ARAŞTIRMA ve GELİŞTİRME (AR&GE)

26. TÜRKİYE-AB İSTİŞARE KOMİTESİ TOPLANTISI ISTANBUL, 27-28 NİSAN 2009 ÇALIŞMA DÖKÜMANI (Türk tarafı) ARAŞTIRMA ve GELİŞTİRME (AR&GE) Hazırlayan: Prof.Dr. Muammer Kaya TİSK Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Nisan 2009

I. GİRİŞ Bilim ve Teknoloji (B&T), Araştırma ve Geliştirme (Ar&Ge), bilgi, yaratıcılık ve bilgi teknolojileri ekonomik büyüme ve verimlilik için anahtar kavramlardır. Bunlar istihdam, zenginlik için dengeli ve demokratik sosyal büyümenin en temel şartlarını oluştururlar. Türkiye son 20 yıldır, uluslar arası ticari ilişkiler, artan ihracat ve ekonomi tabanlı rekabet yaratarak, önemli bir ekonomik değişim geçirmektedir. Bu özellikler Türkiye nin Avrupa ile daha iyi bütünleşme çabalarıyla birlikte Ar&Ge yi Türkiye için ana mesele yapmıştır. Bilim ve teknoloji Türkiye nin gelecekte Üniversitelerindeki B&T bölüm ve fakülteleriyle büyümesine sebep olacaktır. Türkiye bilim toplumuna geçişin B&T ye daha fazla yatırım ile başarılacağına inanmaktadır. Ulusal B&T politikası ülkenin 5 yıllık mevcut ekonomik ortamında ekonomik ve mali planlarıyla belirlenir. Planlama hem etkin Ar&Ge altyapı koordinasyonunu belirleme ihtiyacını ve modern, yaratıcı B&T sektörünün ekonomik, endüstriyel ve sosyal gelişmenin ana bileşenleridir. Bu rapor Türkiye nin araştırma ve geliştirme durumunu inceler ve eğilimleri özetler; ayrıca, Türkiye nin bilim, teknoloji ve yaratıcılık politikalarını Avrupa Birliği (AB) ve OECD ülkeleriyle karşılaştırır. İlk olarak genel bir durum değerlendirilmesi yapılmıştır. Sonra istatistiksel veriler karşılaştırılmıştır. Sonuç bölümünde, bazı gözlem ve öneriler Türkiye de Ar&Ge nin gelecekte gelişmesi için yapılmaktadır. Bu raporun ana amacı Türkiye ile Avrupa arasında Ar&Ge aktivitelerini ve işbirliğini mümkün olduğunca bazı alanlarda tartışmalara açmaktır. Türkiye nin Ar&Ge ye ayırdığı harcama 2008 de 4.3 milyar $ ı bulmuştur. 2006 da GSYİH dan Ar&Ge ye ayrılan pay (Ar&Ge yoğunluğu) %0.76 dır. Amerika da yayınlanan aylık Ar&Ge Dergisindeki 2008 Küresel Ar&Ge Raporuna göre Türkiye dünyada 2008 yılında Ar&Ge ye ayrılan payda 25. sırada yer almaktadır. Türkiye deki Ar&Ge tipik endüstrileşmiş bir ülkeden farklı olarak nüfusun ve ekonominin küçük bölümünü temsil eder. Türkiye de Ar&Ge hali hazırda yüksek kalitede olup, sınırlı durumdadır. Türkiye de Ar&Ge nin gelecekteki muhtemel gelişme yönü ileri seviyelerde faaliyetler olurken mevcut seviye kalitesi sürdürülecektir. Bu genişlemelerin başarılması öncelikle Türk sanayisinin Ar&Ge faaliyetlerini artırma ihtiyacının gereğine dayanacaktır. Türk Üniversiteleri yüksek kaliteli fakülte personeline hali hazırda sahiptir, bu yüzden Türk Ar&Ge si deneyimli araştırmacı eksikliği ile sınırlı değildir. Türkiye uluslar arası işbirliğini artırıp toplum ve araştırma grupları ve sanayi arasındaki bağları kuvvetlendirmelidir. Böylece bilim, yaratıcılık ve uzun vadeli büyüme sağlanacaktır. Türkiye Araştırma Alanı (TRA) toplumdaki bilgiden ve Türkiye nin bilgi potansiyelinin her boyutundan, insanlar, altyapı, organizasyonlar, finansman, bilgi dolaşımı ve küresel işbirliğinden kaynaklanır. Türkiye Araştırma Alanı aşağıdakilerini içerir: Ehliyetli araştırmacıların uygun akışı/hareketliliği, Dünya standardında araştırma altyapısı, Mükemmel araştırma enstitüleri, Etkin bilgi paylaşımı, İyi-koordine edilmiş araştırma programları ve öncelikleri, 2

