ULUSLARARASI TOPLANTıLAR

Şebnem OGUZ İNSAN HAKLARıNDA GELİşMELER: ULUSLARARASI TOPLANTıLAR 1993 yılı içinde insan hakları alanında dört önemli geli me ya anmı tır. Birincisi, insan hakları eğitimi konusu ön plana çıkmı, bu konuda çe itli kurulu larca ciddi adımlar.atılmı tır. Bu adımlardan en önemlisi, Montreal'de düzenlenen "Uluslararası Insan Hakları ve I?emokrasi Eğitimi Kongresi" ve bu Kongre'de benimsenen Eylem Planı'dır. Ikinci önemli geli me, 1948'den beri ikinci kez düzenlenen Dünya İnsan Hakları Konferansı; üçüncüsü ise, Avrupa Konseyi'ne üye ülkelerin hükümet ve devlet ba kanlarının katıldığı doruk toplantısıdır. Bir ba ka geli me de, Birle mi Milletler bünyesinde insan hakları uygulamalarını denetleme,. e güdüm ve acil tepki verme mekanizmasını gcli tirmek amacıyla kurulan Insan Hakları Yüksek Komiserliği'ne ili kindir. ULUSlARARASI İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EGİTİMİ KONGRESİ UNESCO ile Birle mi Milletler İnsan Hakları Merkezi, UNESCO Kanada Komisyonu'nuı:ı da katkıları ile, Montreal'de 8-11 Mart 1993 tarihleri arasında "Uluslararası Insan Hakları ve Demokrasi Eğitimi" adlı bir kongre düzen1emi tir. 1 Kongrede, insan hakları ve temel özgürlüklerin korunmasında demokratik değerlerin rolünden hareketle, insan hakları ve demokrasi eğitiminin TODAİE A<;.istanı. 1 Kongreye şu bildiriler sunuldu: "İnsan Hakları ve Demokrasinin Eklemlenmesi" (A.Eide, Norveç İnsan Hakları Enstitüsü Müdürü), "İnsan Hakları ve Demokrasi Üzerine Bilgi ve Belgelere Giri " (L.S. Wiseberg. Uluslararası İnsan Hakları Belgeleri Agı Müdürü), "Batı Avrupa Ülkelerinde İnsan Hakları Eğitimi- 1987 Malta Kongresi'nden Beri Gerçekl~tirilen İlerleme ve Karşıla ılan Zorluklar' (Uluslararası İnsan Hakları Enstitüsü, "Kanada ve A.B.D:de İnsan Hakları ve Demokrasi Egitimi" (H. Gibbs ve M. Seydegart, Ottowa Üniversitesi İnsan Hakları Ara tırma ve Egitim Merkezi), "Degerlendirme Raporu 1987-1992: Latin Amerika'da İnsan Hakları Egitimi" (Latin Amerika İnsan Hakları Dernegi). "Afrika'da İnsan Hakları ve Demokrasi Egitimi" (R. Sock, Afrika Demokrasi ve İnsan Hakları Çalı maları Merkezi Müdürü), "Arap Dünyasında İnsan Hakları ve Demokrasi Egitimi" (Arap İnsan Hakları Enstitüsü), "Asya ve Pasifik'de İnsan Hakları ve Demokrasi Egitimi" (V. Muntarbhorn, Chulalongkorn Üniversitesi, Bangkok).

192 İNSAN HAKLARI YILLIGI önemi vurgulanmı tır. Toplumsal adalet, barı ve geli menin tam anlamıyla gerçekle mesinin önko ulu olan insan hakları ve demokrasi eğitiminin kendisinin bir insan h~kkı olduğu; eğitim sürecinin kendisinin demokratik ve katılımcı bir süreç olması gerektiği belirtilmi tir. Bu çerçevede uluslararası topluluğun, özellikle Birle mi Milletler ve Uzmanla mı Temsilciliklerinin, bunlar arasında da özellikle UNESeO'nun, insan hakları ve demokrasi eğitimi programları ve etkinliklerini ba latması ve desteklemesi gerektiği söylenmi tir. Kongre, İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimipe -Yönelik Dünya Eylem Planı'nı benimsemi ve UNESeO'ya, Planı Viyana Insan Hakları Dünya Konferansı'nın gündemine getirmesini,. tüm devletleri insan hakları eğitimi alanında çalı an birey ve grupları korumaya davet etmesini önermi tir. İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimine Yönelik Dünya Eylem Planı, 1974 tarihli "İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerine İli kin Uluslararası Anlayı, İ birliği ve Barı için. Eğitim Tavsiyesi", 1978'de Viyana'da toplanan "UNESeO Uluslararası Insan Hakları Oğretimi Kongresi", 1987'de Malta'da toplanan "UN