Bölüm 7 Monopol ve Monopson
Tartışılacak Konular Tekel Tekel Gücü (Monopoly Power) Tekel Gücünün Kaynakları Tekel Gücünün Sosyal Maliyeti
Tartışılacak Konular Monopson (Monopsony) Monopson Gücü Tekel Gücünün Sınırlandırılması: Anti-tröst yasaları Fiyat Farklılaştırması (Price Discrimination) Dönemler arası fiyat farklılaştırması
Tam Rekabet Tam Rekabet Piyasasının Kısa Özeti P = LMC = LAC Normal kar veya uzun dönemde sıfır ekonomik kar Çok sayıda alıcı ve satıcı Homojen ürün Tam bilgi Firmalar fiyatı piyasadan veri olarak alırlar.
Tam Rekabet P D Piyasa S P Firma LMC LAC P 0 P 0 D = MR = P Q 0 Q q 0 Q
Monopol Monopol, ikamesi güç malın üretim yada satışının bir tek firma tarafından yapılmasıdır Tekel Piyasa Varsayımları Bir satıcı çok sayıda alıcı Tek ürün (tam ikamesi olmayan) Giriş engelleri vardır
Monopol Monopol Çeşitleri Ölçek ekonomileri ve Doğal Monopol Arzın kontrolünün tek firmada olması Firmalar arası anlaşmalar ve akdi monopoller Yasal monopoller
Monopol Tekelci, piyasanın arz yanını oluşturur ve satışa sunulacak miktar üzerinde tam bir kontrole sahiptir. Karlar marjinal hasılanın marjinal maliyete eşit olduğu noktada maksimize edilir.
Monopol Marjinal Hasılanın Bulunması Tek üretici olarak, tekelci firma çıktı ve fiyat düzeylerini belirlemek için piyasa talebi ile çalışır. Bir firmanın talebi aşağıdaki gibi olsun: P = 6 - Q
Toplam, Marjinal ve Ortalama Hasıla Toplam Marjinal Ortalama Fiyat Miktar Hasıla Hasıla Hasıla P Q R MR AR 6 0 0 --- --- 5 1 5 5 5 4 2 8 3 4 3 3 9 1 3 2 4 8-1 2 1 5 5-3 1
Ortalama ve Marjinal Hasıla Fiyat 7 6 5 4 3 2 B e>1 MR>0 e=1 MR=0 A Ortalama Hasıla (Talep) e<1 MR<0 1 0 Marjinal Hasıla E C 1 2 3 4 5 6 7 Çıktı
Monopol Gözlemler Monopolistin malına olan talep eğrisi piyasa talep eğrisidir ve negatif eğimlidir Marjinal Hasılat eğrisi daima piyasa talep eğrisinin altında yer alır: Çünkü satışı arttırmak için fiyat düşmelidir (MR < P) Tam Rekabete ise: Satışın artması için fiyatın düşmesine gerek yoktur: MR = P
Monopol A noktasında talebin fiyat esnekliği e=1, solunda e>1, sağında e<1 Monopolcünün talep eğrisi doğru şekilde olduğunda marjinal hasıla eğrisi talep eğrisinin miktar eksenini kestiği nokta ile orijin arasındaki mesafeyi (0-6) iki eşit parçaya böler (0-3) ve (3-6)
Monopol Talep eğrisi üzerinde esnekliğin birden küçük olduğu AC arasında fiyat düştükçe satın almak istenen miktar artmakla birlikte marjinal hasılat negatif değerler alırken toplam hasılat azalmaktadır. Talebin fiyat esnekliğinin bire eşit olduğu A noktasında marjinal hasıla sıfıra eşit olurken toplam hasıla maksimum düzeye erişmektedir. Çünkü BA arasında fiyat düştükçe MR azalırken TR artmakta, AC arasında fiyat düştükçe MR negatif değerler alırken TR azalmakta ve dolayısı ile E noktasında MR=0 iken TR maksimum değer almaktadır.
Monopol Talebin fiyat esnekliğinin birden küçük olması durumunda marjinal hasılat negatif olduğundan monopolcü için denge söz konusu olamaz. Çünkü marjinal hasılat negatifken dengenin olabilmesi için marjinal maliyetinde negatif olması gerekir ki bilindiği gibi marjinal maliyetin negatif olması mümkün değildir. O halde monopolcü ancak malına olan talebin fiyat esnekliğinin birden büyük olduğu herhangi bir fiyatta dengeye gelir.