Türk Araştırma Alanının (TRA) Avrupa Araştırma Alanı (ERA) ve dünya ile geniş açıklığı. Avrupa Birliği ile Türkiye nin İlişkilerinin Kronolojisinin: Tarih Olay 1963 İşbirliği anlaşması imzalandı 1987 Tam üyelik başvurusu 1995 Gümrük Birliği 1998-2002 FP5 (proje bazında katılım) 1999 Türkiye nin AB aday üyeliği resmi olarak kabul edildi 2002-2006 FP6 (ortak üyeliğine tam katılım) 2007-2013 FP/ (tam katılım) Bu rapor Türkiye nin araştırma ve geliştirme potansiyel ve değerlendirmesini bilimsel ve teknolojik olarak sunar ve AB-15, AB-27 ve OECD ülkeleri ile Eurostat, Türkstat ve OECD ana istatistik göstergeleri ile mukayese etmektedir. Bu rapor aynı zamanda Türkiye nin bilim ve teknoloji alanındaki yerini Avrupa ve Dünya ile değerlendirir. Bu rapor sekiz bölümden oluşmaktadır: Bölüm 1: Küresel bilim, teknoloji ve sanayi görünümü, Bölüm 2: Ar&Ge yatırımı, Bölüm 3: Bilgi çalışanlarını gözlemleme, Bölüm 4: Verimlilik ve rekabetçilik, Bölüm 5: Türkiye nin AB müktesebatına uyumu, Bölüm 6: Gelişme Raporu değerlendirmesi, Bölüm 7: Türkiye ne yapmalıdır? Bölüm 8: Tavsiyeler ve sonuçlar. 3

BİLİM, TEKNOLOJİ ve YARATICILIK (BTY) GÖSTERGELERİ BÖLÜM BİR KÜRESEL BİLİM, TEKNOLOJİ ve SANAYİNİN GÖRÜNÜMÜ UYGULAMAYA DÖNÜŞMEYEN BİLİM DOĞRU İLE YANLIŞ ARASINDADIR El Cezeri (13.yy) 4

II..KÜRESEL BİLİM - TEKNOLOJİ (B&T) ve SANAYİ GÖRÜNÜMÜ Bilim, teknoloji ve yaratıcılığa yatırım güçlü ekonomik büyümeye neden olur. Yakın zamana kadar, küresel şartlar yatırım faaliyetleri için uygundu. OECD ülkelerinin Ar&Ge yatırımları 1996 da 468 milyar dolardan 2006 da 818 milyar dolara çıkmıştır. Ar&Ge ye yapılan harcama 1996 ve 2001 yılları arasında yıllık gerçek fiyatlarla %4.6 artmıştır. Fakat 2001 ve 2006 yılları arasında yıllık %2.5 büyümeye gerilemiştir. Gelecekteki yatırımlar iş dünyasının harcamalarına bağlı olacaktır. 2005 ABD bütçe harcama yaklaşımlarına göre Ar&Ge için 1995 yılı fiyatlarıyla 90 milyar dolardan fazla harcama yapılacaktır. AB de harcama miktarı hemen hemen 1995 fiyatlarıyla 65 milyar dolar iken Japonya da 20 milyar marka erişmemektedir (Eurostat, Science, Technology and Innovation in Europe, 2008). 2006 yılında ABD 344 milyar dolar ile dünya Ar&Ge yatırım lideri iken onun küresel Ar&Ge deki payı iş dünyasının Ar&Ge harcama zayıflığından düşmektedir. AB- 27 nin payı da azalmaktadır. Avrupa nın Ar&Ge amacı Lizbon ve Barselona Konseyinin belirlediği gibi 2010 yılında GSYİH nın en az %3 ü ve özel sektörün (ÖS) bunun üçte ikisini (yani %2) karşılamasıdır. AB-27 nin Ar&Ge yoğunluğu 2006 yılında %1.84 tür. AB-27 nin Ar&Ge yoğunluğu sadece uluslar arası rakipleri Japonya (%3.33) ve ABD den (%2.62) az olması değil aynı zamanda Lizbon Stratejisiyle belirlenen %3 hedefinden de düşüktür. Çin in Ar&Ge yoğunluğu GSYİH sının %1.34 üdür. Ancak Çin in Ar&Ge yoğunluğu hızla artarken, AB- 27 nin Ar&Ge yoğunluğu biraz düşmüştür (%0.22). Avrupa ülkelerinden sadece ikisi (İsveç (%3.86)) ve Finlandiya (53.48) AB nin %3 lük hedefini aşabilmiştir. Dört AB üyesi ülke (Almanya, Danimarka, Avusturya ve Fransa) %2 den yüksek Ar&Ge yoğunluğuna sahip olurken, diğer tüm AB üyeleri bu eşik değerden düşüktür. Ayrıca 12 üye devletin Ar&Ge yoğunluğu %1 in altındadır. Ar&Ge yoğunluğu, Ar&Ge harcamasının GSYİH oranı ile de ölçülebilir. 2005 yılında İsrail %4.9, İsveç %4.3, Finlandiya %3.5, Japonya ve İzlanda %3.1 Ar&Ge/GSYİH oranına sahiptir. ABD dünyada 5. sıradadır. Rusya nın Ar&Ge/GSYİH oranı %1.3 den fazladır. Bu yüzden iyi ekonomik gelişme ve zenginlik için Ar&Ge/GSYİH oranı %1.5 dan fazla olmalıdır. AB nin bu konudaki hedefi %3 tür. II.1. Bazı OECD Üyesi Olmayan Ülkeler Önemli Ar&Ge Harcayışı Olmaktadır Ar&Ge nin küresel dağılımı değişmektedir. Çin in 2006 da Ar&Ge ye milli gelirden ayırdığı pay 86.8 milyar dolara ulaşmıştır. 2001 den 2006 ya yıllık %19 artış olmuştur. G. Afrika da 1997 de Ar&Ge yatırımı 1.6 milyar dolardan 2005 de 3.7 milyar dolara çıkmıştır. Rusya 1996 da 9 milyar dolardan 2006 da 20 milyar dolara, Hindistan ise 2004 de 23.7 milyar dolara çıkmıştır. Sonuç olarak OECD üyesi olmayan ekonomiler dünyanın Ar&Ge harcamaları içindeki payını 1996 da %11.7 den 2005 de %18.4 e artırmıştır. Küresel ekonomide bu ülkelerin ağırlığının artası Çin de olduğu gibi Ar&Ge yoğunluğunun artmasından kaynaklanmaktadır. 2005 de toplam Ar&Ge harcamalarının üç ana OECD bölgesindeki küresel payları ABD de %35, AB-27 de %24 ve Japonya da %14 tür. Japonya 2000 yılından beri küresel payını sürdürürken, ABD ise iş dünyasının Ar&Ge harcamalarındaki çok yavaş büyümeden %3 gerilemiştir. AB nin payıda %2 azalmıştır (Şekil 1). 5

