AB NİN BATI BALKANLAR BÖLGESİNE YÖNELİK POLİTİKASI VE BATI BALKAN ÜLKELERİNİN AB ÜYELİK SÜREÇLERİ Giriş: Soğuk Savaş ın bitişi ve komünizmin çökmesiyle Balkanlar da yaşanmaya başlanan sancılı dönüşüm sürecinin ardından bölgede göreceli bir sükûnet hüküm sürmektedir. 1990 ların başlarına göre koşullar ve ortam büyük ölçüde değişmiştir. Balkan ülkelerine sunulan Avrupa perspektifi nedeniyle bölgede geniş çaplı çatışma riski azalmış, etnik sorunların çözümünde kayda değer gelişmeler yaşanmıştır. Bölge ülkeleri, demokratik rejimler oluşturmaya ve serbest piyasa ekonomisinin kurallarını uygulamaya yönelmişler, AB ve NATO gibi Batı kurum ve kuruluşlarında yer almayı, dış politikalarında ana hedef kabul etmişlerdir. Bu sayede anılan ülkelerde radikal reformların hayata geçirilmesinde ve etnik sorunların çözümünde önemli mesafeler kaydedilmiştir. Batı nın da teşvik ve desteğiyle hızla devam etmekte olan bölgedeki bu güçlü yönelişten bir geriye dönüş beklenmemektedir. AB ülkelerinin Batı Balkanlara yönelik politikaları ve Batı nın teşvik ve desteği dikkate alındığında, Batı Balkan ülkelerinin de AB üyesi olmaları, kuvvetli bir ihtimal olarak görülmektedir. Günümüzde bölge ülkelerinin AB ne üyeliklerine kesin gözüyle bakılmakla birlikte, bu üyeliklerin zamanlaması konusunda tartışmalar sürmektedir. Soğuk Savaş Sonrası AB nin Batı Balkanlar Politikası ile Batı Balkanlara Yönelik Temel Hedefleri ve Bu Politika ve Hedefler Doğrultusunda İzlediği Strateji: AB nin Soğuk Savaş sonrası Batı Balkanlar Politikası; SSCB nin çöküşünün ardından Batı Balkan ülkeleri üzerinde siyasi ve iktisadi denetim kurmak, Soğuk Savaş ın ardından Batı Balkanlarda yaşanan çatışma ve savaşların önlenerek, AB nin siyasi derinleşme ve genişleme sürecine zarar vermesini engellemek ve 1990 larla serbest piyasa ekonomisine geçen Batı Balkan ülkelerini, belli bir tarihsel sıralamayla AB içine almak şeklinde özetlenebilir. AB nin Soğuk Savaş sonrası Batı Balkanlara yönelik temel hedefleri ise, etnik çatışmaların tekrar başlamaması için tedbir almak, Batı Avrupa ya göçü azaltmak, demokrasiyi ve pazar ekonomisini geliştirmek olarak açıklanabilir. 1999 yılında yaşanan Kosova Krizi nin ardından AB, yukarıda anılan politika ve hedefler doğrultusunda, Balkanlar daki güvenlik sorunlarının çözümlerine yönelik eskisinden farklı bir strateji izlemeye başlamıştır. AB nin, 1999 yılına kadar bölgede uyguladığı strateji, krizlerin ortaya çıkmasından sonra çözüm arayışlarına girmek yönündeydi. Ancak, bu strateji, Batı Balkanlardaki kriz yönetiminde yeterli olamamıştır. 1999 Kosova Krizi nin ardından ise AB, Batı 1
Balkanlara yönelik strateji değişikliğine giderek, bu bölgede kriz yönetiminin yerine kriz çıkmasını önleyecek araçlara ağırlık vermeye başlamıştır. Bu bağlamda AB, 1999 yılında, Batı Balkan ülkelerinin ekonomik ve siyasi açıdan AB ye daha yakın hale gelmelerini sağlayacak ve böylelikle bölgede çatışmaları ve krizleri önleyecek İstikrar ve Ortaklık Süreci ni başlatmıştır. İstikrar ve Ortaklık Süreci, tüm Batı Balkan ülkelerini kapsamaktadır. Bugün itibariyle Batı Balkan ülkeleri kendi içinde aday ülkeler ve potansiyel