12. ÜNİTE ELEKTRİK TESİSLERİNDE BAĞLANTI HATLARI DAĞITIM TABLOSU VE SAYAÇ KONULAR 1. ELEKTRİK TESİSLERİNDE BAĞLANTI HATLARI (ANA KOLON, LİNYE, SORTİ) 2. DAĞITIM TABLOSU (AYDINLATMA) VE BAĞLANTISI 3. DAĞITIM TABLOSU YERİ VE YERLEŞTİRİLMESİ 4. DAĞITIM TABLOSUNDA ARANAN ÖZELLİKLER 5. MONOFAZE SAYACIN YAPISI, BAĞLANTISI, YERLEŞTİRİLMESİ
12.1 ELEKTRİK TESİSLERİNDE BAĞLANTI HATLARI (ANA KOLON, LİNYE, SORTİ) Elektrik tesisatı tamamlanmış olan bir tesisin enerji beslemesi için şehir şebekesinden alınan hat, kolon sigortasından geçtikten sonra sayaca gelir. Sayaçtan sonrada linye dağıtım tablolarına iletilir. Buradan iç tesisata dağıtım işlemi gerçekleştirilir. Enerji girişi sağlanan bir abonede oluşturulan bağlantı hatları Şekil 12.1 de görüldüğü gibi değişik kısımlara ayrılır. Şekil 12.1 Bir tesisat üzerinde yer alan ana kolon, kolon, linye ve sorti hatlarının gösterilişi Şekilde görüldüğü gibi yapı bağlantı hatları ana kolon, kolon, linye ve sorti hattı olmak üzere 4 ayrı kısıma ayrılır. 12.1.1 Ana Kolon Hattı Çalışma veya aboneye ait besleme noktasından (ana buat) tüketicinin ilk dağıtım noktasına (sayaç, ana tablo) kadar olan besleme hattına ana kolon hattı denir. Ana kolon hattı en az 4 mm 2 bakır iletkenden seçilir. 12.1.2 Kolon Hattı Tüketiciye ait ilk dağıtım noktası ( sayaç tablosu ) ile diğer dağıtım noktalan ya da tablolar ( linye ) arasındaki hatta kolon hattı denir. Ana dağıtım tablosundan tali dağıtım tablosuna kadar olan hatlar da kolon hattı olarak kabul edilir. Kolon hatlarında ek yapılmaz, dirsek kullanılmaz. 214
Kolon hatlarının kesiti de en az 4 mm 2 lik izoleli bakır iletkenden seçilir. 12.1.3 Linye Hattı Dağıtım tablosundan son aydınlatma aygıtı ( armatür ) ya da prizin bağlandığı kutuya ( buat) kadar olan hatta linye hattı denir. Linye hatları ışık ve priz linyesi olmak üzere ikiye ayrılır. Işık linyesine ışık sortisi, priz linyesine ise priz sortisi bağlanmalıdır. Linye hattına bağlı olan sigortalara linye sigortası adı verilir. Aydınlatma linyeleri için en az 2.5mm 2 kesitli izoleli bakır iletkenler kullanılmalıdır. Priz linyeleri için en az 2.5mm 2 kesitli izoleli bakır iletkenler kullanılmalıdır. Aydınlatma ve priz linyelerine bağlanacak olan güç, bir fazlı devreler için 2000 VA den, üç fazlı devrelerde ise 6000 VA den fazla olmamalıdır. Linye hatlarına 7 den fazla sorti bağlanamaz. 12.1.4 Sorti Hattı Linye hatlarında bulunan ek kutularından alıcılara kadar olan hatlara sorti hattı denir. Sorti hatları aydınlatma (ışık) ve priz sortisi olmak üzere ikiye ayrılır. Bir elektrik devresindeki lamba ve ona kumanda eden anahtar devresine aydınlatma (ışık ) sortisi denir. Aydınlatma sortileri için en az 1,5 mm 2 kesifli izoleli bakır iletkenler kullanılır. Bir elektrik devresinde bağlı olan priz devresine ise priz sortisi denir. Priz sortileri için en az 2,5 mm 2 kesitli izoleli bakır iletkenler kullanılır. Bir priz linyesine bağlanacak sorti sayısının belirlenmesinde priz güçleri bir fazlı priz için 300 W, üç fazlı priz için en az 2000 VA alınacaktır. Aydınlatma hesabı yapılamayan yerler için aydınlatma gücü en az 12 W/m 2 alınmalıdır. Işık ve priz sigortalarının linyeleri uygulamada mutlaka ayrı ayrı sigorta devrelerine bağlanmalıdır. 