1996-2005 arasında toplam Ar&Ge nin küresel payının değerlendirilmesi 1996-2005 arasında toplam Ar&Ge nin küresel payının değişimi (%) ABD Çin Çin EU-27 Rusya Fed. Japonya Hindistan Hindistan Brezilya Çin Brezilya G.Afrika Şekil 1. Ana OECD bölgeleri ve seçilen OECD üyesi olmayan ekonomilerde küresel Ar&Ge eğilimleri. II.2. İş Dünyası Ar&Ge Hızının Büyümesi Yavaşlasa da Hala Pozitiftir Birçok OECD ülkesinde iş dünyası/özel sektör Ar&Ge nin çoğunu yapmaktadır. Bu yatırım son onlarca yıldır artmaktadır, ancak 2001 den sonra büyüme hızı oldukça yavaşlamıştır. AB- 27 ülkelerinde, özel sektörün Ar&Ge yoğunluğu 1996 ve 2006 yılları arasındaki çok az artmıştır (GSYİH nın %1.11 i). Bu yüzden, AB nin 2010 özel sektör Ar&Ge hedefi olan GSYİH nın % 2 si karşılanamayacaktır. ABD de 2000 yılında %2.05 olan özel sektör Ar&Ge payı 2006 da %1.84 e düşmüşken Japonya da 2.62 ye çıkmıştır. Çin de özel sektörün Ar&Ge payı 2000 yılından beri hızla artmakta olup 2006 da %1.02 yi, AB-27 değerini, yakalamıştır. II.3. Ar&Ge nin Uluslar arası Olması Yayılmaktadır Ar&Ge nin artan payı yurt dışından (özel sektör, kamu enstitüleri ve uluslar arası organizasyonlar) kaynaklanır. Birçok OECD ülkesinde, yabancı özel sektörün payı artmaktadır. Bu ya yerel Ar&Ge firması satın alınarak ya da yeni bir yan kuruluş kurarak yapılmaktadır. II.4. Patent ve Bilimsel Yayın Arttı Son yıllarda birçok ülkede patent ve bilimsel yayın artmıştır. ABD üçlü patent ailesi (ABD, Japonya ve AB de ortak patentte başvurulmuş) başvurusunda en büyük paya sahiptir. Ancak Bunun AB-27 deki payı düşmektedir. Aynı zamanda, Asya ekonomilerinden kaynaklanan patent aileleri payı 1995 den 2005 e çok düşük düzeylerden çok yüksek değerlere artmıştır. Bilimsel makale yayını da artmıştır. Ancak yayınlar birkaç ülkede yoğunlaşmıştır. OECD ülkeleri toplam yayının %81 inden fazlasını yapmaktadır. Gelişen ekonomilerde bilimsel kapasite çok fazla artmaktadır (Şekil 2). 6

1995-2005 yıllarında üçlü patent ailesinin küresel payı (%) 1995-2005 yıllarında bilimsel yayınların küresel payı (%) ABD Rusya Fed. Çin EU-27 Brezilya G. Afrika Brezilya Hindistan Japonya Çin Hindistan Rusya Fed. Şekil 2. Ana OECD ve seçilmiş OECD üyesi olmayan ülkelerde patent ve bilimsel yayınların küresel payı. II.5. İnsan Kaynaklarına olan Talep Artmaktadır Birçok ülkenin artan bilgi yoğunluğu yüksek nitelikli çalışanlara artan ihtiyacı ifade etmekedir. OECD bölgesinde insan kaynaklarının bilim ve teknoloji alanında istihdamı genel istihdamdan daha hızlı büyümektedir. Yabancı ülke doğumlu beyin göçerleri birçok OECD ülkesinde personel olarak istihdam edilmektedir. Çin ve Hindistan gibi ana insan kaynağı sağlayan ülkelerde istihdam olanaklarının artışı yüksek nitelikli kişiler için küresel pazarda rekabeti artırmaktadır (Şekil 3). Yabancı doğumlu nitelikli istihdam en çok Avustralya, Kanada, Lüksemburg ve ABD dedir. Birçok ülkede bilim ve teknoloji insan kaynaklarının hareketliliği ve uluslararasılığı artışa devam edecektir. Aynı zamanda, yeteneklileri kendi ülkelerine çekmek için uluslar arası yarış artan şekilde devam edecektir. 7