ES eo Uluslararası İnsan Hakları Öğretimi, Bilgi ve Belgeleri Kongresi" ve Aralık 1992'de Tunus'da toplanan "Uluslararası Demokrasi Eğitimi Forumunndan çıkan önerilere dayanmaktadır. Planı kaleme alan katılımcılara göre Eylem Planı, bir tür alarm ve sıkı mı hk ortamında ortaya çıkmı tır: Son yıııarda otoriter rejimierin çözülü ü ve dünya çapında demokrasilerin doğu una kar ın, yeni tür otokrasiler doğmu tur. Irkçılık, a ırıcılığın deği ik türleri, dini fanatizmin alarm verici yükseli İ ve bazı postotoriter devletlerin tehlikeli dengesizliği, çevrenin bozulması, yeni biyomedikal teknolojiler ve HIV/AIDS felaketi, insan hakları açısından son derece rahatsız edici tehditlerdir. Milliyetçiliğin ve ho görüsüzlüğün yükseli i, iddetli çatı maları ve insan hakları ihlallerini önlemeyi amaçlayan özel eğitim stratejileri olu turulmasını gerektirir. Bu çerçevede Eylem Planının temel dürtüsü, deği en bir dünyada, sivil toplumun tüm düzeylerinde katılımcı,i levsel ve yaratıcı olabilecek bir insan hakları eğitimini gerçekle tirmektir. Planın amaçları arasında, insan hakları normları ve belgeleri ile ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeylerde ihlallere kar ı ba vuru yöntemleri hakkında bilgi sağlamak, bu bilginin genç insanlara ula ması için özel bir çaba harcamak; öğrencilerin, ekonomik ko ullar ilc hakların gerçekle mesi arasındaki ili kileri anlamalarına yardım etmek, eğitimcilerin iddet içermeyen, demokratik deği im stratejilerini desteklemelerini özendirmek; tüm sektörlerdeki ve düzeylerdeki eğitimcilerin, ileti im ağlarıyla İ birliği ve e güdü hakkında bilinçlenmelerini sağlamak ve onlara insan hakları münün yararları eğitimi ağları kurmaları konusunda y(:lrdımcı olmak vardır. Dünya Eylem Planının hemen ba laması ve katılımcı]arının düzenlediği çalı ma takvimi içinde belirli ölçülebilir hedeflere doğru ilerlemesi dü ünüı-

İNSAN HAKLAR~NDA GELİŞMELER 193 mektedir. Birle mi Milletlerin 1995'deki ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin 1998'deki ellinci yıldönümlerinin; insan hakları eğitimine yönelik etkinlikler ve programlar için bir odak olarak görülmesi önerilmektedir. Planın b3 arılı olabilmesi için tek tek devletlerin aktif katılımının gerekli olduğu vurgulanmaktadır. Birlqmi Milletler Sistemi, özellikle de UNESCO ve Birlqmi Milletler İnsan Hakları Merkezi, ve bir dizi devlet kurulu u, devletlerarası kurulu ile hükümetlerdl ı kurulu lar, insan hakları ve demokr~i eğitimi alanında çall maya b3 laml lardır. Ozellikle, Birle mi Milletler Insan Hakları Alanında Danı manhk ve Teknik Yardım Servisi Programı altında insan hakları ve demokrasi eğitimi projelerine daha fazla önem verilmesi gerektiği belirtilmektedir. Plan, u ana stratejileri önermi tir: Planın hazırlanması.ve uygulanmasıyla ilgili standart bir formun UNESCO tarafından geli tirilmesi ve dağıtımı; araçgereç ve program üretmek, ve bunları deği toku ederek en iyi pratik yakla ımları geli tirmek amacıyla aktif ulusal, bölgesel ve uluslararası ağlar kurulması; en son bilgilere ve belgelere ula ma, ve pratik, ucuz öğretim araçgereçlerin,in varlığı; bölgesel ve global konferanslar toplanması; Birle mi Milletler Insan Hakları Alanında Danı manhk ve Teknik Yardım Servisi için Gönüllü Fon ile UNES.CO Eğitim ve Bilgilendirme Yoluyla İnsan Hakları Bilgisinin Geli tirilmesi Için Gönüllü Fon 'un güçlendirilmesi; eğitim hakkı ve özellikle insan hakları eğitimi hakkına, Birle mi Milletler Insan Hakları Komisyonu, bölgesel komisyonlar, uluslararası anla maları denetleyen organlar ve özellikle