.)
Atabetü l Hakayık: Hakikatlerin eşiği anlamına gelir 12. yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Didaktik bir eserdir. Aruz vezniyle 102 beyit olarak yazılmış bu mesnevi dini, ahlaki, tasavvufi bir eserdir.
Kutadgu Bilig: Mutluluk veren bilgi anlamına gelmektedir. 1070 yılında Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır. Aruz ölçüsüyle yazılan bu 6645 beyitlik eser ahlaki öğütler içerir.
b. Harezm Türkçesi (13.-15. yüzyıl arası) 13.- 15. yüzyıllar arasında Maveraünnehir ve Harezm bölgelerinde gelişmiştir. İslam kültürünün etkisiyle dile Arapça ve Farsça sözcükler girmiştir. Karahanlı Türkçesi ile Çağatayca arasında bir geçiş evresidir. En önemli yapıtlar: Kısasu l-enbiya, Nehcü l-feradis, Husrev u Şirin, Mukaddimetü l Edep
c.kıpçak Türkçesi (13.-17. ) Hazar denizinin kuzeyinde ve doğusunda, Kırım da ve Orta Asya nın batı bölgelerinde yaşayan göçebe Kıpçak Türklerinin dili idi. O dönemden Codes Cumanicus adlı eser kalmıştır. Kumanlara ait bilgi anlamına gelir.
d. Eski Anadolu Türkçesi (13.-15.yy) 11. yüzyıldan itibaren Anadolu ya yerleşen Oğuz Türklerinin ilk kez kendi lehçeleri üzerine kurdukları yazı dilidir. İlk eserler 13. yüzyıldan itibaren görülür. İlk dönemlerde yalın bir yapıya sahiptir. 14. yüzyıldan itibaren Arapça ve Farsça sözcükleri kullanmaya, 15. yüzyıldan itibaren iyice bu dillerin etkisine girmeye başlar.
Yunus Emre Türkçesi bu dönemin özelliklerini taşır. Kısa, yalın ve güçlü bir anlatıma sahiptir. Sözcüklerin anlam özelliklerinden ve dilin ses yönünden yararlanır. Özgün benzetmelere sahiptir.
Söyler dilüm ağlar gözüm Gariplere göynür özüm Meğer ki gökte yıldızum Şöyle garip bencileyin
Nitekim bu göñlüm evi Aşk elinden taşa gelür Nice yüksek yörür isem Aşk başumdan aşa gelür
Bu dünya bir gelindür yeşil kızıl donanmış Kişi yeñi geline bakubanı doyamaz
günah (Far.) yazık (yazuk) deva (Ar.), derman (Far.), em pend (Far.), nasihat (Ar.), öğüt Cennet (Ar.) uçmak Cehennem(Ar.), tamu Aşk, ışk (Ar.), sevi Allah (Ar.), Tanrı, Çalap
Bu dönemin diğer önemli eserleri şunlardır: Ahmet Fakih- Çarhname Aşık Paşa- Garibname Şeyyad Hamza- Destan-ı Yusuf Şeyhoğlu Mustafa- Hurşidname Ahmedi- İskendername Dede Korkut Kitabı
YARARLANILAN KAYNAKLAR AKSAN, Doğan, Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Bilgi, Ankara 2012. AKSAN, Doğan, Her Yönüyle Dil, TDK Yay., Ankara 1998. AKSAN, Doğan, En Eski Türkçenin İzlerinde, Simurg, İstanbul 2000.
ALTINKAYNAK, Hikmet- Baytaş, Ayşe Serpil- Çelen Boztilki, Zeliha- Doğan, Fethi Murat- Hepçilingirler, Feyza- Kahraman, Beyazıt- Kocabaş, Arzuhan- Tufan, Hilal, Sorularla Türk Dili 1-2 Üniversite Öğrencisinin Ders Kitabı, Somkitap, İstanbul 2010.
KARAAĞAÇ, Günay- Yavuzer, Hayati, Türk Dil ve Kompozisyon, Okutman Yay., Ankara 2011. OLGUN, Yusuf, Türk Dili Kompozisyon, Sümer Kit., İstanbul 2011. SARI, Mehmet, Türk Dili Ders Kitabı, Okutman Yay., Ankara 2011. TEKİN, Talat- ÖLMEZ, Mehmet, Türk Dilleri, Simurg, İstanbul 1999.
Dersimiz bitmiştir. Teşekkürler.