Тurkic Weekly 2 2015 (9 15 Kasım) Turkic Weekly, Sizi Türk dünyasındaki son gelişmelerin nabzını tutmanıza yardımcı olacak haber kaynağıdır. Turkic Weekly Türk dili konuşan ülkelerde cereyan eden kilit öneme sahip siyasi, sosyal, ekonomik ve bilimsel olaylar hakkında güvenilir bilgi ve güncel analiz sunmaktadır. Bu haber bülteni Uluslararası Türk Akademisi tarafından hazırlanmıştır.
BİLİME YATIRIM ŞART! Bilimin 2030 yılına kadarki gelişimi üzerine Dünya bilim günü olarak kabul edilen 10 Kasım tarihinde yayınlanan UNESCO raporu, dünya ülkelerindeki ekonomik büyüme ve istikrarlı gelişim bakımından bilimsel araştırma ile inovasyonların ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. En son raporda, 2008 yılındaki ekonomik krizin dünyadaki bilimsel araştırma ile geliştirmeye (AR- GE) ayrılan bütçenin büyümesini engelleyemediğini kaydedimektedir. 2007 ile 2013 arasındaki dönemde bu masraflar %31 artış gösterdi (2007 1,132 milyar, 2013 1,478 milyar). Bu rakam dünya GSMH artış oranından çok daha büyüktür. ARGE ye en çok para harcayan ülkeler arasında ABD (%28), Çin (%20), AB ülkeleri (%19) ve Japonya (%10) gösterilebilir. Geri kalan ülkelerin tamamı ise GSMH ların ancak %23 ünü harcamaktadırlar. Genel olarak, gelir seviyelerinden kati nazar birçok ülke bilime daha çok kaynak tahsis etmeye başladığı görülmektedir. Bunun yanısıra, UNESCO verilerine göre, araştırmacı sayısı da artmaktadır. Şu anda dünyada bilimsel araştırma yapan bilim insanları sayısı 7,8 milyona ulaşmıştır. Bunların %28'si kadınlardır. Dahası, bilimsel yayınlar sayısında da artış görülmektedir. 2014 yılında dünya bilim insanları yaklaşık 1,27 milyon bilimsel yazı yayınlamışlardır. Bunların içinde Çin in katkısı ayrıca ifade etmeye değerdir. Çin bilim insanlarının yayınladığı makale sayısı beş yıl içinde iki kat artarak, dünya çapında %20 oranına ulaşmıştır. Raporun verilerine göre, Türk dünyasında bilim gelişmesi alanındaki öncü ülke Türkiye'dir. Ekonomik büyümesinden ustaca faydalanarak, Türkiye ARGE ye çok yatırım yapmış (örneğin, 2013 yılında GSMH nın %0,95 ini harcamıştır). 2005 yılında Türkiye araştırmacıları 13 830 makale yayınladıysa, 2013'te bu rakam 23 590'ı buldu. Orta Asya ülkelerinde ise bilimsel yayın sayısı 2005-2013 yıllar aralığında %50 artış göstererek, 2013 yılında her iki makalenin biri yurtdışındaki meslektaşlarla ortklaşa yazılmıştur. Orta Asya ülkeleri bilim insanlarıının esas ortağı arasında Rusya, Almanya ve ABD'li meslektaşları yer almışlardır. 1
TAPI NIN YENI BAŞLANGICI Yıllarca süren tartışmalardan sonra TAPI projesi gerçekleşme safhasına girdi. 13 Kasım tarihinde Türkmenistan ve Afganistan cumhurbaşkanları Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan gaz boru hattının inşaatini resmen başlattılar. Tabi, şunu da zikretmek gerekiyor ki, bu aşamada sözkonusu olan, devletlerarası gaz boru hattının sadece Türkmen kısmının inşaatidir. Bilindiği gibi, baştaki plana göre TAPI gaz boru hattının uzunluğu 1735 km olacak, yani 200 km Türkmenistan topraklarından geçerek, 735 km Afganistan üzerinden uzanıp, Pakistan a kalan 800 km si Hindistan sınırındaki Fazilka adlı kasabaya ulaşacaktı. Gaz boru hattının yıllık kapasitesi de 33 milyar m3 olacaktır. TAPI prıojesinin, 1990 lı yıllarda başlayan ateşli müzakerelerden gerçekleşme aşamasına geçmesi, Avrasya da yeni bir güç dengesinin şekillenmesine sebep olacağı açıktır. Bununla birlikte, anlaşma imzalanıp