EYÜPSULTAN TAR H VE EYÜPLÜ MEfiHURLAR MÜELL F MEHMET NERM HASKAN IN B YO RAF S Gündegül PARLAR Ankara Dil Tarih Co rafya Fakültesi Sanat Tarihi Bölümünden mezun oldu. Sanatsal Mozaik Dergisinin Genel Yay n Yönetmenli i ni ve Yaz flleri Müdürlü ünü yapt. Sanat Tarihi alan nda 40 n üzerinde araflt rma ve bilimsel makalesi mevcut olan Parlar, çeflitli sempozyumlara kat ld. Sundu u bildirilerin tamam yay nland. Sikkelerin Sanat Tarihi yönleri konusunda çal flma yapan Parlar n bu alanda kitab da bulunmaktad r. Halen Yüksek Lisans düzeyinde çal flmalar n sürdürmektedir. 44
Mehmet Nermi Haskan, 22 Nisan 1927 de Üsküdar da do mufl, ömrünün sonuna kadar Üsküdar da yaflam fl ve 5 Kas m 2002 tarihinde de Üsküdar da vefat etmifltir. Mehmet Nermi Haskan n Kabri de Üsküdar da, kendisinin Mezarl k de il müzedir dedi i Karacaahmet Mezarl - ndaki aile kabristan ndad r. Mehmet Nermi Haskan, Selanikten göç etmifl, Ahmet ve Nazire Haskan n çocu u olup, ilk, orta ve lise tahsilini Üsküdar da tamamlam fl, Çaml köflk olarak bilinen evde yaflam flt r. Bir müddet devam etti i Hukuk Fakültesi nden ayr larak bütün mesaisini araflt rma faaliyetlerine vakfetmifltir. Bu arada 40 yafl na kadar Üsküdarda çok meflhur olan Güzel Tuhafiye lakab yla an lan dükkan iflletmifltir. Çevresinde hem dürüstlü ü hem güvenirli i vede yak fl kl - l ile nam salm fl, karfl k y dan bile dükkana al flverifle gelen insanlar olmufl, dükkan n ismi Güzel Nermi olarak ünlenmifltir. Fakat araflt rmaya olan afl r tutkusu nedeniyle bu ifli b rakarak araflt rmac kimli i ile ortaya ç km flt r. Bunun için özel Osmanl ca dersleri alm fl, yaflam boyunca, topografya tarihine duydu u büyük ilgi sebeyle, araflt rma alan n bu konuya yönlendirmifltir. En büyük merak var olan veya kaybolmaya yüz tutmufl tarihi yap tlar vede sahiplerini ortaya ç karmak, sa lam bilgilerle aktarmakt. Bu anlay fllad rki, sokaklar, tekkeleri, mezarl klar, hamamlar, mescitleri, çeflmeleri, k fllalar, tarihi kuyular, köflkleri, kütüphaneleri en ince detaylar - na kadar yerinde görerek vede bunlar mutlaka bularak belgelerden aktarma yapmaya kaçm yarak tesbit etmifl, planlar yla, krokileriyle ve resimleriyle ortaya koymufltur. Tabiki bu çal flmalar n tek bafl na sürdürdü ü için, her bir eser y llar n alm fl, örne in Eyüp Sultan Tarihi için 10 y l gibi bir sürede çal flma ile tamamlanm flt r. Tam otuzbefl y l her, sabah erkenden ç karak yay mlanm fl vede yay ma haz r olarak b rakt eserleri tek tek dolaflm fl, inan lmaz bir flevk, azimle bu eserleri ölümsüzlefltirmifltir. Çal flmalar ndaki sebil ve flahide kitabelerinin hemen hemen hepsi daha önce yay mlanmamfl, kendi deyimiyle orijinal dir. Kitaplar nda eski yaz ile yaz lm fl olan kitabeleri günümüz türkçesine çevirerek anlafl lmas n sa layacak kadar, profesyonelce çal flm flt r. Çevresinde herkesin takdirini kazanm fl, son derece mütevazi, afl r duygulu, Resim 1; Mehmet Nermi Haskan (2001) Resim 2; Okul y llar (1938) Resim 3; Lise (1948) Resim 4; Gemi güvertesinde Resim 5; Askerlik hat ras (1950) 45