Kar Maksimizasyonu Tekelcinin Çıktı Düzeyini Belirlemesi Karlar MR = MC iken maksimumdur Firma Maliyet Fonksiyonu aynıdır Çıktı MR = MC düzeyinin altında ise satış hasılatındaki azalma maliyetteki azalmadan büyüktür (MR > MC). MR = MC düzeyinin üstündeki çıktı düzeylerinde maliyetlerdeki artış, hasıladaki azalmadan büyüktür (MR < MC)
Kar Maksimizasyonu Fiyat P*AQ*0: TR P 2 BQ*0: TC P*ABP 2 : Kar MC P* E A AC B P 2 F C D = AR MR 0 Q1 Q* Miktar
Monopol Tekelde Fiyatlandırmayı tam rekabetteki durumla karşılaştıralım: Monopol Tam Rekabet P = MC P > MC Tekel gücü pozitif karların garantisi değildir. Monopolcünün talebinin çok düşük yada üretim maliyetinin çok yüksek olduğu durumlarda monopolcü karı ortadan kalkabileceği gibi zarar bile söz konusu olabilir. Kar, fiyatın ortalama maliyeti ne kadar aştığına bağlıdır.
Monopol Tekelde Fiyatlandırmayı tam rekabetteki durumla karşılaştıralım : Talep ne kadar esnekse fiyat o kadar marjinal maliyete yakınlaşacaktır. Tekelcinin arz eğrisi yoktur; tam rekabetteki firma arz eğrisi MC eğrisinin AVC eğrisi üzerinde kalan kısmıdır
Monopolcünün Uzun Dönem Dengesi Monopol piyasasında uzun dönemde yeni firmaların endüstriye girmesi engellenmiş olduğundan kısa dönemde sağlanan aşırı kar uzun dönemde de devam edebilmektedir. Uzun dönemde monopolcü en yüksek karı uzun dönem marjinal maliyeti marjinal hasılata eşit olduğu üretim düzeyinde sağlar. Bu nedenle üretim tesisini, bu üretim miktarını minimum maliyetle gerçekleştiren ölçeğe göre ayarlar
Tekel Gücü Lerner endeksi: Tekel Gücü Endeksi L = (P - MC)/P Endeksin değeri büyüdükçe (L, 0 ile 1 arasında değerler alır) tekel gücü büyür. Mark-up fiyatlama: (P-MC)/P yani fiyatın marjinal maliyet üstünde kalan kısmının fiyata oranını, bir başka deyişle, fiyatın marjinal maliyet üzerindeki kısmının fiyatın % kaçı olduğunu ifade etmektedir L endeksi esneklik E d cinsinden ifade edilebilir L = (P - MC)/P = 1/E d firmanın talep esnekliğidir, piyasanın talep esnekliği değildir. E d
Tekel Gücü Monopol talep eğrisinin esnekliğinin birden büyük olduğu bölümde faaliyette bulunmaktadır. Ve talep esnekliği küçüldükçe (bire yaklaştıkça) mark-up büyümekte ve dolayısı ile de monopol gücü artmaktadır. Monopolcünün talep esnekliği büyüdükçe mark-up küçülmekte ve monopol gücü zayıflamaktadır. Eğer denge üretim düzeyinde monopolcünün talebinin fiyat esnekliği bire eşitse monopol gücü bire eşittir. Bu durum monopolcünün erişebileceği en yüksek gücü ifade eder. Monopolcünün talebinin fiyat esnekliği birden uzaklaşarak büyüdükçe monopol gücü zayıflayacaktır. Örneğin talebin fiyat esenkliği 3 ise monopol gücü 0.33 tür (1/3=0.33). Ve esneklik 5 ise monopol gücü 0.20 dir (1/5=0.20)
Tekel Gücünün Kaynakları Bazı firmalar önemli tekel gücüne sahipken neden bazılarının tekel gücü yok denecek kadar küçüktür? Bir firmanın tekel gücü, firmanın ürününe olan talebin fiyat esnekliği tarafından belirlenir.