aday ülkeler olarak ikiye ayrılmış durumdadır. Aday ülkeler, Karadağ, Sırbistan ve Makedonya, potansiyel aday ülkeler ise Arnavutluk, Bosna-Hersek ve Kosova dır. Hırvatistan ın ise, 1 Temmuz 2013 tarihi itibariyle AB ne üye olmuştur. AB nin Batı Balkanlar a ilişkin politikasının temel çerçevesini oluşturan İstikrar ve Ortaklık Süreci, AB ve Batı Balkan devletleri arasında İstikrar ve Ortaklık Anlaşmalarını, mali desteği, tek taraflı ticari ödünleri ve çok yönlü bölgesel işbirliğini kapsayan dört alanı hedefleyen bir süreçtir. Bu sürecin en önemli ayağı, Batı Balkan ülkelerinin bazı koşulları yerine getirmeleri halinde AB ile imzalayabilecekleri İstikrar ve Ortaklık Anlaşmaları dır. İstikrar ve Ortaklık Süreci nin temel unsurlarından biri olan İstikrar ve Ortaklık Anlaşmaları, bölgesel işbirliği, demokratikleşme, sivil toplumun gelişimi ve devlet kurumlarının oluşturulması konularına odaklanmıştır. İstikrar ve Ortaklık sürecinin ikinci ayağı ve ekonomik boyutunu oluşturan mali yardımlar ise, 2002-2006 döneminde Batı Balkanlarda Yeniden Yapılanma, Kalkınma ve İstikrara Yönelik Topluluk Yardımı (kısa adıyla CARDS) vasıtasıyla yapılırken, 2007-2013 döneminde ise aday ülkelere sağlanan mali yardım mekanizmasında değişikliğe gidilerek aday ve potansiyel aday ülkelere yapılan mali yardımlar, Katılım Öncesi Yardım Aracı (Instruments for Pre-Accession Assistance-IPA) adı altında birleştirilmiştir. Böylelikle AB tarafından aday ve potansiyel aday ülkelere yapılan mali yardımlar, IPA adıyla tek bir çerçeve altında toplanmıştır. Bu değişiklikle IPA, CARDS yardımının yerine geçmiştir. Katılım Öncesi Mali Yardımlar Batı Balkanlardaki aday ülkelerin yanı sıra, henüz aday olmayan ancak potansiyel aday olarak görülen Arnavutluk, Kosova ve Bosna-Hersek e de tahsis edilmiştir. İstikrar ve Ortaklık Süreci nin üçüncü ayağı olan tek taraflı ticari ödünlerin temel hedefi ise, AB ithalatının çok küçük bir oranını oluşturan Batı Balkan ülkelerinin katkı payını artırarak, bölge ülkelerinin siyasi ve ekonomik istikrarına katkıda bulunulmasıdır. Tek taraflı ticari ödünler sayesinde, bazı istisnalar dışında, Batı Balkan ülkelerinde üretilen malların tamamı AB pazarlarına kotasız ve gümrüksüz girme şansına sahip olmuştur. İstikrar ve Ortaklık Süreci, sadece AB ve Batı Balkan ülkeleri arasında değil, bölge ülkelerinin de kendi aralarında işbirliğine dayanan bir süreçtir. AB, bu tür bölgesel işbirliğinin bölge ülkelerinin iç istikrarına ve bölgesel istikrara katkıda bulunacağı düşüncesindedir. İstikrar ve Ortaklık Süreci çerçevesinde, AB bir taraftan bölgedeki her ülkeyi ayrı ayrı değerlendirmeye 2
tabi tutarken, diğer taraftan bölgesel işbirliği yoluyla bu ülkelerin ekonomik ve siyasi açıdan birbirleriyle daha da bağlantılı hale gelmelerini teşvik etmektedir. Böylelikle, AB yle bütünleşme sürecinde, Balkan ülkeleri arasında benzer ekonomik kalkınmışlık seviyesinin yakalanmasına ve benzer dış politika tercihleri sergilenmesine zemin hazırlayarak farklılıkların azaltılması hedeflenmektedir. AB, 1999 yılında Batı Balkan ülkelerine yönelik olarak başlattığı İstikrar ve Ortaklık Süreci ni bölgeye yönelik yaptığı zirvelerle de desteklemektedir. Nitekim, 2000 yılında yapılan Zagreb Zirvesi, AB nin Batı Balkan ülkelerine yönelik yaptığı ilk zirve olup, bu zirveyle İstikrar ve Ortaklık Süreci ne bir dinamizm kazandırılmış ve Batı Balkan ülkelerinin AB ile daha yakın işbirliği içine girmesi amaçlanmıştır. Zagrep Zirvesi nin en önemli sonucu, AB ye entegrasyon sürecinde bölgesel işbirliğinin Batı Balkan ülkeleri için bir ön koşul haline gelmiş olmasıdır. 