TAPI inşaatinin başlamasıyla onu kendi menfaatlerine aykırı düşen bir proje olarak algılayan bölgesel güçlerin de aktif harekete geçmesi pek mümkündür. Bilindiği gibi, İran kendi gazını Pakistan a ulaştıracak alternatif hattın inşaatinden hala ümidini kesmemiştir. Başka bir bölgesel oyuncu olan Pekin, TAPI yi, Türkmen gazını ithal ile ilgili kendi planları bağlamında değerlendirmektedir. Bilindiği gibi, Türkmenistan-Çin gaz boru hattının 4. kısmının işlemeye başlamasıyla ilgili olarak, adıgeçen boru hattının gaz geçirme kapasitesinin, 2018 yılına doğru 75-80 milyar m3 e varması planlanmaktadır. Bu bağlamda yeni proje ve, onunla ilgili olarak, Türkmen gazını ithalin yeni istikameti gelecekte gaz borusunun dolma potansiyelini de, ondan da önemlisi, gaz fiyatlarını da epeyce etkileyebilir. Dahası, Çin, Türkmen gazını ithal eden devletler listesinde kendi yerini tutmaya çaba vermektedir. Fakat şunu da anlamak lazımdır ki, ABD nin Afganistan daki askeri gücü ve nüfuzu azaldıkça, adıgeçen gaz borusunun emniyet meselesinin güncelliği artar. 2
ÖZBEKISTAN IN ASYA YA DÖNÜŞÜ Özbekistan, özellikle altyapı modernizasyonu alanında, Asya ülkeleri ile uluslararası örgütlerle işbirliğini ileri seviyeye taşımayı düşünmektedir. Örneğin, 9 Kasım 2015 tarihinde Asya Kalkınması Bankası (ADB) müdürü Juan Miranda Özbekistan-Afganistan-İran demiryolu inşaatinin adı geçen ülkelerle beraber ortaklaşa tamamlama teklifini yaptı. Bundan birkaç hafta önce ADB Özbekistan a 364 km uzunluğunda yeni elektrik iletim hattının inşası için 50 milyon ABD doları tutarındaki krediyi onayladı. Bu hat Takhiataş hidroelektrik santrali ile daha küçük Khorezm ve Elikkala santrallerini birbiriyle birleştirecek. Ayrıca 3 yeni küçük santral Karakalpakstan ile Khorezm de inşa edilecek. Projenin toplam maliyeti 255 milyon ABD doları. Asya Kalkınma Bankası, Dünya Bankası ile beraber, Özbek hükümeti ile toplam 12 milyar ABD doları maliyetinde ortak projelere imza atmaya niyetinde olduğu bilinmektedir. Genel olarak, Taşkent ulaşım altyapısı ve sanayi sektörlerinde toplam 51 milyar ABD doları değerindeki projeleri, uluslararası örgüt ve diğer ülkelerin yardımıyla, hayata geçirmeyi planlamaktadır. Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) 27 MW kapasitedeki 4 gaz elektrik santralinin inşası için 100 milyon ABD doları ayırdı. Ayrıca büyük Japon şirketi Kawasaki Fergana Isı Elektrik Santralı nin enerji verimliliğini arttırmak için kendi ürettiği son model gaz türbini teçhizatlarını sağlayacak. Bunların yanısıra, Özbekistan Güney Kore ile işbirliğine büyük önem vermeye devam etmektedir. İki ülkenin başarılı etkileşimi sonucunda Ustyurt Gaz Kimya Tesisi'nin inşaatı tamamlandı. Projenin toplam maliyeti 4 milyar ABD doları. 9 Kasım 2015 tarihinde iki ülke arasında imzalanan mutabakat neticesinde Güney Kore'nin önde gelen şirketi Samsung Engineering piroliz tesisinin inşasında katılacağını teyit etti. Özbekistan diğer yandan Guney Asya devletleri ile ilişkilerini sürekli tazelemektedir. Örneğin, 17-18 Kasım 2015 tarihleri arasında Özbekistan cumhurbaşkanı İslam Karimov'un davetlisi olarak Pakistan başbakanı Navaz Sharif Taşkent'te ziyarette buluncaktır. 3