Çocuk Hakları Komitesi tarafından özel bir önem yerilmesi; UNESCO'nun kuracağı bir İzleme komitesinin, Birlqmi Milletler Insan Hakları Merkezi ile birlikte, Planı yaygınla tırması. Planın önerdiği eylem çizgilerinden bazıları ise unlardır: Özellikle son geli meleri dikkate alarak, insan hakları ve demokrasi eğitiminin deği ik yanlarına ili kin pedagojik ara tırmanın geli tirilmesi; okul kitaplannın, yabancı dü manı, ırkçı, cinsiyetçi ve diğer kalıplardan temizlenmek üzere sistematik olarak gözden geçirilmesi, hükümetlerdı ı kurulu ların çalı malarının kesinlikle engellenmemesi. Planda u eylem düzeyleri vurgulanmaktadır: 1) Okul sisteminin tüm düzeylerindeki müfredatta insan hakları ve demokrasi. öğretimi, 2) Okul sistemi dı ında insan hakları ve demokrasi eğitimi, 3) Özel durumlarda ve zor ko ullarda insan hakları ve demokrasi eğitimi. Birinci düzeyde, amaç, insan haklan ve demokrasi eğitiminin sürekli olarak, ki inin temel eğitimi boyunca İ lenebilmesi için, hem bütün disip

194 İNSAN HAKLARI YILLIGI linlerde içerildiği hem de ayrı bir disiplin olarak öğretildiği bütüncül ve geni tabanlı bir müfredat olu turmaktır. Bu amaçla, ilkokul öncesi, ilkokul, orta öğrenim ve mesleki eğitim, yüksek öğrenim, öğretmen eğitimi, öğretmen dernelderi ve sendikaları, okul kurulları ve ebeveyn örgütlenmelerinde odak ICl llmasl önerilmektedir. İkinci düzeyde, amaç, okula devam etmeyenler de dahilolmak üzere yeti kin ve genç insanlara, özellikle de kamu YCl amına katılım düzeyleri ne olursa olsun tüm kadınlara; okul dı ında, aileleri, ~erleri, kurumları, toplulukları, vb. yoluyla ula maktır. Bu amaçla, özellikle l Yeri, sendika, mesleki kurulu lar, dini ve kültürel örgütler, gençlik klüpleri, UNESCO klüp, merkez ve dernekleri, kamu ya amına daha az maruz kalan gruplar (kırsal alanda ya ayanlar gibi), a ırı yoksullara yardım, okuma yazma, avukatlık i leriyle. uğra an gruplar, güvenlik ordu, polis ve hapishane personell kamu görevlileri ve karar merciieri, h~kjmler, avukatlar ve adalet i leriyle uğra an diğer gruplar, medya per30ndi, tıp doktorları, ~ağhk çah anları ve biyolojik ara tırmalarda çalı anlar dahilolmak üzere bilim adamları üzerinde yoğunla ı1masl dü ünülmektedir. Üçüncü düzeyde ise amaç, insanlara haklarının tehlikeye dü tüğü zor durumlarda uygun bilgi ve eğitimi vermeye çalı maktır. Bu eğitim, silahlı çatı ma, olağanüstü haber, demokrasiye geçi ya da tehdit dönemleri, yabancı i gali, doğal fehiket gibi özel durumlar için; ya da, kadınlar, çocuklar, yerli halklar, sığınmacı ve iç sürgünler, siyasi tutuklular, azınlıklar, göçmen i çiler, sakatlar, HIV/AIDS hastaları gibi özel gruplara yönelik olarak verilecektir. Eylem Planının uygulanmasında önemli bir diğer nokta da ara tırma, bilgi ve belgeye ili kindir. Bu noktada Plan, son bilgilere ucuz ve kolayca ula ılması, basit bilgisayar ve arama sistemleri kurulması; varolan ulusal, bölgesel ve uluslararası bilgi ağlarımn güçlendirilmesi, yenilerinin olu turulması, yerel bilgi ve belge merkezlerinin yaratılmasının özendiri1mesinden yanadır. Bunun için Plan, bilginin insan hakları eğitimcileri ve belgecilerine yardımcı olmak üzere payla ılması ve bu çalı maların bilgi alanında aktif bir sivil kurulu ça e güdümünü; çocuklara ve okuma yazması olmayanlara yönelik olarak, basılı araç-gereç dı ı bir insan hakları medyasının geli tirilmesini ve bu araç-gereçlerin yerel dillere çevrilmesini; ve insan hakları, ge1i~me, demokrasi ile çevre arasındaki yakın ili kileri gözönünde bulundurarak, insan haklarına global bir bakı içeren