Tekel Gücünün Kaynakları Firmanın Talep esnekliğini ise aşağıdaki faktörler belirler: 1) Piyasa talebinin esnekliği 2) Firma sayısı 3) Firmalar arası etkileşim
Tekel Gücünün Sosyal Maliyeti Tekel gücü ekonomide fiyatların daha yüksek, tüketilen miktarın ise daha düşük olmasına yol açar. Bununla birlikte, tekel gücü üretici ve tüketicilerin refahını toplam olarak hangi şekilde değiştirir?
Tekel Gücünden Kaynaklanan Net Kayıp (Tam rekabet piyasası ile karşılaştırıldığında) P Tüketici Rantındaki Kayıp Yüksek fiyattan dolayı Tüketicilerin kaybı A+B ve Üreticilerin kazancı A-C. Net kayıp MC P m P C A B C AR MR Q m Q C Miktar
Tekel Gücünün Sosyal Maliyeti Rant Kollama (Rent Seeking) Firma tekel gücü elde etmek için aşağıdaki faaliyetler için harcama yapabilir. Lobi faaliyetleri Reklam faaliyetleri Üretimi kısarak fiyatı arttırma Tüketicilerden firmaya aktarılacak tutarlar ne kadar büyükse, tekelin sosyal maliyeti o ölçüde büyük olacaktır.
Monopson (Monopsony) Bir monopson sadece bir satın alıcının olduğu piyasadır. Oligopson ise sadece birkaç alıcının olduğu piyasadır. Monopson Gücü: alıcının tam rekabet piyasasındaki fiyata kıyasla malın fiyatını aşağıya çekebilme kabiliyetidir.
MALINI TAM REKABET PİYASASINDA SATAN MONOPSONCUNUN DENGESİ Fiyat MSAM S =OSAM P* «B «C MSAM: marjinal satın alma maliyeti OSAM: Ortalama satın alma maliyeti Q* Miktar
MALINI TAM REKABET PİYASASINDA SATAN MONOPSONCUNUN DENGESİ P S Fiyat MSAM S =OSAM P E P p B F P = MR=AR D P 1 A C Q Miktar Tam rekabette piyasa dengesi Q 1 Q 2 Miktar Monopsoncunun dengesi
Piyasa Gücünü Sınırlandırmak: Antitröst yasaları Anti-tröst Yasaları: Rekabetçi bir piyasayı teşvik eder Kurallar ve düzenlemeler daha rekabetçi bir ekonomiyi teşvik edecek biçimde: Rekabeti kısıtlayan hareketlerin kısıtlanması Tekel gücüne yol açan piyasa yapılarını kısıtlamak
Tüketici Rantını Ele Geçirme P max P 1 A Soru Firma A daki tüketici rantını ele geçirip karlı bir biçimde B de satış yapabilir mi? P* P 2 B MC Yanıt evet Fiyat farklılaştırması P C D MR Q* Miktar
Tüketici Rantını Ele Geçirme Fiyat Farklılaştırması (Price discrimination) benzer veya aynı ürünleri farklı tüketicilere farklı fiyatlardan satmaktır. Fiyat farklılaştırılması üç farklı şekilde olur: 1. Derece Fiyat farklılaştırılması 2.Derece Fiyat farklılaştırılması 3. Derece Fiyat farklılaştırılması
Fiyat Farklılaştırması Birinci Derece Fiyat Farklılaştırması Her bir tüketiciye farklı bir fiyat uygulanabiliyorsa, başka bir değişle tüketicilerin ödemeye razı oldukları maksimum fiyatla (reservation price) satış yapılıyorsa birinci derece fiyat farklılaştırması söz konusudur.
Tam Fiyat Farklılaştırmasından (Birinci Derece) Kazanılan Ek Karlar P max Fiyat farklılaştırması yoksa, çıktı Q* ve fiyat P*. Kar sarı renkte verilen ve MC ve MR eğrileri arasıdır. Tüketici rantı P* denge fiyatının üstünde ve talep eğrisinin altında kalan alandır. P* P C MC Tam fiyat farklılaştırması ile her tüketici ödemeye razı olacağı en yüksek fiyatı öder. Q* MR Q** Miktar D = AR ÇıktıQ** düzeyine yükselir ve fiyat P C düzeyine; MC = MR = AR = D olduğu noktaya gelir. Karlar eski MR eğrisinin üzerinde ve D eğrisinin altında (aynı zamanda MC eğrisinin üzerinde) kalan mor renkli alan kadar artmıştır.