EKSPO DEVLETLERİ BİRLEŞTİRİYOR «Astana EXPO-2017» Ulusal Şirketinin Yönetim Kurulu Başkanı Ahmetcan Esimov, Bulgaristan Cumhuriyeti Halk Meclisi başkanı Tsetska Tsaçeva ile Bulgaristan Cumhuriyeti'nin Kazakistan Cumhuriyeti'ndeki Büyükelçisi Vasil Petkov'un başkanlığındaki Bulgar heyeti ile görüştü. Görüşmede A. Esimov'un, birçik ülkenin yenilenen enerji kaynaklarını kullandığını ifade etti. Örneğin, İngiltere toplam enerjinin %19'unu yenilenen kaynaklardan üretmektedir, Costa Rica'da ise bu gösterge %90'a ulaşmıştur. Bunun yanısıra A. Esimov, Türkiye Cumhuriyeti'nin Kazakistan Cumhuriyeti'ndeki Büyükelçisi Nevzat Uyanık ve Ticaret Müşaviri Güner Sertaç ile görüşme gerçekleştirdi. Alınan bilgiye göre, günümüzde 51 ülke ile 11 uluslararası örgüt EXPO-2017 sergisine katılacaklarını teyyit ettiler, bu da uluslararası seviyedeki ilginin oldukça büyük olduğunun göstergesidir. EXPO'ya hazırlık, Kazakistan'daki turizm gelişimi bakımımdan da büyük önem taşımaktadır. Nitekim, 2017 yılında EXPO'ya katılmak üzere Astana'ya yutdışından çok sayıda turistlerin gelmesi beklenmektedir. Bu bağlamda 10 Kasım tarihindeki Kazakistan Dışişleri Bakan yardımcısı Askar Musinov ile Çin Turizm Devlet İdaresi Başkan yardımcısı Li Şihun arasında gerçekleşen görüşme örnek gösterildi. Görüşmede iki devlet arasındaki turizm alanında işbirliği meseleleri tartışılmış ve 2017 yılı Kazakistan'da Çin turizm yılı ilan edilmiştir. 4
AZERBAYCAN BİLİM AKADEMİSİ 70 YAŞINDA 9 Kasım tarihinde Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi (AMBA)'nin 70. yıldönümü vesilesiyle Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in de katıldığı resmi oturumu gerçekleştirildi. 13 bin civarında görevlisiyle, kadim gelenekleri ile en çağdaş teknolojiye sahip birçok büyük bilimsel araştırma enstitüleri barındıran Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi, Türk dünyası çapındaki en büyük bilimler akademisi ve Hazar bölgesinin en büyük bilim merkezlerinden biri olarak, Türk dünyası ile Avrasya'nın bilimsel entegrasynu sürecinde kilit rollerden birini oynamaktadır. Resmi oturumda Uluslararası Türk Akademisi başkanı Prof. Darhan Kıdırali konuşma yaparak, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi nin 70. yıldönümü ile kutlayıp, Azerbaycan bilim adamlarının dünya bilimine verdiği hizmetlerini vurgulayarak, Azerbaycan Bilimler Akademisi'nin tarihteki rolünün altını çizdi ve 1926 yılında yer alan I. Türkoloji Kongresi'nin burada geçtiğini kaydetti. Prof. Darhan Kıdırali, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Başkanı akademisyen Akis Alizade'yi Uluslararası Türk Akademisi'nin altın madalyası ile ödüllendirdi. Oturumun resmi kısmı bittikten sonra katılımcılar tarafından birçok bilimsel sunumlar yapıldı. 5
İKİ DEHA, TEK TARİH Çokan Velihanov, Kazakların önde gelen ilim insanı: tarihçi, etnograf, forklorbilimci, seyyah ve aydınlatıcısıdır. Velihanov un makaleleri Rus Coğrafya Teşkilatı nın yayınlarında, Berlin (1862) ve Londra da (1865) yayınlanmışlardır. Çokan ı bir bilim adamı olarak meşhur eden de onun Kaşgar seyahati olmulştur (1858-1859). Önde gelen Rus şarkiyatçısı N.İ. Veselovskiy, Çokan hakkında şöyle yazmıştır: Şarkiyat semasından parlak bir kuyruklu yıldız gibi geçen Kazak hanlarının torunu ve aynı zamanda Rus ordusunun subayı Çokan Çingis oğlu Velihanov... başkalarının ömür boyunca yapamadıklarını tam otuz yaşını yaşamayıp ta yapabilmiştir. 