ara tırmaların desteklenmesini önermektedir. Bu alanda UNESCO'ya dü en görevin önemide vurgulanmaktadır. Son olarak, Planın uygulanmasında kar ı1a ılabilecek sorunlardan sözedilmektedir. Bu sorunlar unlardır: Bazı tarafların politik iradelerinin eksikliği, sürecin ulusıararası ya da ulus içinde dl lanması tehlikesi, hedef grubun katılımının eksikliği, uygunsuz yöntemler kul1anılması, katılımcıların çoğunun eğitimsiz olu u, i birliği ve e güdümünün yetersizliği, insan hakları eğitimini hukuk mesleğiyle sınırlama eğilimi, çokdisiplinli yakla ımın eksikliği,

İNSAN HAKLARıNDA GELİşMELER 195 ve deği ime direnç. Plan, insan hakları ve demokrasi kavramlarını toplumsal norm ve davranı lara dönü türebilmek için; tüm ulusları, bireyleri, grupları, toplumun tüm organlarını ve uluslararası topluluğu göreve çağırmaktadır.' DÜNYA İNSAN HAKLARI KONFERANSı 14-25 Temmuz 1993 tarihleri arasında Viyana'da toplanan Dünya İnsan Hakları Konferansı, "Viyana Bildirgesi ve Eylem Planı"nı benimsemi tir. Bu Konferans, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nin kabul edilqiği 1948'deki konferanstan sonra toplanan ikinci Birle mi Milletler Dünya Insan Hakları Konferansı olmu tur. Konferansa 171 devlet katılmı tır. Bu 171 devlet, 1948'deki konferansa katılan 56 devlete göre çok daha az homojen olduğu için; Konferans sonunda ortak bir bildirgenin benimsenebilmesi, insan hakları alanında ciddi bir geli me sayılabilir. ı Ayrıca Bildirge, insan hakları alanında 1948'den sonraki geli melerin, bu süreçte hangi hakların ön plana çıkarıldığının bir göstergesi niteliğindedir. Konferansa hazırlık sürecinde dört hazırlık komitesi ve Afrika için Tunus'da, Latin Amerika ve Karayip için San Jose'de, ve Asya için Bangkok'da olmak üzere üç bölgesel toplantı yapılmı tır. Bu toplantılaıda kabul edilen Tunus, San Jose ve Bangkok Bildirgeleri İle birlikte; hükümetlerin" yaptıkları katkılar, uluslararası ve hükümetlerdı ı kurulu ların önerileri ve bağımsız uzmanların çalı maları, Viyana Bildirgesi hazırlanırken dikkate alınml tır. 3 Konferans, üç bölümde gerçekle mi tir: Genel Kurul, Ana Komite ve Taslak Komitesi. Resmi kararların alındığı bir forum niteliğindeki Genel Kurul'da hükümet temsilcileri yanısıra Birle mi Milletler kurulu ları, hükümetlerarası kurulu lar, ulusal ve hükümetlerdı ı kurulu ların temsilcileri de bulunmu lardır. Genel Kurul'a 841 hükümetlerdı ı kurulu tan yakla ık 3700 temsilci katılmı tır. Genel Kurul'da, Rusya,. Federa~yonu'ndan gelen 1 red oyuna kar ı 88 k~bul oyuyla "Bosna-Hersek Uzerine üzel Bildirgeli benimsenmi tir. "Angola Uzerine üzel Bildirgelı ise oybirliğiyle kabul edilmi tir. 4 Ana Komite, Evrensel Bildirge'nin kabul edili inden bu yana insan hakları alanındaki ilerlemeler ve bu alanda daha fazla ilerlemenin önündeki engeller; geli me, demokrasi ve insan hakları arasındaki ili kiler, Birle mi Milletler etkinliklerinin güçlendirilmesi gibi gündemdeki özel konularda, 2 Ineke Boerefin.. "World Conference on ı-iuman Rights", Nelherlands Quarterly of ıluınan Rlghts (NQHR). VoUl, No3. 1993, s.293. 3 Hazırlık Knmitelerinin toplantılarıyla ilgili ayrıntılı bijgi için bkz. "Human Rights News", NQIIR, VoLll, No.ı. 1993. s.63-6s; Bildirgelerin tam metni için bkz. Human Righ1s Law Journal (HRU). \'01.14, No.9-10. 1993. s.365-371. 4 'The U.N. World Conference on Human Rights (Vienna, June 1993), An Overview Prepared on Request of the HRU by the Centre for Human Rights in Geneva". URU, Vol.l4, No.9-10, 1993, s.346-3s2. Bildirgelerin tam metni için bkz. a.g.e., s.363-365.