12.2 DAĞITIM TABLOSU (AYDINLATMA) VE BAĞLANTISI Dağıtım tabloları, enerjinin iç tesisata dağılmasını sağlayan devre elemanıdır. Dağıtım tablolarının içerisinde Resim 12.1 de görüldüğü gibi alıcı devrelerinin ölçü, güvenlik ve kumanda elemanları bulunur. Bu elemanların tamamı, şebekeden yalıtılan, eğrilmeyen, ses çıkarmayan, darbe etkilerine dayanıklı, yanmayan, su ve eriyiklerinden etkilenmeyen düzlemler üzerine uygun bir şekilde yerleştirilir. Enerjinin iç tesisata giriş şekline göre dağıtım tabloları en uygun olan yere monte edilir. Bu seçim yapılırken herhangi bir tehlike anında, elektrik enerjisinin kolayca 215
kesilebilmesi de dikkate alınmalıdır. Uygulamada dağıtım tabloları termoplastik yalıtkan özelliğine sahip PVC malzeme veya DKP saçtan sıva altı ve sıva üstünde kullanılacak biçimde üretilir. Resim 12.1 Dağıtım tablosu Sac dağıtım tabloları başlıca üç kısımdan meydana gelir. Bunlar; Dış kapak kısmı: Dağıtım tablosunun en dış kısmında bulunur. Kilitlenebilir bir özelliğe sahiptir. Bu özelliği sayesinde kapak, özel anahtarı ile kolayca açılıp kapanabilmektedir. Resim 12.2 Aydınlatma tablosu Şekil 12.2 Aydınlatma ve priz tablosuna ait açık bağlantı şeması 216
Sac kutu kısmı (Şasi) : Tablonun içine konulan ve güvenliği sağlayan kolon sigortası, şalter, linye sigortaları, ölçü ve kumanda elemanlarının birlikte bulunduğu kısımdır. İç kapak kısmı: Tablonun kapağı kapatıldığında devre elemanlarının kolaylıkla görülebilmesi için üzerine delikler açılmış olan kısımdır. Sac kutunun dış yüzeyindeki uygun olan yerlere kablo girişleri için delikler açılır. Tablo içerisinde bağlantı işlemlerinde kullanılmak üzere yeterli sayıda yanmayan tipte klemens veya topraklama baraları bulunur. Resim 12.2 ve Şekil 12.2 de aydınlatma devrelerinde kullanılan değişik türde dağıtım tabloları ve bu tabloya ait aydınlatma devre şeması görülmektedir. 12.3 DAĞITIM TABLOSU YERİ VE YERLEŞTİRİLMESİ Motor devrelerine enerji vermek için kullanılan dağıtım tablolarına kuvvet dağıtım tabloları denir. 3-5 linyesi olan küçük güçlü iş yerlerinde tablo, daha büyük güç gerektiren yerlerde dağıtım panoları olarak isimlendirilir. Kumanda edilecek toplam güce ve linye sayısına göre tablo boyutları değişir. Dağıtım panolarında enerjinin gelişi ile gidişi ayrı bölümlerde olacak şekilde dizayn edilir. Giriş bölümünde ana sigorta, ana şalter, ampermetre, voltmetre, sayaç, akım trafosu, sinyal lambası ve buna benzer gereçler bulunur. Diğer bölmelerde ise linye sigortaları, şalterler, sinyal lambaları ve benzeri gereçler bulunur. Enerji, alıcılara bu kısımdan dağıtılır. Kompanzasyon gerektiren tesislerde panoda üçüncü bir bölme bulunur. Bu bölmede reaktif güç kontrol rölesi, kontaktörler ve kondansatörler yer alır. 63 amperi geçen sistemlerde bölmeler arası iletkenlikler bakır baralar yardımıyla sağlanır. Bundan başka topraklama ve nötr hattı için de baralar bulunur. Enerji, dağıtım panoları tarafından dağıtım tablolarına verilir. Tesisin büyüklüğü dikkate alınarak enerji dağıtımında, dağıtım panoları veya tabloları kullanılır. Fabrika, atölye ve benzeri ünitelere gelen enerji dağıtım panolarına girmektedir. Daha sonra enerji ya direkt olarak alıcılara ya da yardımcı (tali) tablolara verilir. Panolara enerjinin geliş yerine göre duvara yakın uygun bir yere monte edilir. 12.3.1 Pano Yerleşim Krokisinin Çizimi Sırasında Dikkat Edilecek Noktalar Pano elemanlarını yerleştirmeden, panonun özelliklerine göre kaç bölümden oluşacağı belirlenmelidir. Enerjinin, panoya giriş ve çıkış noktaları belirlenmelidir. 217