Tam Fiyat Farklılaştırmasından (Birinci Derece) Kazanılan Ek Karlar P* P A A P C Tek fiyat (P*) uygulandığında tüketici rantı. K Tek fiyat (P*) uygulandığında değişen karlar. MC E Mükemmel farklılaştırma ile, Her tüketici ödemeye razı olduğu en yüksek fiyatı öder Karlar yükselir Tam fiyat farklılaştırmasından kaynaklanan ek karlar D D = AR(=MR) S MR 0 Q* Q** Miktar
Tam Fiyat Farklılaştırmasından (Birinci Derece) Kazanılan Ek Karlar Soru: Üreticiler birinci derece fiyat farklılaştırmasını neden uygulamada zorluklarla karşılaşırlar? Yanıt: 1) Çok sayıda tüketici olduğu için pratik değildir 2) Her tüketici için ödemeye razı olduğu en yüksek fiyatı (reservation price) tahmin etmek imkansızdır
Fiyat Farklılaştırması Birinci Derece Fiyat Farklılaştırması Gerçek hayatta mükemmel fiyat farklılaştırması sağlanamaz. Ancak belli derecelerde farklı fiyatlar uygulanabilir. Örnekler: Avukatlar, hekimler, muhasebeciler Özel Okullar ve Üniversiteler
Birinci Derece Fiyat Faklılaştırması P 1 Tek fiyat P* 4, yerine altı farklı fiyat uygulanmış ve kar artmıştır. P 2 P 3 P* 4 MC P 5 P 6 D MR Q0 Q1 Miktar
İkinci Derece Fiyat Farklılaştırması İkinci-derece fiyat farklılaştırması tüketilen miktarın büyüklüğüne bağlı olarak yapılır. (grup, blok) P 1 P 0 P 2 Tek fiyat uygulandığında: P = P 0 ve Q = Q 0. 2. Derece fiyat farklılaştırması durumunda üç fiyat P 1, P 2, ve P 3. ortaya çıkmaktadır (ör. Elektrik, ev, tarım, sanayi) Ölçek Ekonomileri: Tüketici refahının artmasına Daha yüksek karlara olanak verebilir. MC AC P 3 D MR Q 1 Q 0 Q 2 Q 3 Miktar 1. blok 2. blok 3. blok
Fiyat Farklılaştırması Üçüncü Derece Fiyat Farklılaştırması 1) Pazarı iki gruba ayırır. 2) Her grubun kendi talep eğrisi mevcuttur. 3) En yaygın kullanılan fiyat farklılaştırması türüdür. Örnekler: havayolu şirketleri, öğrencilere ve emeklilere sağlanan indirimler vs.
Fiyat Farklılaştırması Üçüncü Derece Fiyat Farklılaştırması 4) Üçüncü derece fiyat farklılaştırmasının uygulanabilmesi için piyasanın iki farklı gruba bölünebilmesi ve her bir grubun talep esnekliklerinin farklı olması gerekir. (ör. İş için uçanlar ile tatil amacıyla uçanlar)
Havayolu Şirketlerinde Fiyatlar Esnekliklerin farklı olması, farklı tüketicilere farklı fiyatlar uygulanabilmesine olanak verir. İş için seyahat edenler daha az seçeneğe sahip olduklarından; talep esneklikleri daha katıdır. Diğer yolcular ise daha çok esnekliğe sahip ve talep esneklikleri yüksektir.
Havayolu Ücretleri Havayolu firmaları biletlere değişik kısıtlamalar getirerek piyasayı bölümlemektedirler. Pahalı olmayan: haber verilecek, hafta sonu kalınacak, geri ödeme yok En pahalısı: kısıtlama yok
Dönemler Arası Fiyat Farklılaştırması Piyasayı Zaman Dilimine Göre Bölme Ürün ilk piyasaya çıktığında, talep esnek değildir: Kitap Sinema Bilgisayar
Dönemler Arası Fiyat Farklılaştırması Piyasayı Zaman Dilimine Göre Bölme Bu piyasa elde edebileceği maksimum karı elde edince, firmalar fiyatı düşürüp daha geniş bir kitleye (talep esnekliği daha yüksek) hitap etmeyi tercih ederler. Kitabın daha ucuz baskısı Sinema günleri İndirimli bilgisayar kampanyaları