Resim 6; Askerlik hat ras (1950) Resim 7; Efli ve o lu ile Resim 8; Efli Gülören han mla Resim 9; Bo aziçi Lisesi ö rencisi. Resim 10; Efli ile bir yemekli toplant da Resim 11; M. Nermi Haskan Üsküdar Do anc lar daki evinde efli ile Resim 12; Çal flma odas nda torunu ile (1985) merhametli az konuflan fakat çok okuyan, her dakikas n kayda de er çal flmalarla de- erlendirmeye çal flarak geçiren bir aile babas vede stanbul efendisidir. Tabiki 35 y ll k çal flmalar n yaparak stanbul a inan lmaz de erde eserler kazand ran Nermi Haskan! n bu çal flmalar n n arkas nda büyük destekçisi ve sab rla bu eserlerin ç kmas n teflvik eden de erli eflinin ve çocuklar n n paylar n da teslim etmek gerekir. Bugün aram zda olan de erli ailesine hem bir sanat tarihçi olarak kendi ad ma, hemda kültür ve sanat ad na, sayg lar m sunuyorum. Çal flmalar n tek bafl na sürdürdü ü için haz rlanmas uzun y llar alan eserlerinden stanbul ile ilgili tamamlad 11 adet eserinden bir k sm sa l nda bas lm flt r. Eserlerinde zengin bir arfliv çal flmas n n yan s ra bizzat görerek tespit çabas dikkat çekicidir. Yay mlanm fl Eserleri: 1) EYÜP TAR H. Türk Turing Turizim flletmecili i Vakf Yay n, Cild 1, Elips Ajans, Resim ve Gravürler, Çelik Gülersoy Arflivi, stanbul, 1993 Yazar n bu çok de erli tarihi belge niteli i tafl yan eserinin ön sözünde kitab n nas l meydana geldi i hakk nda hat ralar n anlat rken, ilk defa tarihi belde olan Eyüp hakk nda yazmay düflündü ünde, önce kütüphane çal flmas yapmak istedi ini, ancak Eyüp hakk nda bir bilgi olmad n tesbit etti ini, mevcut bilgilerde de, ya kitabelerinin olmad n veya olanlar nda eksik kaydedildi ini görerek, Eyüp ü sokak sokak dolaflmaya karar verdi ini ifade etmektedir. Tek bafl na on seneden fazla sürdürdü ü bu çal flmalar n ne kadar meflekkatli oldu unu, girmedi i yol, türbe, bahçe, dehliz kalmad n,tek tek türbe içerisindeki flahideleri ve Eyüp s rtlar ndaki bütün kabir tafllar n teker teker okudu unu anlatmaktad r. Bu mezar tafllar n n okunmas n n kolay olmad n, yar s ndan fazlas n n topra a gömülü oldu unu, bö ürtlen ormanlar içinde kayboldu unu belirtmektedir. Eserde verilen cami, türbe, çeflme, imaret, sebil ve flahide kitabeleri ilk defa bu eserde yay mland için orjinaldir. Yazar n, o tarihte belgeledi i eser say s, 58 cami ve mescit, 22 tekke, 11 medrese, 30 mektep, 13 namazgah, 10 kütüphane, 2 imaret, 4 karakol, 30 sahilsaray, 10 hamam, 11 sebil, 114 türbedir. Türbelerin halen bir k sm n n ifllevlerine devam etti inide tesbit etmifltir. Eserin bafl nda Eyüp ün Bizans dönemindeki haliyle anlatt ktan sonra yukarda isimleri ve adetleri say lan eserleri ele alarak tek tek 46
anlatm flt r. 166 sayfal k eserin arkas nda Çelik Gülersoy arflivinden al nm fl, Eyüp ve çevresi ile ilgili çok de erli gravür ve resimler yer almaktad r. Resimlerle birlikte 247 sayfal k bir eserdir. 2) STANBUL HAMAMLARI. Büyük boy tek cilt halinde Türk Turing Turizm flletmecili i Vakf taraf ndan yay mlanm flt r. stanbul, 1995 Yazar bu eserinde 237 hamam ele alm fl, bunlardan faliyetlerini sürdüren 60 tanesine bizzat girerek incelemifltir. Faliyetini sürdüren hamamlardan 12 adedinin, 1990 tarihinden sonra çarfl oldu unu, dokuz adedininde kapand n belirtmektedir. Eserde bahsedilen 237 hamam n resimleri, planlar da verilmek kayd yla çok detayl bilgiler tek tek ele al nm fl, herbir hamamla ilgili kaynakçada verilmifltir. Hamamlar n önceleri vak f olarak yap ld n, daha sonra flah slara geçti i için, arfliv bilgilerinede ulafl lamad n, d fl görünüfllerinin çok sade olmas na ra men, hamamlar n iç mekanlar n n güzelliklerinden bahsedilmektedir.yazar hen Mimar Sinan n eserlerini anlatan teskerelerde, hemde hamamc lar Esnaf Defterlerinden 1734 tarihli defterden yararland n ancak bunlar nda sokak isimlerinden ibaret isim listeleri halinde oldu unu tesbit etmifltir. Vakfiyelere ulaflamad n dolay s ylada her bir hamam teker teker girerek