63 amperden büyük panolarda bölmeler arası iletkenlikler bakır baralarla sağlanmalıdır. Yerleşim buna göre yapılmalıdır. Birinci bölmede, ana sigorta, ana şalter, voltmetre, ampermetre, sayaç, akım trafosu ve sinyal lambaları olmalıdır. Daha kolay okuyabilmek için ölçü aletleri, panonun üst tarafına yakın ve ön kapağa konulmalıdır. Sinyal lambaları ampermetrelerin üst tarafında olmalıdır. Voltmetrenin altına, voltmetre komütatörü konulmalıdır. Birinci bölmenin alt kısmına ana şalter konulmalıdır. Birinci bölmeye sayaçlar konulmalı ve kolay okunabilecek yerde bulunmalıdır. Mühürleme yapılabilmesi için sayaç ön kapağı olmalıdır. Ana sigorta sayaçlardan önce konulmalı ve mühürlü kısımda olmalıdır. Akım değerleri yüksek ise fazlar üzerine akım trafosu konulmalı ve sayaçlar buradan beslenmelidir. Dönüştürme oranına göre uygun akım trafosu ve sayaç seçilmelidir. Ana şalterin çıkışına kaçak akım rölesi konulmalıdır. İkinci bölmeye, linye sigortaları, linye şalterleri ve sinyal lambaları konulmalıdır. Sigorta ve şalterler enerjinin geliş yönüne göre yerleştirilmelidir. Enerji beslemesi yukarıdan, çıkışı aşağıdan ise sigortalar üst kısma konulmalıdır. Sigortaların alt kısımlarına şalter konulmalıdır. Sinyal lambaları şalterlerin üst kısmında yer almalıdır. Sinyal lambaları ve şalterler ön kapakta olmalıdır. Sigortalar iç kısımda yer almalıdır. Kompanzasyon gerektiren tesislerde, üçüncü bölme bulunur. Üçüncü bölmede reaktif güç kontrol rölesi, kontaktör ve kondansatör bulunur. 218
Reaktif güç kontrol rölesi, ön kapağa ve üst kısma konulmalıdır. Kondansatörlere kumanda eden kontaktörler ve kondansatörler iç kısma konulur. Kontaktörler orta kısma, kondansatörler alt kısma konulmalıdır. Kroki çizimi üzerinde ölçüler ve araç gereçler belirtilmelidir. 12.3.2 Kroki Çizimi Kroki çiziminde panonun ölçüleri, panonun şekli, panonun görünüşü ve pano üzerine yerleştireceğimiz elemanların nereye yerleştirilecekleri gösterilmelidir. Şekil 12.3 te örnek pano krokisi gösterilmiştir. Şekil 12.3 Pano krokisi 12.4 DAĞITIM TABLOSUNDA ARANAN ÖZELLİKLER 12.4.1 Dağıtım Tabloları Teknik Şartnamesi Bu şartname doğru akımlarda 600 V, alternatif akımlarda faz- nötr arası 219
250 V dan az gerilim sistemleri içindir. Dağıtım tabloları duvar yüzeyine veya duvara gömülü olarak monte edilecektir. Tablo ölçüleri, siparişi veren yerin projesine uygun olacaktır. Her sigorta veya şalterin altında beslenilen yeri gösteren madeni veya plastik etiketler bulunacaktır. 