Nitelikli Yabancılar Yüksek nitelikli yabancıların geçen sene istihdam payı (%). Avrupa üye ülkelerinde 1996 da istihdam edilen yüksek nitelikli yabancı payları (%) Şekil 3. AB ve AB ülkesi olmayan bazı ülkelerde yüksek nitelikli yabancı istihdamının payı. III. TÜRKİYE NİN ARAŞTIRMA & GELİŞTİRME GELECEĞİNİN ÖNEMLİ NOKTALARI Son yıllarda ekonomik büyüme iyileşmektedir, ancak OECD ülkeleriyle olan gelir açığı hala fazladır. Serbest ekonomi büyürken, Türkiye nin ana ekonomik sektörleri tarım, tekstil, hazır giyim, makine, demir-çelik, turizm, ağaç ürünleri, kâğıt ve taşıma araçları düşük ücretli pazar payını ele geçirmeye çalışan rakiplerin (Çin, Hindistan, Mısır vs) baskısı altındadır. Bu sektörlerde üretim ve yenilikçiliği sürdürmek rekabet ve modernizasyon süreçlerini devam edebilmek için direk yabancı yatırımcı çekmek için hayatidir. 2006 yılında Türkiye GSYİH sının %0.76 sını Ar&Ge için harcamıştır. Özel sektörün Ar&Ge harcamaları içindeki payı %0.28 dir. Özel sektörün Ar&Ge harcamaları zamanla artarak 2006 da %36 ya çıkmıştır. Türkiye Ar&Ge için direk yabancı yatırım çok az almaktadır buda yabancı teknoloji ve fikirlerden yararlanma kabiliyetini sınırlamaktadır. Her ne kadar, birincil ve ikincil öğretimdeki performansı ortalamanın altında olsa da, Türkiye küçük fakat yüksek-kaliteli Bilim ve Mühendislik (B&M) mezunları ve yüksek öğretim sektöründe çalışan araştırmacılar yetiştirme geçmişine sahiptir. 1999 yılında 58000 ve 2006 yılında 90000 araştırmacı ülkede bulunmaktadır. Fakat bu hala AB ortalamalarının altındadır. Bilim ve mühendislik mezunları 2005 yılında Yüksek Okullardan mezun olanların %20 sini teşkil eder. Türkiye daha az Ph.D öğrencisini kendi ülkesinde yetiştirirken birçoğunu yurt dışına ileri çalışmalar için göndermektedir. Türkiye net teknoloji ithalatçısı bir ülkedir. Türkiye deki patent başvurularının çoğu yabancı firmalar veya ortak keşiflerdir. Yerli firmalar toplam başvurunun yaklaşık onda birini yapmaktadır. 2005 yılında üçlü patent ailesi başvurusunda Türkiye nin payı milyon nüfus başına 0.4 tür. Ancak bu 1995 yılından sonra önemli artış göstermiştir. Hükümetin 9. Kalkınma Planı, Ar&Ge harcamalarını teşvik etmekte, araştırma altyapısını geliştirmekte ve Üniversite-Sanayi işbirliğini Teknoloji Geliştirme Zonlarındaki kümelendirmeler ile desteklemektedir. Ulusal Bilim, Teknoloji ve Yaratıcılık Stratejisi 2013 için iki ana hedef koymuştur: Ar&Ge yoğunluğu %2 ye ve tam-zamanlı eşdeğer araştırmacı sayısını 8

123000 e çıkarılacaktır. Bilim ve Teknoloji Politika Eylem Planının (2005-2010) rolü bu amaçlara ve hedeflere ulaşmayı sağlamaktır. KOBİ Strateji ve Eylem Planı (2007-2009) KOBİ leri kuluçka merkezleri ve eğitimle kalkındırmak için bilgiye küresel tedarikçiler ve Türk Üniversiteleriyle işbirliği canlandırılarak sağlanacak tedbirleri almıştır. Ulusal teknoloji platformu Ar&Ge ve sanayinin yenilik kapasitesini artırmak için kurulmuştur. En yüksek ihracat yapan beş platform (elektrik/elektronik, metal, tekstil, deniz bilimleri ve otomobil) ve en fazla ithalat yapılan iki platform (enerji ve eczacılık) kurulmuştur. Bu platformlar uzun vadeli araştırma hedeflerinin belirler, stratejik araştırma planlarını hazırlar ve planların yol haritalarını çizer. Şekil 4 Türkiye nin OECD ülkeleriyle bilim ve yaratıcılık profilini karşılaştırmaktadır. Türkiye üç gösterge de (AAGR patenleri 1995-2005, özel sektör fonlu yüksek öğretim ve devlet Ar&Ge harcamaları ve yabancı yardımcı-kâşifli patentler) OECD ortalamasından daha iyi, bir göstergede (Bilim ve Mühendislik derecelerinin tüm dereceler içinde % desi) eşit ve sekiz göstergede daha kötüdür. Türkiye nin bilim ve yaratıcılık profili Toplam istihdamda üniversite mezun oranı ortalama Ar&Ge yoğunluğu Tüm yeni dereceler içinde B&M dereceleri sayısı Özel sektörce desteklenen Ar&Ge, % GSYİH 1000 istihdama başına araştırmacı Sanayice desteklenen Ar&Ge, % GSYİH Yurt dışı destekli Ar&Ge % si Milyon nüfus başına üçlü patent Yabancı kâşifli patentler İş dünyasının YES&GOV da desteklediği Ar&Ge AAGR patent 1995-2006 Milyon nüfus başına yayın Şekil 4. Türkiye nin OECD ortalamasıyla bilim ve yaratıcılık profillerinin karşılaştırması. 9