bizzat inceledi ini anlatmaktad r. 3) EYÜP SULTAN TAR H. Eyüp Tarihi adl eserinin geniflletilmifl ve foto raflarla zenginlefltirilmifl 2. bask s d r. Eyüp Belediyesi taraf ndan büyük boy tek cilt halinde ve renkli resimli olarak bas lm flt r. stanbul, 1996. Tek tek incelenen 420 eser ki bunlar cami, mescid, tekke, medrese, mektep, namazgah, kütüphane, imaret, karakol, sahilsaray, hamam, sebil, çeflme, türbe olup, bunlar n resimlerinyle, planlar yla, kitabeleriyle en ince detaylar na kadar ele al nm fl vede o y l süren bir çal flmayla gerçeklefltirilmifltir. 4) BÂB-I ÂLÎ (Hükümet kap s ). Büyük boy tek cilt halinde Çelik Gülersoy Vakf taraf ndan yay mlanm flt r. ( stanbul, 2000) Hükümet Kap s Bab- Ali isimli eseri, Nermi Haskan, Çelik Gülersoyla birlikte haz rlam flt r. Eserin Genel Plan ve anlat m dili, yabanc dildeki kaynaklar, Elçi Kabülleri, 19.ve 20 yy. bölümleri Çelik Gülersoya, 17. 18. yüzy l bölümleri, Klasik Osmanl Kaynaklar, Arfliv De erlendirmeleri ise Nermi Haskan a aittir. Kap kavram gelene i, yerin durumu, Bab- Alinin yap m, fiziksel yerleflimi ve iç dokusu, günlük ya- Resim 13; Eyüp Tarihi 2 Cilt. Resim 14-15; Eyüp Belediyesi taraf ndan bas lan Eyüpsultan Tarihi 47
Resim 16-17; stanbul Hamamlar kitab ve Bab- Ali Resim 18-19; Y llar Boyunca Üsküdar kitab n n bas k ya haz rlanma çal flmalar esnas nda Mehmet Nermi Haskan Bey ve Y llar Boyunca Üksüdar Kitab. flam, insan tipleri, törenler, onar mlar, döflemeler, donat mlar, doyurmalar, ayl klar, tarihin ak fl olaylar 19.yüzy l çöküfl dönemi olaylar ile iflgal dönemi, Bab- Ali nin sonu, Sadrazamlar, Reisil Küttaplar, Vak a Nüvisler, arfliv belgeleri ve nihayet günümüzdeki durumu, bafll klar ile çok de erli tarihi vesika olarak haz rlanm flt r. Yani Bab- Aliyi kuruluflundan Cumhurityete kadar getirmifl 319 sayfal k dev bir eser. Kitab n arkas nda Bab- Aliyi çok güzel bir flekilde özetliyen Çelik Gülersoy flöyle diyor; Hükümet Kap s sadece hükümetin de- il, devletin de toplumun da tam bir endam aynas idi. ki yüzy l aflk n zaman boyunca bütün debdebe ve de bütün hastal klar, ona yans d durdu. Y llar n 2000 say s n tafl yana gelince, ilkkez bu aynan n tarihi yaz ld. 5) YÜZYILLAR BOYUNCA ÜSKÜ- DAR. Üsküdar Belediyesi taraf ndan yay mlanm fl olan, Osmanl Devleti nin 700. Kurulufl Y ldönümü kutlamalar kapsam nda haz rlanm flt r. Eser büyük boy 3 cilt halinde neflredilmifltir. ( stanbul, 2001) Bu eser yay mland y l fiehir Kitaplar dal nda Türkiye Yazarlar Birli i ödülüne lây k görülmüfltür. Eserde, Nermi Haskan; Belde-i Tayyibe denilen güzel ve tarihi Üsküdar hakk nda yay nlanan eserler gerçek üsküdar yans tmamakta, Efsanelere dayand r lan, masa bafl nda yaz lan eserler olup, bir nebze brahin Hakk Konyal n n eseri ihtiyaca cevap verebilmifl ancak ondada kitabeler osmanl ca verildi i için bugünkü neslin anlamas na imkan yoktur demektedir. Karacaahmet mezarl nda topra a gömülü olanlar hariç, teker teker bütün flahide kitabelerini okumufltur. Bu eserde Nermi Haskan, Nefs-i Üsküdar anlatm fl, yüzy llar boyunca Üsküdar n sakinlerini, Üsküdar daki camii ve mescitleri, tekkeleri, bunlar n planlar n, krokilerini, resimlerinide vererek 456 eseri en ince detay na kadar belgelemifltir. 1543 sayfal k bu muazzam eser Üsküdar n tarihine, kültürüne, sanat eserlerine bir meflale olmufltur. 6) EYÜP LÜ HATTATLAR. Eyüp Belediyesi taraf ndan tek cilt halinde bas lm flt r. stanbul 2004. Yazar bu eserde, 200 de erli hattat tan tm fl, yaz lar ndan örnekler vermifl, resimler koymufltur. Kitab n haz rlanmas nda büyük Türk alimi Müstakimzade Süleyman Sadeddin Efendi nin Tuhfe- Hattatin adl eserinden kaynakça olarak faydalanm fl ve bu kitap olmasayd herhalde Eyüplü Hattalar yaz lamazd diye övgüsünü belirtmifltir. 6) EYÜP LÜ MUS K fi NASLAR. Bu eser de Eyüp Belediyesi taraf ndan tek cilt halinde bas lm flt r. stanbul 2004 Haskan bu eserindede Eyüp te do an musikiflinaslar ile burada medfun olmufl muflikisinaslar ele alm fl, gravür, resim fliir- 48