196 ınsan HAKLARI YILLIGI hükümetler ve diğer kurulu lar arasında görü alı veri İ sağlanması için bir forum niteliğinde olmu tur. Taslak Komitesi ise, hükümetlerdı ı kurulu lara kapalı olarak toplanmı ve Bildirge'ye nihai eklini vermi tir. viyana BİLDİRGESİ VE EYLEM PLANI5 Viyana Bildirgesi'nde vurgulanan noktalar öyle özetlenebilir: Tüm halkların kendi kaderlerini tayin hakları vardır. Bu hakka dayanarak, siyasal konumlarını; ekonomik, sosyal ve kültürel geli imlerini özgürce belirleyebilirler. Dünya Konferansı, sömürgeci ya da ba ka türden yabancı egemenliği ya da i gali altında ya ayan halkların durumunu gözönünde bulundurarak, halkların kendi kaderlerini tayin haklarını, Birle mi Milletler Bildirisi'ne uygun olarak gerçekle tirmelerine yönelik her, türlü me ru eylemde bulunma haklarını tanır. Ancak, yine sözü edilen Bildiri'ye ve Devletler Arasında Dostça İli kijer ve İ birliğine İli kin Uluslararası Hukukİlkeleri Bildirgesi'ne uygun olarak, bu, e it haklar ve halkların kendi kaderlerini tayin haklarına saygılı davranan ve toprakları üzerindeki tüm halkı ayrım gözetmeksizin temsil eden bir hükümeti olan bağımsız ve egemen devletlerin, toprak bütünlüğü ya da siyasal birliğini bozmaya yönelik eylemlerin haklı bulunduğu anlamına gelmemelidir. Yabancı İ gali altındaki ülkelerde İnsan haklarının korunmasını güvence altına alan ve gösteren etkili uluslararası önlemler alınmalı ve özellikle Sav3 Sırasında Sivil Ki ilerin Korunmasına İli kin 14 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözle mesi'ne uygun olarak, sözkonusu ülkelerde ya ayanların hak ihlallerine kaf 1 etkili hukuki korunmaları sağlanmalıdır. Gelişme Hakkı Demokrasi, geli me ve insan haklarına saygı birbirlerine bağımlı ve kar ılıklı birbirini besleyen kavramlardır. Konferans, demokratikle me ve ekonomik reform süreçleri içinde olan ve çoğu Afrika'da bulunan enaz geli mi ülkelerin, ba arılı olabilmeleri için uluslararası toplulukça desteklenmeleri gerektiğini yeniden,vurgular. Geli me Hakkına lli kin Bildirge'ye uygun olarak, geli me hakkının temel bir insan hakkı olduğunu yeniden belirtir. Geli me, tüm insan haklarından yararlanmayı kolayla tırdığı gibi; ge1i menin yokluğu da uluslararası düzeyde tanınmı İnsan haklarının azaltılma gerekçesi olamaz. Geli me hakkının gerçekle mesine yönelik ilerleme, ulusal düzeyde etkili geli me politikalarıyla birlikte, uluslararası düzeyde adil ekonomik ili kilerin ve uygun bir ekonomik ortamın varlığını gerektirir. Geli me hakkı, bugünün ve geleceğin ku aklarının geli me ve çevreye ili kin gereksinmelerini adilce kar ılayacak biçimde gerçekle tirilmelidir. Bu 5 Bildirgenin tam metni için bkz. HRU, Vol.14, No.9-10, 1993, s. 352-363.

İNSAN HAKLARıNDA GELİŞMELER 197 çerçevede Dünya Konferansı, zehirli ve tehlikeli madde ve artıklann yasadl ı olarak bo altılmasınm Y3 am hakkına ciddi bir tehdit olu turduğunu kabul eder ve tüm devletleri ilgili sözlqmelere uyarak gerekli önlemleri almak konusunda i birliğine çağınr. Herkesin bilimsel ilerlemenin ve uygulamalannm ürünlerinden yararlanma hakkı vardır. Konferans, özellikle biyomedikal ve Y3 am bilimleri ile bilgi teknolojisindeki geli melerin, bireyin bütünlüğü ve insan haklanna yönelik potansiyel ters etkilerini gözönünde bulundurarak; evrensel ilgi gören bu alanda insan haklanna tam anlamıyla saygılı davranılması için uluslararası i birliği çağnsında bulunur. Ekonomik ve Sosyal Haklar Dünya Konferansı, halklarının ekonomik, sosyal ve kültürel haklarını tam anlamıyla gerçeklc tirmek için çabalayan hükümetlerine destek olmak amacıyla; uluslararası topluluğu, geli mekte olan ülkelerin dı borç yüklerini hafifletmelerine yardımcı olmaya çağırır. Yaygın 3 ırı yoksulluğun varlığı, insan haklarının etkili ve tam olarak gerçeklc mesini engellemektedir; o nedenle acilolarak hafifletilmesi ve nihai olarak yok edilmesi, uluslararası topluluğun büyük öncelik tanıdığı bir konu olarak kalmalıdır. A ırı yoksulluk ve toplumsal dl lanmanın önlenmesi için, devletlerin en yoksul