1856 yılında bilinen Kırgız lideri Boronbay Biy in köyünde bulunarak, Çvelihanov Manas destanının ilk kaydını yapmıştır. Bu destanı kendisi Homer in İliada sından da yukarı koyardı. Bu bağlamda sembolik olarak, 13 Kasım tarihinde Kırgızistan'ın başkenti Bişkek'te, Boronbay Biy'in 235 yıldönümü ile Çokan Velihanov'un 180 yıldönümü vesilesi ile Boronbay Biy ve Çokan Velihanov. Ömür yollarının kesişmesi adında resmi etkinlik yapıldı. Kırgızistan Cumhuriyeti Kültür, Bilgi ve Turizm Bakanlığı ve Türk Akademisi Uluslarası Teşkilatı tarafından düzenlenen etkinliğe Kırgızistan Cumhuriyeti'nin birçok devlet adamı, o cümleden Kırgızistan Cumhurbaşkanlık İdaresinin görevlileri, Kırgızistan Milli Bilimler Akademisinin temsilcileri ve bilim insanları katılmışlardır. Bu etkinlik çerçevesinde organizatörler Kazak bilim adamı Çokan Velihanov un İsık-Kül sahilindeki Çolpon-Ata şehrinde yapılmak üzere olan abidesinin ilk taşını koydular. Altını çizmek gerekir ki, Türk dünyasının tarih birliği, tarih akışının ve tarihi yolumuzun ortaklığı, herşeyden önce kardeş Türk halklarının büyük şahsiyetlerinin ömür yollarının kesişmelerinden en açık biçimde görülür. Bu anlamda, bu yöndeki bilimsel araştırmalar ve toplantılar Uluslararası Türk Akademisi'nin ağırlık verdiği çalışma alanlarından biri olmaya devam edecektir. 6
TARİHİ BULUŞMA Singapur da gerçekleştirilen Xi Jingping ile Ma Yingjiu buluşması, tam anlamıyla tarihi bir olay niteliğini taşımaktadır. Uzmanların fikrine göre, bu buluşma sürecinde her ne kadar devrim niteliğindeki anlaşmalara varılmadıysa da, yine, boğazın iki yakası arasında ilişkilerin yeniden başlatılması iki taraf münasebetlerini yeni bir seviyeye çıkarabilecektir. Mesele şundadır ki, 1949 dan beri kıtasal Çin ile Taiwan liderleri arasında hiç buluşma olmadı. Aradan geçen yıllarda boğazın iki tarafının hükümetleri arasındaki ilişkileri çoğu zaman oldukça gergindi. Halbuki, kıtasal Çin deki reformlar ilerledikçe Pekin ile Taibei arasındaki ticari ilişkiler pekişegelmiştir. Kuo Ming Dan partisinin üyesi olan Ma Yingjiu'nun 2008 yılında iktidara gelmesi, kıtasal Çin ile Taiwan halklarının birbiriyle daha da yakınlaşmasına neden oldu. Ticaret ve yatırımlar alanında yeni anlaşmalara varıldı. Kıtasal Çin'de iş yapan Taiwan şirketlerinin sayısı artmaya başladı. Buna göre, kıtasal Çin'e iyi bir gözle bakan Ma Yingjiu'nun Çin Halk Cumhuriyeti'nin lideri Xi Jinping ile resmi buluşması da doğal olarak görülebilir Artık ifade edildiği gibi, bu buluşmada devrim niteliğinde sonuç ve anlaşmalara varılmadıysa da, Xi Jingping ile Ma Yingjiu'nun basının önünde uzun ve sıkı el sıkışması, iki tarafın da karşılıklı münasebetleri derinleştirmeye hazır olduğunun göstergesi olmuştur. Pekin ile Taibei arasındaki münasebetlerin gelecekte nasıl gelişeceğini öngörmeyi zorlaştıran mesele, 2016 yılının başında Taiwan Cumhurbaşkanlık seçiminde yeni bir siyasetçinin iktidara gelmesi olabilir. Taibei'in yeni hükümetinin de kıtasal Çin'e nasıl bir strateji uygulayacağını da zaman gösterecektir. 7
Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkiye Devlet Başkanları tarafından 2010 yılında kurulan Uluslararası Türk Akademisi, Türk dünyasını kadim çağlardan günümüze kadar titizlikle ve kapsamlı bir şekilde inceleyen ve benzer konulardaki bilimsel araştırmaların koordinasyonunu üstlenen uluslararası örgüttür. Uluslararası Türk Akademisi, Türk dünyasının araştırma ve eğitim merkezleri arasındaki bilimsel işbirliğini teşvik etmektedir. www.twesco.org 57-49-86 57 Tauelsizdik caddesi, Barış ve Uyum Sarayı Astana, 010000 Kazakistan @intturkicacadem https://www.facebook.com/international-turkic-academy-832484896847678/