60 A den fazla yüklü tablolarda, bağlantılar kablolarla şalterden şaltere veya sigortadan sigortaya yapılmayıp bakır baralar vasıtasıyla ayrı ayrı yapılacaktır. Baralar norm renklerle işaretlenecektir. Tablolarda bıçaklı şalter kullanılmayacak ve paket (pako) şalter tercih edilecektir. Tablo çerçeve ve kapaklarının rengi muhitin rengine uygun olacaktır. Tablolara gelen linye hatları yanmayan malzemeden izolasyonlu sıra klemensler vasıtasıyla tabloya bağlanacak ve nötr hatları da izole edilmiş bakır bir baraya bağlanacaktır. Tabloya giriş kolonlarının faz iletkenleri sabit klemenslere ve nötr iletkenleri bakır baraya bağlanacaktır. Tablolarda topraklama barası bulunacaktır. Topraklama bağlantısı bulunduğu yerdeki tesisata uygun olarak muhakkak yapılacaktır. Fiber, pertinaks ve benzeri levhalardan yapılan tablolarda, levhaların kalınlığı en az 5 mm olacaktır. Etanş tablolar, tesisatı rutubete, toza ve mekanik darbelere korur malzeme ile yapılan mahallerde, tablolar dökme demirden veya alüminyumdan ve birbirine eklenecek tipte ve kapakları contalı olacaktır. 16 mm 2 den daha büyük kesitte bağlantıların kullanılmasını gerektiren durumlarda dağıtım bakır çubuklarla ayrı kutular içerisinde yapılacaktır. Etanş tabloların sigortalarını kapak açıldıktan sonra, anahtar ve şalterleri kapak kapalı iken idare etmek mümkün olacaktır. Döküm dağıtım tablolarında güvenlik hatlarının bağlantıları için topraklama baraları ve nötr hatları için izole edilmiş baralar bulunacaktır. 220
Döküm kutular içerisinde bulunan bütün akım taşıyan kısımlar galvanizli veya paslanmaz madenden yapılacaktır. Bir atölyenin projesinde yer alan teknik şartname ise; Ana tablolarda gerilim taşıyan kısımlar, dokunmaya karşı muhafaza altına alınacaktır. Panolar en az 2 mm kalınlığında DKP sacdan yapılacaktır. Tablonun arka tarafında bulunan akım geçirmeye mahsus olmayan bütün demir aksam ile tablonun demir iskeleti topraklanacaktır. Tablo içindeki topraklama tertibatı bakır bara ile yapılacaktır. Bu bakır baraya topraklama levhasından bakır tel ile irtibat verilecektir. Topraklama barası, müstakil olarak yıldırımlık tesisatında açıklanan toprak elektrotları ile yapılacaktır. Pano adedinin seçiminde, kolon ve besleme hatlarının adedi, ışık, kuvvet ve yedek akım taksimatı, muhtelif akım sistemleri düşünülecektir. Ana tablolarda her panonun belirli ölçüleri vardır. Genişlik 60-90 cm, toplam yükseklik 210 cm ve bunun alt kısmında 40 cm kadar yer boş bırakılacaktır. Derinlik 75 cm olacaktır. Birden fazla pano bitişik monte edildiğinde, kullanma yeri ne olursa olsun 1 adet pano 1 pano sayılıp diğerleri ilave pano sayılacaktır. Tali tablolar duvar üzerine monte edilecektir. Sıva altındaki iniş boruları dik ve yatay olarak döşenecektir. Aynı oda veya koridorda bulunan buatların aynı seviyede olmaları gerekir. Antigron türünden kabloların tali tablolara, armatürlere veya herhangi bir cihaza girişleri, bu kablolara mahsus lastik rondelalı, bakalit veya pirinç ağızlıklar vasıtasıyla yapılacak ve tesisat bittikten sonra bu ağızlıklar sıkıştırılacaktır. 12.5 MONOFAZE SAYACIN YAPISI, BAĞLANTISI, YERLEŞTİRİLMESİ Monofaze sayaçlar; tüketilen elektrik enerjisini kilowattsaat ( KWh) cinsinden 221