2003 yılında yapılan Selanik Zirvesi ise, AB ve Batı Balkan ülkeleri arasında yapılan ikinci önemli zirvedir. Bu zirvede kabul edilen Selanik Gündemi ile İstikrar ve Ortaklık Süreci nin daha etkin uygulanması için bazı kararlar alınmıştır. Bu kararların en önemlisi, Avrupa ortaklıkları sürecinin Batı Balkan ülkelerine yönelik olarak da başlatılmış olmasıdır. Her bir Batı Balkan ülkesinin durumu ayrı ayrı dikkate alınarak düzenlenen Avrupa Ortaklıkları Belgesi yle, ilgili ülkenin kısa ve orta vadede yerine getirmesi gereken öncelikler ve yükümlülükler belirlenmektedir. AB, Batı Balkan Ülkeleri ne yönelik yaptığı zirvelerde, İstikrar ve Ortaklık Süreci ne dâhil olan Batı Balkan ülkelerinin üyelik sürecini hızlandırmalarının kendi ellerinde olduğunu ve bu hızın her ülkenin reformları uygulamak konusundaki performansına bağlı bulunduğu, bu yönde kendilerine her türlü desteğin verileceği mesajını vererek, Batı Balkan ülkelerinin dış politikalarında AB perspektifini ulusal hedef olarak korumaya çalışmaktadır. Nitekim, yukarıda anılan Zagrep ve Selanik Zirveleri ile Selanik Gündemi, Batı Balkan ülkelerinin, AB gündemindeki yerini korumasını sağlamış ve bunun sonucu olarak AB, Batı Balkanlar konusunu, 21 Kasım 2004 tarihinden itibaren, Dış İlişkiler Komiseri nin görev alanından alıp, Genişleme Komiseri ne vermiştir. Bu değişiklik, AB nin Batı Balkan ülkeleri ile ilişkilerini genişleme temelinde sürdürmek yönündeki politikasını açıkça ortaya koymuş olması açısından önemlidir. 2006 yılına gelindiğinde ise, AB, Batı Balkan ülkelerinin üyelik perspektifine ilişkin birtakım değişiklikler getirmiştir. Bölge ülkelerinin üyelik perspektifini aynı yıl ilan ettiği Salzburg Deklarasyonu çerçevesinde belirlenen başlıklar kapsamında değerlendirme yaparak belirleyeceğini açıklamıştır. Bu çerçevede, AB nin değerlendireceği birinci kriter, her Batı Balkan ülkesinin Kopenhag Kriterleri ne ne ölçüde uyum sağladığının belirlenmesidir. İkinci kriter, Batı Balkan ülkelerinin Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi (ICTY) yle işbirliği yapmalarının AB ile ilişkilerin ilerletilmesi açısından kesin bir şart olarak konmasıdır. Üçüncü ve son kriter ise, İstikrar ve Ortaklık Süreci yükümlülüklerinin yerine getirilmesidir. Anılan üç kriteri 3