ki ilerin karar alma süreçlerine katılımlannı sağlamaları, b8 ta geli me ile ilgili olanlar olmak üzere, 8 ın yoksulluğun nedenlerini daha iyi bilmeleri gereklidir. Konferans, devletleri, gıda, tıbbi bakım, konut ve sosyal hizmetler dahil olmak üzere, herkesin sağlık ve refah içinde Y8 aması için gerekli Y8 am standartını sağlama hakkına engelolacak tek taraflı ticari önlemlerden kaçınmaya, gıdayı bir politik baskı aracı olarak kullanmamaya çağınr. Konferans, sçndikal hakların Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara Ili kin Sözle me ve diğer ilgili uluslararası belgeler doğrultusunda etkili kullanımı için devletleri tüm sorumluluklannı yerine getirmeye çağırır. ırkçılık, Irka Dayalı Ayrımcılık, Yabancı Dü manlıjı ve Diğer Ho görüsüzlük Türleri ırkçılık ve ırka dayalı ayrımcılık, yabancı dü manlığı ve ilgili ho görüsüzlüğün tamamen ortadan kaldırılması, uluslararası topluluğun öncelikli bir görevidir. Hükümetler, gruplar, kurumlar, devletlerarası ve hükümetlerdl l kurulu lar ve bireyler, bu kötülüklere kaf ı mücadelelerini C güdümlemeli ve i birliği çabalarını artırmalıdıriar. Konferans, ırkçılığa kaf ı mücadelenin geldiği noktadan memnundur ve uluslararası topluluğu bu süreci

198 İNSAN HAKLARI YILLIGI desteklemeye çağırmakta; bu mücadeleyi geriletmeye çah an iddet olaylarını ise üzüntüyle kar ılamaktadır. Konferans, tüm hükümetleri, ırkçı1ığın tüm biçimlerine kar ı, cezalar dahil olmak üzere, ilgili hukuk kurallarının ya ama geçirilmesi ve ulusal kurumlar kurulması gibi yollarla mücadele etmeye çağ,ırır. Insan liakları Komisyonu'nun bu konudaki geli meleri izlemek için bir Ozel Raportör atamasını olumlu kar ılar. Aynı zamanda, Irk Ayrımcılığının Tüm Biçimlerinin Ortadan Kaldırılmasına Ili kin Uluslararası Sözle me'ye taraf olan tüm devletleri, Sözle me'nin 14. maddesindeki çağrıyı yapmaya çağırır. Konferans, etnik arındırmayla ilgili suçların devamını sağlayan herkesin bireyselolarak bu insan hakları ihlallerinden sorumlu olduğunu vurgular ve uluslararası topluluğu, bunların hukuksal sorumlularmı cezalandırmaya, etnik arıfidırma kurbanlarının sorunlarına, uygun ve etkili çareler bulmaya çağırır. Kadınların Eşit Statüsü ve İnsan Hakları Konferans, tüm hükümetleri, kadınlara kar ı ayrımcılık, ve kutsal yerlere saygısızlık dahil olmak üzer~, dine dayalı ho görüsüzlük ve iddete kar ı önlemler almaya; Din ya da Inanca Dayalı Iio görüsüzlüğün ve Ayrımcılığın Tüm Biçimlerinin Ortadan Kaldırılmasına Ili kin Bildirge'nin maddelerini ya ama geçirmeye çağırır. Bazı ülkelerde uyu turucu ticareti ile bağlantılı biçimiyle birlikte, bütün biçimleri içinde terörizmin yöntem ve uygulamaları; İnsan haklarına, demokrasiye, toprak bütünlüğü, devletlerin güvenliği ve me ru hükümetlere kar ı tehdit olu turmaya yöneliktir. Uluslararası topluluğun terörizme kar ı mücadelede i birliğini artırması gereklidir. Kadınların ve kız çocuklarının insan hakları, evrensel insan haklarının vazgeçilemez parçasıdır. Cinsiyete dayalı iddet ve cinsel taciz ile sömürünün bütün türleri, kültürel önyargı ve uluslararası ticaretle ilgili olanlar da dahil olmak üzere, insan onuruna aykırıdır ve yokedilmelidir. Bu, hukuki önlemler yanında; ekonomik ve sosyal ge1i me, eğitim, sağlıklı annelik ve toplumsal destekleme gibi alanlarda ulusal eylem ve uluslararası i birliğiyle mümkündür. Konferans, kadınların geli me sürecine hem etken hem de yararlanan konumunda tam katılımlarının önemini belirtir ve Çevre ve Geli me Üzerine Rio Bildirgesi ile, Birle mi Milletler Çevre ve Geli me Konferansı'nca benimsenen 21.GÜndemin 24.Böıümü'nde (Rio de Janerio, Brezilya, 3-14 Haziran 1992) belirtilen kadınlar için adil ge1i m~ye doğru global eyleme dayanan amaçları yeniden vurgular. Bu amaçlarla, Insan Hakları Merkezi ile Kadınların Geli imi Birimi, ve Birle mi Milletler'in diğer ilgili birimleri arasındaki i birliği ve e güdümün güçlendirilmesini önerir. Devletleri raporlarında kadınların de jure ve de facto durumu üzerine daha fazla bilgi vermeye özendirir.