BİLİM, TEKNOLOJİ ve YARATCILIK (BTY) GÖSTERGELERİ BÖLÜM İKİ ARAŞTIRMA ve GELİŞTİRME (Ar&Ge) YATIRIMLARI Temel ekonomik kaynaklar üretimin ana unsuru sermaye, doğal kaynaklar veya emek olmayıp bilgidir ve bilgi olacaktır. Peter Drucker 10

IV. AR&GE YE DEVLET BÜTÇE TAHSİSİ Devletin Ar&Ge ye ayırdığı bütçe tahsisatı Ar&Ge ye yapılan harcama yoluyla ölçülebilir. Diğer bir değişle devletlerin kamu Ar&Ge fonlarına ne öncelik verdiği ile anlaşılır. Veri hem güncel hem de kapital harcamaları içerir. Bu harcamalar sadece kamu kurumlarındaki devletfinansmanlı Ar&Ge yi değil aynı zamanda devlet finansmanlı özel sektör, özel kar amacı gütmeyen ve yüksek eğitim sektörlerinin Ar&Ge harcamalarıyla birlikte yurtdışı harcamalarını da kapsar. Bu rapordaki veriler 1997 ve 2006 yılları arasındaki verilerdir. Burada sunulan veriler Eurostat ın Aralık 2008 veri tabanından alınmıştır. IV.1. Sektörel Olarak Araştırma ve Geliştirme Harcamaları Araştırma ve deneysel gelişme, insanın bilgi, kültür ve toplumsal bilgi birikimini artırmak ve bu bilgi birikimi ile yeni uygulamalar tasarlamak için sistematik olarak yaptığı yaratıcı çalışmalardan oluşur. Ar&Ge harcamaları GSYİH nın % desi, yani Ar&Ge yoğunluğu olarak tanımlanabilir. Ar&Ge harcamaları devlet sektöründe (DEV), özel sektörde (ÖS), Yüksek Eğitim Sektöründe (YES) belirli bir dönemde fon kaynağına bakmaksızın ülke sınırları içinde Ar&Ge ye yapılan tüm harcamaları içerir. Türkiye için özel kar amacı gütmeyen sektör verileri olmadığından bu rapora ilave edilmemiştir. Ar&Ge Yoğunluğu: AB-27 ülkelerinde 2005 de GSYİH dan Ar&Ge ye ayrılan pay %1.17 dir. Tablo 1, 1997-2006 yılları arasında tüm sektörler, özel sektör, devlet ve yüksek öğretim sektörlerinin Ar&Ge harcamalarını göstermektedir. Tüm sektörler Ar&Ge harcamaları AB-27 ülkeleri için %1.78 ile %1.87 arasında AB-15 ülkeleri için %1.83 ile %1.93 arasında değişmiştir. Tüm sektörler Türkiye Ar&Ge harcamaları %0.37 ile %0.59 arasında değişmiştir. 2006 yılında AB-27 ülkeleri için Ar&Ge harcamaları 3.17 kez ve AB-15 ülkeleri için 3.29 kez Türkiye nin Ar&Ge harcamalarından fazla olmuştur. Türkiye tüm sektörlerde 29 AB ülkesi içinde 23. sırada yer alabilmiştir. Bulgaristan, Kıbrıs Rum Kesimi, Polonya, Slovakya, Yunanistan ve İrlanda Türkiye den daha düşük Ar&Ge yoğunluğuna sahiptir. Türkiye 33 AB ülkesi içinde özel sektör Ar&Ge harcamalarında 29. sıradadır. Devlet sektörü Ar&Ge harcamalarında ülkemiz 32 AB ülkesi içinde 31. ve yüksek öğretim sektörünün Ar&Ge harcama sıralamasında ise 30 AB ülkesi içinde 18. sıradadır. Türkiye de Ar&Ge fon kaynakların sıralamasında yüksek eğitim sektörü ana finansman kaynağı durumundadır. 2006 yılında AB-27 ülkelerinde özel sektörün Ar&Ge harcamaları payı %64, devlet sektörünün %13 ve yüksek öğretim sektörünün %22 olmuştur. Aynı dönemde Türkiye nin Ar&Ge harcama payları özel sektörde %36, devlet sektöründe %12 ve yüksek öğretim sektöründe ise %52 olmuştur. Avrupa da, araştırma başlıca özel sektör tarafından finanse edilirken, Türkiye de genellikle yüksek öğretim sektörü tarafından (genel üniversite fonları) finanse edilmektedir. Genel Üniversite Fonları tarafından finanse edilen araştırma Türkiye nin sosya-ekonomik hedeflerindendir. 2000 den sonra hem AB hemde Türkiye Ar&Ge bütçelerine önemli artış yapamamışlardır. Avrupa Birliği üye devletlerinin çoğunda özel sektör Ar&Ge harcamalarının çoğunu yapmaktadır. YES ve DEV, Bulgaristan, Polonya, Türkiye, Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesimi, Lituanya ve Portekiz de ana Ar&Ge finansörüdür. 2005 yılında AB-27 ülkeleri toplam olarak Ar&Ge ye cari fiyatlarla 81 milyar Euro harcamışlardır. Beş üye ülkeden Almanya 17.2 milyar Euro, Fransa 16 milyar Euro, İngiltere 13 milyar Euro, İtalya 10.3 milyar Euro ve İspanya 7.7 milyar Euro harcayarak toplam harcamaların %80 nini yapmışlardır. Geriye kalan 22 üye devlet toplam 17.2 milyar Euro harcamıştır. 2005 yılında 11