asgari düzeyde de olsa yerine getiremeyen bölge ülkesinin AB sürecinde ilerlemesi çok güç olmaktadır. İstikrar ve Ortaklık Sürecinde Batı Balkan Ülkelerinin Son Durumu: Bugüne kadar, İstikrar ve Ortaklık Süreci nin tüm Batı Balkan ülkelerinde aynı etkinlikte işletilebilmesi mümkün olmamıştır. Bu nedenle AB, Batı Balkan ülkelerinin üyelik sürecini, her ülkenin performansını ayrı ayrı değerlendirerek belirlemektedir. Bugün itibariyle, AB ne aday olan Batı Balkan ülkeleri, Karadağ, Sırbistan ve Makedonya dır. AB ile müzakerelere başlayan aday ülke ise, Karadağ dır. AB ne potansiyel aday ülkeler ise; Arnavutluk, Bosna Hersek ve Kosova dır. Kosova dışındaki tüm Batı Balkan ülkeleri AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nı imzalamış ve vize serbestisini elde etmişlerdir. Sözkonusu ülkeler bu çerçevede irdelendiğinde; Hırvatistan, 2001 yılında AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nı imzalamış, 2003 yılında üyelik başvurusunda bulunmuş, 2004 yılında ise aday ülke statüsü kazanmıştır. Hırvatistan, Batı Balkan ülkeleri içinde AB ile tam üyelik müzakerelerine başlayan ilk ülkedir. Ancak, Hırvatistan ın AB ile üyelik müzakere süreci, AB üyesi Slovenya ile 1991 den beri süren ve her iki ülkenin de hak iddia ettikleri Adriyatik Denizi nde bulunan Piran Koyu krizi nedeniyle zaman zaman durma noktasına gelmiştir. Ancak Almanya ve Fransa nın baskısıyla Slovenya nın Hırvatistan a uyguladığı veto kalkmıştır. 2005 yılında müzakerelere başlayan Hırvatistan, 1 Temmuz 2013 tarihinde AB ne üye olmuştur. Karadağ, 2006 yılında Yugoslavya Federasyonu ndan ayrılarak bağımsız olmuştur. Bu ülke, Batı Balkanların nüfus bakımından en küçük ülkesidir. Ayrıca, diğer bölge ülkelerine kıyasla etnik sorunların daha az yaşandığı bir ülkedir. Bu nedenle, Karadağ ın tam üyelik sürecinde önemli bir engelle karşılaşmadan ilerleme sağlayabilecek şartlara sahip olduğu değerlendirilmektedir. Karadağ ile AB arasında 2007 yılında İstikrar ve Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır. 2008 yılında, AB ne tam üyelik başvurusunda bulunan Karadağ, 17 Aralık 2010 tarihinde aday ülke statüsünü elde etmiştir. AB ile 2012 yılında üyelik müzakerelerine başlayan Karadağ, Hırvatistan dan sonra AB ile üyelik müzakerelerine başlayan ikinci Batı Balkan ülkesidir. Makedonya, 2001 yılında sınırları içinde yaşayan Arnavutlar ile Makedonlar arasında başlayan iç çatışmaları Arnavutlar ile anlaşarak sonlandırmıştır. Bu anlaşma, Arnavutlara geniş haklar tanıyan 2001 tarihli Ohri Barış Anlaşması ile sağlanmıştır. AB başta olmak üzere uluslararası toplumun yönlendirmesiyle imzalanan Ohri Barış Anlaşması nın ardından AB, istikrarı korumak amacıyla Makedonya yı, İstikrar ve Ortaklık müzakerelerini başlatmak için davet etmiştir. 2001 de İstikrar ve Ortaklık Anlaşması imzalayan ilk Batı Balkan ülkesi olan Makedonya, 2004 yılında tam üyelik başvurusunda bulunmuştur. 2005 yılında ise aday ülke statüsü alan Makedonya, AB inden henüz bir müzakere tarihi alamamıştır. Bunda en büyük 4
engelin, AB üyesi Yunanistan ile devam eden isim sorunu olduğu değerlendirmeleri yapılmaktadır. Sırbistan ile AB arasında 2007 yılında parafe edilen İstikrar ve Ortaklık Anlaşması, Kosova nın bağımsızlığının hemen ardından, 29 Nisan 2008 tarihinde imzalanmıştır. İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nın Kosova nın 17 Şubat 2008 tarihli bağımsızlık ilanının hemen ardından imzalanmasının temelinde, Sırbistan daki milliyetçi kesimin güçlenmesini önlemek, ülkedeki AB yanlısı çevreleri destekleyerek AB perspektifini güçlendirmek ve Sırbistan ın AB hedefinden sapmasını önlemek yatmaktadır. 