İNSAN HAKLARıNDA GELİŞMELER 199 Konferans, kamusal ve özel ya amda kadınlara kar ı iddetin, her türlü cinsel tacizin, kadın sömürüsü ve ticaretinin, yargıda cinsiyete dayalı taraflılığın ortadan kaldırılması; kadın hakları ile bazı geleneksel uygulamaların, kültürel önyargıların ve a ırı dinciliğin zararlı etkileri arasındaki çeli kilerin yokedilmesinin önemi üzerinde özel1ikle durur. Konferans, kadınlara kar ı iddete ili kin bildirge taslağının benimsenmesini önerir. Silahlı çatı malarda kadınların insan haklarının ihhhi, uluslararası İnsan haklarının ihlalidir ve bu tür ihhhier, özellikle cinayet, sistemli tecavüz, cinsel kölelik ve zorla gebelik etkili bir tepkiyle kaqılanmalıdır. Birle mi Milletler, Kadınlara Kar ı Her Türlü Ayrımcıhğın Ortadan Kaldırılmasına İli kin Sözlc mc'nin, 2000 yılına kadar tüm devletlerce onaylanmasını özendirmelidir. Kadınların varolan koruma yöntcmlerinden daha etkili biçimde yararlanabilmeleri için bu yöntemler hakkında daha yaygın bilgi verilmeli, ve yeni yöntemler bulunmalıdır. Konferans, Dünya Kadınlar Kont'eransı, Kadınlara Kar ı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılmasına Ili kin Sözle me, ve 1968 Tahran Bildirgesi çerçevesinde, kadınların uygun sağlık bakımı ve aile planlaması hizmetleri ile eğitimden e it yararlanma hakkını ycniden vurgular. Son olarak Konferans, 1995'te Beijing'de düzenlenecek olan Dünya Kadınlar Konferansı'nı olumlar ve bu konferansta e itlik, geli me ve barı temalarına uygun olarak kadınların İnsan haklarının egemen olması gerektiğini önemle belirtir. Ulusal ya da Etnik, Dinsel ya da Dilsel Azınlıklar Konferans, azınlık haklarının korunmasının önemini ve bu haklardaki ilerlemelerin azınlıkların ya adığı devletlerin siyasal ve toplumsal d~ngelerinin korunmasına katkısını gözönünde bulundurarak; azınlık haklarının, Ulusal ya" da Etnik, Dinsel ya da Dilsel Azınlıklara Dahil Ki ilerin Haklarına İli kin Bildirge'ye uygun olarak korunması gerektiğini yeniden vurgular. Azınlık olu furan ki iler, hiçbir müdahale ve ayrımcılık olmaksızın, kendi kültürlerini koruma, kendi dinlerini açıklama ve uygulama, ve kendi dillerini özel ve kamusal alanda ku~lanma hakkına sahiptirler. Konferans, İnsan Hakları Merkezi'nin, hükümetlerin isteği üzerine, danı manlık hizmeti ve teknik yardım programının bir parçası olarak azınlık sorunları ve hakları ile çatı maların önlenmesi konusunda uzmanlar sağlamasını önerir. Konferans, Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların Korunmasına İli kin Alt-Komisyon'a bağlı Yerli Halklar Üzerine Çalı ma Grubu'nun yerli halkların haklarıyla ilgili bildirgeyi tamamlamasını ve Ocak 1994'den itibaren gelecekteki on yılın uluslararası yerli halklar onyılı ilan edilmesini önerir. Konferans, yerli halkların, toplumun gc1i mesine ve çoğulculuğuna özgün katkılarını tanır ve uluslararası topluluğun, onların ekonomik, sosyal ve

200 İNSAN HAKLARI YILLIGI kültürel refahlarını ve geli menin tüm ürünler!nden yararlanmalarını sağlama yolundaki kararlılığını yeniden vurgular. Devletler, yerli h(\lkların toplumsal ya amın tüm alanlarına tam ve özg~~r katılımını sağlamah, onların kimlik, kültür ve toplumsal örgütlenmelerinin farklılığını ve değerini tanımalıdırlar. Göçmen İ çiler dahil olmak üzere, ezilebilir grupların insan haklarının korunmasına, onlara yönelik her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılmasına, varolan insan haklarını koruma mekanizmalarının güçlendir!lmesine önem verilmelidir. Devletler, özellikle eğitim, sağlık, sosyal yardım alanlarında bu gruplara yönelik önlemler almalı, kendi sorunlarının çözümüyle ilgilenenlere katılımın yolunu açmalıdır. Konferans, göçmen İ çiler ile ya adıkları toplumun geri kalan kesimi arasındaki ili kilerin daha fazla ho görülü ve uyumlu o,lacağı ko ~ııarın yaratılmasının ~nemini vurgular ve devletleri, Tüm Göçmen I çiler ile Ailelerinin Haklarına Ili kin Uluslararası Sözle me'yi imzalamaya çağırır. Çocuk Haklan Konferans, Çocuk Hakları Sözle 1!lesi'nin çok sayıda devletçe imzalanmasının olumluluğunu ve Çocuklar Için Dünya. Zirvesi'nce benimsenen