ler ve besteler ile zenginlefltirilmifl bir eser ortaya koymufltur. 7) EYÜPLÜ MEfiHURLAR. Yine Eyüp Belediyesi taraf ndan yay mlanm fl bu eser iki cilt olarak bas lm flt r. stanbul, 2004 Bu eserde Haskan yaln z Eyüp te yafl - yanlar de il, ayn zamanda Eyüp te do an Eyüp te hay r iflleri yapan ve mezar Eyüp te olanlar da eserine dahil etmifltir. Her iki ciltte gravür ve resimlerle de zenginlefltirilmifltir. Eyüp Belediyesi bu dört de erli cildi son derece fl k bir kap içinde sunarak hem Nermi Haskan a hemde kültüre ve sanata verdi i de eride göstermifltir. Bunlardan baflka klâsör halinde yay ma haz rlanm fl 2 ciltlik STANBUL TEKKE- LER adl çal flmas mevcuttur. Planlar, krokileri, resimleri ile haz rlanm fl bu eser, bu konudaki bofllu uda dolduracak nitelikte kapsaml bir çal flmad r. Ayr ca, bir di er yay ma haz r çal flma çok kapsaml bir indeks ilâvesiyle Lâtin harflerine çevirdi i Ayvansarayî Haf z Hüseyin Efendi nin Hadikatü l-cevâmi adl eseri de kültür hayat m za kazand r lmay beklemektedir. Bir di er yay ma haz r çal flma ise, Yazar n, Yüzy llar Boyunca Üsküdar adl eserinin ikinci bölümünü oluflturacak Kuzguncuk, Beylerbeyi, Çengelköy, Vaniköy, Kandilli semtlerini içeren bir çal flmay da tamamlanm fl, ancak ömrü vefa etmedi i için bas m na geçememifltir. Resimleri, planlar ile son derece kapsaml haz rlanm fl bu eserde bas lmay beklemektedir. Miratül stanbul Avrupa Yakas adl bir di er çal flmada tamamlanm fl bu k ymetli eserde bas lmay bekliyenler aras ndad r. Yazar n de iflik çal flmalar n n içinde Maliye Teflkilat Tarihi 2 ciltlik bir çal flmas da haz rlanm fl beklemektedir. Böylesine, ömrünü kültür sanat ve araflt rmaya adam fl az insan vard r. Büyük bir titizlikle gerçeklefltirdi i bu dev eserleri bizlere kazand ran bu de erli alayl sanat tarihçiyi minnet ve flükranla an yor, Tanr - dan rahmet diliyorum. Ayr ca Eyüp ve Üsküdar Belediyesinin bu çal flmalar de erlendirerek bizlere kazand rd klar için kültür ve sanat ad na teflekkür ediyorum.* Bir ahde vefa olarak bu de erli insan n k rk y ld r oturdu u Üsküdar daki Halk Caddesi ne isminin verilerek de ailesinin mutlu edilmesini, Say n Üsküdar Belediye Baflkan ndan ailesi ad na rica ediyorum. Resim 20-24; Eyüp Belediyesi taraf ndan dört cilt halinde yay nlanan Eyüplü Hattatlar, Eyüplü Mus kiflinaslar, Eyüplü Meflhurlar (2 cilt) seti. * Eyüp te yapageldi imiz (1994 ten bu yana) bütün çal flmalarda yol haritam z teflkileden belge bilgi ve dökümanlar bize tafl yan Mehmet Nermi Haskan a Belediye ve Eyüp lüler ad na minnet ve flükran borçluyuz. Sa l nda kendisinden yeterince istifade edemedi imiz için üzgünüz. Biz Eyüp e ait çal flmalar n n tümünü yay nlad k. stanbul ve Üsküdar a ait olanlar ise yay n n beklemekteyiz. Bu ba lamda himmet ehlini göreve davet etmekteyiz. Bu vesile ile neslinin son güzel temsilcilerinden olan Haskan a rahmet diliyoruz. (yay nlayan n notu) Resim 25; Mehmet Nermi Haskan n Karacaahmet Mezarl - ndaki aile kabristan.(s. Ünlü) 49