genel üniversite fonları, yöneltilmemiş ve savunma araştırmaları Avrupa sosya-ekonomik Ar&Ge bütçe amaçlarındadır. Tablo 1. Ar&Ge Yoğunluğunun Sektörel Dağılımı. TÜM SEKTÖRLER 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 1.78 1.79 1.84 1.85 1.86 1.87 1.86 1.82 1.82 1.84 AB-15 1.83 1.84 1.89 1.91 1.92 1.93 1.92 1.89 1.89 1.91 ABD 2.68 Japonya 3.18 TÜRKİYE 0.49 0.37 0.47 0.48 0.54 0.53 0.48 0.52 0.59 0.58 Türkiye nin 2006 Sırası: 23/29 (Türkiye Bulgaristan, Kıbrıs Rum Kesimi, Polonya, Slovakya, Yunanistan ve İrlanda dan daha iyi). AB-27 de 2010 Lizbon Stratejisi ve Barselona Hedefi: 3% ÖZEL SEKTÖR (ÖS) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 1.13 1.13 1.19 1.20 1.21 1.20 1.19 1.16 1.15 1.18 AB-15 1.16 1.17 1.23 1.24 1.25 1.25 1.23 1.21 1.20 1.23 TÜRKİYE 0.16 0.12 0.18 0.16 0.18 0.15 0.11 0.13 0.20 0.21 Türkiye nin 2006 Sırası: 29/33 (Türkiye Bulgaristan, Kıbrıs Rum Kesimi, Polonya ve Slovakya dan daha iyi) AB-27 de 2010 Lizbon Stratejisi ve Barselona Hedefi: 2% DEVLET SEKTÖRÜ (DEV) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 0.27 0.27 0.26 0.25 0.25 0.24 0.24 0.24 0.25 0.24 AB-15 0.27 0.27 0.27 0.26 0.25 0.24 0.25 0.25 0.25 0.24 TÜRKİYE 0.05 0.03 0.03 0.03 0.04 0.04 0.05 0.04 0.07 0.07 Türkiye nin 2006 Sırası: 31/32 (Türkiye, Malta dan daha iyi) YÜKSEK EĞİTİM SEKTÖRÜ (YES) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 0.37 0.37 0.37 0.38 0.40 0.41 0.41 0.40 0.40 0.40 AB-15 0.38 0.38 0.38 0.39 0.41 0.42 0.43 0.42 0.42 0.42 TÜRKİYE 0.28 0.23 0.26 0.29 0.32 0.34 0.32 0.35 0.32 0.30 Türkiye nin 2006 Sırası: 18/30 (Türkiye Bulgaristan, Çek Cum., Yunanistan, Kıbrıs Rum Kesimi, Latviya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Romanya, Slovakya ve Slovenya dan daha iyi) Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) 28 Şubat 2008 tarihli ve 31 nolu Bültenine göre 2006 yılında Türkiye nin Ar&Ge yoğunluğu önceki GSYİH ile %0.76 ve revize edilmiş GSYİH ile %0.71 dir (Şekil 5). Bu değerler Eurostat ın %0.58 değerlerinden fazladır. Türkiye 2006 yılında Ar&Ge için yaklaşık 4.4 milyar TL harcamıştır. Satın alma gücüne göre, 2006 yılında Ar&Ge harcaması 4.88 milyar TL olmuştur. Türkiye OECD ülkeleri içinde 23. sırada yer almaktadır. Şekil 6, 2000 yılından sonra milyon TL olarak Ar&Ge harcamalarının kaynaklarının dağılımını göstermektedir. 2007 yılında sanayi 3100, devlet 3012 ve diğer kaynaklar 254 milyon TL kaynak sağlamıştır. Yurt dışı kaynakları ihmal edilebilir. 12

Şekil 5. 1990 dan sonra önceki ve revize GSYİH ile toplam Ar&Ge harcamaları. Şekil 6. 2000 ve 2007 yılları arasında Türkiye de toplam Ar&Ge harcamalarının kaynaklarına göre dağılımı. Şekil 7, 1990 ve 2007 yılları arasında Türkiye de toplam Ar&Ge harcamalarının yüzde değişimini göstermektedir. Devlet kaynaklarında önemli düşüş olurken 2003 ten sonra sanayi kaynaklarında artış olmuştur. 2007 yılında devletin katkısı %8.4 iken sanayinin katkısı %47.1 ve diğer ulusal kaynakların katkısı %4 ve yurt dışı katkı %0.5 olmuştur. Şekil 8 toplam Ar&Ge harcamalarının 2000 ve 2007 yılları arasında 2008 sabit fiyatlarıyla sektörel performansını TL olarak göstermektedir. 2003 yılından sonra, Ar&Ge harcamalarında YES, ÖS ve DEV de artma eğilimi olmuştur. 2007 yılında, YES 3083, ÖS 640 ve DEV 675 milyon TL Ar&Ge için harcanmıştır. Şekil 9 toplam Ar&Ge harcama yüzdelerini 1990 ve 2007 yılları arasında sektörel performans yüzdelerine göre göstermektedir. Türkiye de toplam Ar&Ge harcamaları YES, ÖS ve DEV sıralamasında olmaktadır. 2004 yılından sonra, YES te bir 13