19 Aralık 2009 tarihinde, AB ne vizesiz seyahat hakkı tanınan Sırbistan, 1 Mart 2012 tarihinde adaylık statüsünü elde etmiştir. AB, Sırbistan ın AB üyeliğinin Kosova ile ilişkilerin normalleştirilmesi şartına bağlı olduğunu her fırsatta belirtmektedir. Son olarak, Sırbistan ve Kosova arasında, AB arabuluculuğunda sürdürülen müzakere sürecinin 19 Nisan 2013 tarihinde yapılan 10. turunda, Kuzey Kosova nın statüsüne ilişkin on beş maddelik Brüksel Anlaşma sı imzalanmıştır. Belgrad-Priştine diyalog süreci neticesinde varılan anlaşmanın uygulanması, Sırbistan ın ve Kosova nın birbirleriyle olduğu kadar, AB yle ilişkilerinin geleceği bakımından da büyük önem taşımaktadır. Sırbistan ın AB tam üyelik müzakerelerine başlaması ve AB'nin Kosova ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nın imzalanmasını müzakere etmeye başlaması, AB nin diğer taleplerinin yanı sıra, sözkonusu anlaşmayla da yakından ilişkilidir. Nitekim, AB Komisyonu tarafından 22 Nisan 2013 günü yayımlanan iki ayrı raporda, Sırbistan'la tam üyelik müzakerelerine başlama tarihi verilmesi tavsiye edilmiş ve Kosova'nın AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nı imzalamak üzere görüşmelere başlamaya hazır olduğu kaydedilmiştir. 28 Haziran 2013 tarihinde gerçekleştirilen AB Zirvesi nde ise, Sırbistan ile üyelik müzakerelerine en geç 2014 Ocak ayında başlanması kararı alınmıştır. Ancak, Kosova sorunu, hala Sırbistan ile AB arasında üyelik sürecini etkileyebilecek potansiyel bir sorun olarak durmaktadır. Bosna Hersek teki savaş, Dayton Barış Anlaşması yla sona ermiş olmakla birlikte, bu anlaşma ülke içinde istikrarı sağlayamamıştır. Yoğun uluslararası çabalara rağmen bugün bile, Bosna-Hersek istikrarın çok uzağındadır. 2008 yılında AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması imzalayan Bosna-Hersek, Batı Balkan Ülkeleri arasında AB ile bütünleşme sürecini tamamlayabilecek en son ülke olarak görülmektedir. Bosna-Hersek te kalıcı istikrarın sağlanmasının önündeki en büyük engelin, bu ülkede milliyetçi partilerin hala çok güçlü olması ve iktidara gelen milliyetçi hükümetlerin AB üzerinden uzlaşmaya varmak yerine, Sırp, Boşnak ve Hırvat kimlikleri arasındaki ayrılıkları pekiştirmeye çalışmaları olduğu değerlendirilmektedir. Henüz üyelik başvurusunda bulunmayan Bosna-Hersek, AB tarafından potansiyel aday ülke olarak tanınmaktadır. Bosna-Hersek, 2010 yılının Aralık ayında AB ne vizesiz seyahat hakkı kazanmıştır. 5
Arnavutluk, AB tarafından Batı Balkanlar bölgesinde bir istikrar unsuru olarak görülmektedir. Bunun nedeni, Karadağ gibi, diğer Batı Balkan ülkelerine kıyasla etnik açıdan daha homojen bir ülke olmasıdır. Organize suçlar, kaçakçılık, rüşvet, kamu yönetimi alanları başta olmak üzere İstikrar ve Ortaklık Süreci nin yükümlülüklerinin sağlanması için gereken siyasi kararlılığı göstermesi halinde, tam üyelik sürecinde ilerleme kaydedebilecek bölge ülkeleri arasında değerlendirilmektedir. AB tarafından potansiyel aday ülke olarak tanınan Arnavutluk, AB ile 2006 yılında İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nı imzalamıştır. 