doğrudan ölçen ve kaydeden devre elemanıdır. Elektrik tesislerinin bulunduğu her yerde mutlaka bir elektrik sayacı bulunur. Piyasada elektrik sayaçları bir ve üç fazlı olarak üretilirler. Elektrik sayaçlarına indüksiyon sayacı da denir. Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle birlikte akıllı sayaç olarak da bilinen elektronik sayaçları üretilmektedir. Elektrik sayaçları, bağlantı kutusu ve gövde kısmı olmak üzere iki farklı üniteden meydana gelir. Monofaze sayaçlar indüksiyon prensibine göre çalışırlar. Sayaçların iç kısmında sarım sayıları ve kesitleri birbirinden farklı olan iki bobin vardır. Bunlardan kaim kesitli ve az sarımlı olana akım bobini adı verilir. Akım bobini akım taşıyan hatta ampermetre gibi seri olarak bağlanır. İnce kesitli ve çok sarımlı olan ikinci bobine ise gerilim bobini denir. Gerilim bobini de voltmetre gibi devreye paralel olarak bağlanır. Resim 12.3 Üç fazlı dört telli sayaç Resim 12.4 İndüksiyon sayacı Sayaçlarda akım ve gerilim bobinleri dışında daimi mıknatıs, mıknatıs etkisi ile dönen alüminyum disk ve bu diske bağlı olarak çalışan numaratör bulunur. 222
ÖZET Elektrik tesisatı tamamlanmış olan bir tesisin enerji beslemesi için şehir şebekesinden alınan hat, kolon sigortasından geçtikten sonra sayaca gelir. Çalışma veya aboneye ait besleme noktasından (ana buat) tüketicinin ilk dağıtım noktasına (sayaç, ana tablo) kadar olan besleme hattına ana kolon hattı denir. Tüketiciye ait ilk dağıtım noktası ( sayaç tablosu ) ile diğer dağıtım noktalan ya da tablolar ( linye ) arasındaki hatta kolon hattı denir. Dağıtım tablosundan son aydınlatma aygıtı ( armatür ) ya da prizin bağlandığı kutuya ( buat) kadar olan hatta linye hattı denir. Linye hatlarında bulunan ek kutularından alıcılara kadar olan hatlara sorti hattı denir. Işık ve priz sigortalarının linyeleri uygulamada mutlaka ayrı ayrı sigorta devrelerine bağlanmalıdır. Sac kutunun dış yüzeyindeki uygun olan yerlere kablo girişleri için delikler açılır. Tablo içerisinde bağlantı işlemlerinde kullanılmak üzere yeterli sayıda yanmayan tipte klemens veya topraklama baraları bulunur. Motor devrelerine enerji vermek için kullanılan dağıtım tablolarına kuvvet dağıtım tabloları denir. Motor devrelerine enerji vermek için kullanılan dağıtım tablolarına kuvvet dağıtım tabloları denir. 3-5 linyesi olan küçük güçlü iş yerlerinde tablo, daha büyük güç gerektiren yerlerde dağıtım panoları olarak isimlendirilir. Kroki çiziminde panonun ölçüleri, panonun şekli, panonun görünüşü ve pano üzerine yerleştireceğimiz elemanların nereye yerleştirilecekleri gösterilmelidir. Monofaze sayaçlar; tüketilen elektrik enerjisini kilowattsaat ( KWh) cinsinden doğrudan ölçen ve kaydeden devre elemanıdır. Elektrik tesislerinin bulunduğu her yerde mutlaka bir elektrik sayacı bulunur. 223
DEĞERLENDİRME SORYLARI 1. Aşağıdakilerden hangisi elektrik tesislerinde bağlantı hatalarından değildir? a) Kolon hattı b) Bara kolon hattı c) Linye hattı d) Sorti hattı 2. Aşağıdakilerden hangisi saç dağıtım tabloları kısımlarından değildir? a) Dış kapı kısmı b) Sac kutu kısmı c) Ahşap kısmı d) İç kapak kısmı 3. Gelirim altında bulunan çıplak bölümler saç kapaklarından ne kadar mesafe bulunmalıdır? a) 40 mm b) 100 mm c) 15 mm d) 10 mm 4. Aşağıdakilerden hangisi elektrik sayaçlarının yapısında bulunmaz? a) Akım bobini b) Gelirim bobini c) Numaratör d) Kontaktör 5. Elektrik sayaçları tüketilen elektrik enerjisini ne olarak ölçer? a) Kwh b) Kw c) Volt d) Amper 224