azalma ve ÖS Ar&Ge harcamalarında artma olmuştur. 2007 yılında, YES %48.2, ÖS %41.3 ve DEV %10.6 devlet Ar&Ge harcamalarından pay almıştır. Şekil 7. Toplam Ar&Ge harcamalarının 1990 sonrası yüzde kaynak dağılımları. 2002 ve 2006 periyotları arasında, Türkiye Ar&Ge harcama artışında dünyada Çin, Arjantin ve Romanya nın ardından yedinci sırada yer almıştır. OECD Factbook 2008 ya göre, 2006 yılında Ar&Ge harcamalarına göre 35 ülkeyi sıralamıştır (Şekil 10). Ülkeler içinde en düşük değer %0.49 (Slovak Cumhuriyeti) ile en yüksek değer %3.82 (İsveç) arasında değişmektedir. Türkiye %0.79 değeri ile 35 ülke içinde 30. sırada yer almıştır. AB-27 ortalaması %1.74 ve OECD ortalaması %2.25 dir. Şekil 8. 2000 den sonra Türkiye de toplam Ar&Ge harcamalarının sektörel performansı. 14

Şekil 9. 1990 ve 2007 yılları arasında Türkiye de toplam Ar&Ge harcamalarının yüzde sektörel dağılım performansı Ar&Ge Yoğunluğu Şekil 10. OECD ülkelerinin Ar&Ge harcamalarının GSYİH içindeki yüzdeleri. IV.2. Toplam Yerli Ar&Ge Harcamalarının Kaynakları Ar&Ge aktiviteleri ekonomik gelişme, yaratıcılık ve büyüme için ana lokomotiftirler. Toplam yerli Ar&Ge harcamaları GSYİH nın yüzdesi olarak göstergeler ile ifade edilebilir. Toplam 15

yerli sanayi/özel sektör harcamaları, devlet harcamaları ve yurtdışı finansmanları gibi. Araştırma faaliyetlerinde birimler, organizasyonlar ve sektörler arasında önemli kaynak transferleri vardır. Araştırma fonlarının akışlarını takip etmek önemlidir. Tablo 2 toplam yerli Ar&Ge harcama fonlarının kaynaklarını göstermektedir. 1997 ve 2006 yılları arasında AB de Ar&Ge harcamalarını %54-56 sı ve Türkiye de %41-46 sı özel sektörce desteklenmiştir. Aynı dönemde Ar&Ge harcamalarının AB de %34-37 si ve Türkiye de %48-54 ü devletçe desteklenmiştir. Ar&Ge harcamaların yabancı kaynaklardan desteklenmesi aynı dönemde AB de %7-9 arasında olurken Türkiye de %0.5-5 arasında olmuştur. Türkiye İstatistik Kurumuna göre 2007 yılında GSMH 897 milyar TL ve toplam yerli Ar&Ge harcaması 6399 milyon TL olmuştur. Ar&Ge harcamalarının 1998 taban yılına göre GSYİH içindeki payı revize GSYİH ile %0.71 dir. Şekil 11, 2000 ve 2007 yılları arasında Türkiye nin GSYİH ve toplam yerli Ar&Ge harcamalarını göstermektedir. GSYİH ve Ar&Ge harcamalarında 2001 yılından sonra artış eğilimi vardır. Kişi başına düşen Ar&Ge harcaması 1995 te 21 dolar iken 2007 de 93.2 dolara çıkmıştır. 2003 yılından beri kişi başına düşen Ar&Ge harcamasında artış vardır (Şekil 12). 2005 de kişi başına düşen Ar&Ge harcaması AB-27 de 472, AB-15 de 570, ABD de 1093 ve Türkiye de 60.7 dolardır. Türkiye AB- 27 den 7 kez daha az kişi başına Ar&Ge harcaması yapmaktadır. Tablo 2. Sanayi, devlet ve yurt dışından finanse edilen toplam Ar&Ge harcamalarının yüzde dağılımları. ÖZEL SEKTÖR (ÖS) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 54.2 54.8 56.1 56.3 55.9 54.6 54.2 54.4 54.5 AB-15 54.4 55 56.3 56.6 56.2 54.9 54.5 54.7 54.8 Çin 65.7 Japonya 74.8 ABD 63.70 TÜRKİYE 41.8 41.8 43.3 42.9 44.9 41.3 36.2 37.9 43.3 46 Türkiye nin 2005 Sırası: 16/30 (Türkiye Bulgaristan, Estonya, Yunanistan, İtalya, Kıbrıs Rum Kesimi, Latviya, Litvanya, Macaristan, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, İngiltere ve Hırvatistan). DEVLET SEKTÖRÜ (DEV) 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 36.8 35.9 34.5 34.3 33.9 34.3 35.1 35 34.2 AB-15 36.6 35.6 34.2 33.9 33.6 33.9 34.7 34.6 33.8 TÜRKİYE 53.7 53.3 47.7 50.6 48 50.6 57 57 50.1 48.6 Türkiye nin 2005 Sırası: 10/29 YURT DIŞI 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 AB-27 7 7.3 7.2 7.3 8 8.9 8.6 8.4 9 AB-15 7.1 7.4 7.3 7.3 8.1 8.9 8.6 8.4 9 TÜRKİYE 1.8 0.3 4.8 1.2 0.8 1.3 1.6 0.4 0.8 0.5 Türkiye nin 2005 Sırası: 29/29 16