2010 yılının Aralık ayında, Arnavutluk vatandaşlarına AB tarafından AB ne vizesiz seyahat hakkı verilmiştir. Kosova, 17 Şubat 2008 tarihinde bağımsızlığını ilan etmiş olan Batı Balkanlar bölgesinin en genç ülkesidir. Bağımsızlık ilanından bu yana AB üye ülkeleri, Kosova nın bağımsızlığının tanınmasına yönelik farklı tutumlar sergilemektedirler. Bu nedenle AB bugüne kadar, Kosova nın bağımsızlığın tanınmasına ilişkin bir birlik kararı çıkaramamıştır. Yunanistan, Slovakya GKRY, İspanya ve Romanya hala Kosova yı tanımayan AB ülkeleridir. Kosova nın AB üyeliği yolundaki en önemli engelin, üye ülkelerin Kosova nın tanınması konusunda ikiye bölünmeleri olduğu değerlendirilmektedir. Bu bölünmüşlüğe rağmen, AB, Kosova ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nın izlenebilmesinin hukuki yollarını araştırmaktadır. Bugün itibariyle, Kosova vatandaşları AB nin vize muafiyetinden yararlanamayan tek Batı Balkan ülkesidir. Ocak 2012 tarihi itibariyle AB ile Kosova arasında vize muafiyeti müzakereleri başlatılmıştır. Sırbistan ve Kosova arasında, AB arabuluculuğunda sürdürülen Belgrad-Priştine diyalog sürecinin 19 Nisan 2013 tarihinde yapılan 10. turunda, varılan Brüksel Anlaşması nın uygulanması, Kosova nın, AB yle ilişkilerinin geleceği bakımından da büyük önem taşımaktadır. Anlaşma nın 14. maddesi ne göre, Sırbistan ve Kosova birbirinin AB sürecini engellemeyeceğini veya başkalarını engellemeye teşvik etmeyeceğini taahhüt etmektedirler. Bu maddeye göre, Sırbistan ın yanı sıra, Kosova nın bağımsızlığını tanımayan beş AB üyesi ülkenin de önümüzdeki süreçte Kosova-AB ilişkilerinin gelişmesinin önünde engel olamayacağı değerlendirilmektedir. Nitekim AB Komisyonu tarafından 22 Nisan 2013 günü yayımlanan raporunda, Kosova'nın AB ile İstikrar ve Ortaklık Anlaşması nı imzalamak üzere görüşmelere başlamaya hazır olduğu kaydedilmiştir. Kosova henüz AB üyeliği için başvuruda bulunmamış olup, AB tarafından potansiyel aday ülke olarak tanınmaktadır. Sonuç: SSCB nin dağılışı ve Soğuk Savaş ın sona ermesiyle Balkan ülkeleri, siyasi, ekonomik ve güvenlik gerekçeleriyle demokrasiyi ve serbest piyasa ekonomisini benimseyerek, Batı kurum ve kuruluşları içinde yer almayı siyasetlerinin ana hedefi haline getirmişlerdir. Rusya nın müdahale imkânının zayıfladığı Balkanlar bölgesindeki yeni ortamda, Batı ülkelerinin de 6
desteklediği bu güçlü yönelişten bir geriye dönüş beklenmemektedir. Bu yöneliş bölgede reformların devamı bakımından en önemli teşvik unsuru olmakta, bölge ülkelerini aralarındaki sorunları çözmeye zorlamaktadır. Balkan ülkelerinin, AB üyelik süreçlerine ilişkin müzakereler bu ülkelerin iç dinamiklerine göre farklı hızlarda işlemektedir. AB her Batı Balkan ülkesini ayrı ayrı değerlendirmeye tabi tutarak, bu ülkelerin üyelik sürecini, her ülkenin reformları uygulamak konusundaki performansına bağlı kılmaktadır. Bugün itibariyle, tüm Batı Balkan ülkelerine yönelik AB üyelik süreci işlemeye devam etmekte olup, bu ülkelerin AB ne üyeliklerine kesin gözüyle bakılmakta ve üyelikleri değil, üyeliklerinin zamanlaması tartışma konusu olmaktadır. 7