Şekil 11. 2000 ve 2007 yılları arasında Türkiye nin GSYİH ve toplam yerli Ar&Ge harcamaları. Şekil 12. 1995-2007 yılları arasında kişi başına düşen Ar&Ge harcaması. Şekil 13, Türkiye, AB-27 ve OECD ortalama toplam Ar&Ge yüzde sektörel performanslarının karşılaştırmasını göstermektedir. OECD ülkelerinde Ar&Ge harcamaları en çok özel sektör tarafından yapılmaktadır. Özel sektörün katkısı Türkiye de en azdır. AB-27 de özel sektörün Ar&Ge ye katkısı OECD ortalamasına yakındır. Türkiye de Ar&Ge harcamalarında YES en fazla paya sahiptir. 17

Sektörel performansa göre Ar&Ge, 2006 Toplam Ar&Ge yüzdesi olarak Kar amacı gütmeyen YES DEV ÖS Şekil 13. 2006 yılında Türkiye nin Ar&Ge sektör performanslarının AB-27 ve OECD ülke ortalamalarıyla mukayesesi. Ar&Ge Harcamalarının Hacmi: AB-27 ülkeleri 201, ABD de 251 ve Japonya da 120 milyar Euro yu Ar&Ge için harcamıştır. Yukarıda bahsedildiği gibi Ar&Ge harcamalarının çoğu özel sektörce yapılmıştır. Fakat bu durum Japonya da (%75), ABD de (%70) ve AB- 27 de (%64) daha önemlidir. AB-27 içinde Almanya, Fransa ve İngiltere AB-27 nin Ar&Ge harcamalarının üçte ikisini yapmıştır. Türkiye 2002 de 3 ve 2006 da 4.9 milyar ABD dolarını Ar&Ge için ayırmıştır. Türkiye 2006 da Dünyada 23. sırada ve %62 artış hızıyla 2002-2006 yılları arasında Ar&Ge harcamalarında Dünyada 7. sırada yer almıştır. Şekil 14, 2000 yılından sonra Türkiye de direk kamu Ar&Ge ve yenilikçilik fonların kaynaklarını göstermektedir. Türkiye de hemen hemen 1300 milyon YTL direk kamu Ar&Ge harcaması ve yenilik fonları olarak TÜBİTAK; Üniversite Araştırma Proje Fonları (BAP), DPT, TTGV, Dış Ticaret Müsteşarlığı, KOSGEB ve Avrupa Birliği FP6 tarafından sağlanmıştır. Şekil 14. 2000 yılından sonra Türkiye de direk kamu Ar&Ge ve yenilik fonlarının kaynaklarına göre değişimi. 18

Şekil 15, 2000 yılından sonra güncel ve 2005 sabit fiyatlarıyla direk Ar&Ge ve yenilikçilik fonları milyon YTL olarak gösterilmiştir. Tahmini 2007 fonları güncel fiyatlarıyla 1259 milyon YTL ve 2005 sabit fiyatlarıyla 1137 milyon YTL dir. Şekil 16, Türkiye de toplam ve direk kamu Ar&Ge fonlarını 2003 ve 2007 yılları arasında göstermektedir. Toplam Ar&Ge harcamalarında önemli bir artış olurken, direk kamu fonlarında küçük bir düşme vardır. 2007 de direk kamu Ar&Ge fonu 1134 milyon YTL ve toplam Ar&Ge harcaması 6399 milyon YTL olmuştur. Şekil 15. Direk kamu Ar&Ge ve yaratıcılık fonlarının 2005 sabit ve güncel fiyatlarla değişimi. Şekil 16. 2003 ve 2007 yılları arasına toplam Ar&Ge ve direk kamu Ar&Ge fonlarının 2008 sabit fiyatlarıyla değişimi. 19

Yüksek Eğitimin (YE) Fonları: Yüksek öğretimde, sürükleyici kuvvetler tekrar formüle edilmelidir: Demokratikleşme/Yüksek eğitimin kitleselleşmesi, Bilgi ekonomisinin yükselmesi, Küreselleşme, Rekabetçilik. Yüksek eğitim için GSYİH dan ayrılan pay Türkiye de %1 iken ABD de %2.7 ve AB de %1.1 dir. Türkiye de öğrenci başına 3500 dolar harcanırken, OECD ülkeleri ortalaması 10000 dolar ve ABD ortalaması 20000 dolardır (Tablo 3). Tablo 3. Yüksek Eğitime Ayrılan Finansal Kaynak Mukayesesi. Yüksek Eğitime Ayrılan Finansal Kaynak ABD 2.7% GSYİH AB 1.1% Kanada 2.5% Kore 2.5% Yüksek Eğitime Ayrılan Kişi Başına Finansal Kaynak OECD > 10 000 ABD $ ABD > 20 000 Türkiye 3 500 Türkiye 1.0% Türkiye de yüksek öğretimde bilimsel makale artışı tüm Dünyadaki gibi araştırıcı sayısıyla birlikte artmaktadır. Şekil 17, 2000-2004 yılları arasında yüksek eğitim fonlarının artışını göstermektedir. Bu göstergeler artarken, bilimsel alanlar arasında önemli farklar bulunmaktadır. Şekil 18, 2006 yılında Scopus daki Türk araştırmacıların araştırma konu dağılımını gösterir ve yayınlarda hayat bilimleri araştırmalarının en fazla olduğu görülmektedir. Fakat bu önemli katkı fiziksel ve matematiksel bilimlerle yapılmaktadır. Yüksek eğitim kaynağı (m $) YIL Şekil 17. 2000-2004 yılları arasında Türkiye de Yüksek Eğitim Fonları (Kaynak: OECD). 20