Çocukların Ya aması, Korunması ve Geli mesine Ili kin Bildirge ve Eylcm Planı'nda çocukların insan haklarının tanınmasını vurgulayarak; Sözle me'nin 1995'e kadar tüm dünyada kabul edilmesini ve devletlerin tüm gerekli yasal, yönetsel ve diğer önlemleri almasını, bu alana mevcut kaynaklarının en fazlasını ayırmalarını ısrarla talep eder. Birle mi Milletler, çocukların insan hakları ve durumu ile ilgili düzenli bilgi sağlamalıdır. Çocuklarla ilgili tüm eylemlerde, ayrımcılığın reddi ve çocuğun çıkarı ile çocuğun görü leri belirleyici olmalıdır. Çocukların, özellikle de, kız çocukları, terkedilmi çocuklar, sokak çocukları, ekonomik ve cinsel sömürüye tabi çocuklar (çocuk pornografisi, çocuk fahi eliği )La da organların satı ı dahil olmak üzere), AIDS dahil olmak üzere hastalık kurbanı çocuklar, sığınmacı ve göçmen çocukları, gözaltındaki çocuklar, silahlı çatı ma altındaki çocuklar, açlık, kuraklık ve diğer güç durumlardaki çocukların savunulması ve korunması için, ulusal ve uluslararası mekanizma ve programlar güçlendirilmelidir. Ayrıca Konferans, çocuğun ki iliğinin tam ve uyumlu geli imi için, bir aile ortamında büyümesi gerektiğini ve ailenin de daha iyi korunması gerektiğini vurgular. Konferans, "İlk Çağrı Çocuklar İçin" ilkesini yeniden belirterek, devletleri Dünya Zirvesi Eylem Planı'ndaki amaçlara ula mak üzere bu alana kaynaklarının en fazlasını ayırmaya, Çocuk Hakları Sözle mesi'ni ulusal cylem planlarıyla bütünle tirmeye, özellikle, bebek ve ana karnında ölüm oranları ile kötü beslenme oranını azaltma, okuma yazma oranını yükseltme, temiz içme suyu ve temel eğitimi sağlama konularına öncelik vermeye çağırır. Doğal

İNSAN HAKLARıNDA GEUŞMELER 201 felaket ve silahlı çatl ma gibi acil durumlarda ve 8 ln yoksulluk içindeki çocuklar için, ulusal eylem planlan olu turuimalıdır. Silahlı çatl ma altındaki çocuklann, tüm silahlann ayrımsız kullanımına, özellikle anti-personel mayına kal' ı korunması için özel önlemler alınmalıdır. Sav8 ta zarar gören çocuklann tedavisi ve rehabilitasyonu acil olarak gerçekle tirilmelidir. Orduya katılma Y8 ının yükseltilmesi üzerinde durulmalıdır. Özürlü Haklan Özürlü insanlara kal' ı ayrımcılığın önlenmesi ve tüm insan haklarından e it olarak yararlanmalannın, toplumsal ya amın tüm alanlarına aktif olarak katılımlarının sağlanmasına; tüm doğal ve insan yapımı felaketlerin ku~banlal1na yardım,a özel bir önem verilmelidir. Ekonomik ve Sosyal Konsey, Ozürlü Insanlara Ilİ kin Dünya Eylem Programı çerçevesinde, özürlü insanlara fırsat e itliği sağlanması için standart kurallar benimsemelidir.. Sığınmacı ve Göçmenler Konferans, hiçbir ayrım gözetilmeksizin herkesin, baskı ve zulüm kal' ısında diğer ülkelere sığınma hakkını ve kendi ülkelerine dönme hakkını yeniden vurgular. Bu çerçevede, Evrensel Bildirge, 1951 tarihli Sığınmacıların Konumuna Ili kin Sözle me, onun 1967 Protokolü ve bölgesel belgelerinin önemini belirtir. Sınırlan içinde çok sayıda sığınmacı kabul etmeye ve barındırmaya devam eden devletleri, görevine adanmı hğı için Birle mi Milletler SlğınmaeıIar.yüksek Komisyonu Dairesini, ve 'Xakın Doğu'daki Filistinli' Sığınmacılar Için Birle mi Milletler Yardım ve I Temsilciliği'ni takdir eder. Silahlı çatı ma içindekiler dahil olmak üzere, ciddi insan hakları ihlalleri, insanların göç etmesine neden olan çok yönlü ve karma ık faktörler arasındadır. Uluslararası topluluğun, global sığınmacı krizini, ilgili uluslararası belgeleri ve Birle mi Milletler Sığınmacılar Yüksek Komisyonu'nun direktiflerini dikkate alarak; ilgili ülke ve örgütlerle i birliği içinde bütünlüklü bir yakla ım geli tirmesi gereklidir. Bu yakla ım, sığınmacı ve diğer göçmenlerin hareket nedenlerine ve sonuçlarına yönelik stratejilerin geli tirilmesini, acil durumlarda hazır olma ve tepki verme mekanizmalarının güçlendirilmesini, etkili koruma ve yardım sağlanmasını, kadın ve çocukların özel gereksinimlerinin kar ılanmasını, ve güvenlikli, gönüllü olarak ülkeye dönü ya da uluslararası sığınmacı konferansıarında benimsenen çözümler gibi daha kalıcı çözümleri kapsamalıdır. Bu yakla ım çerçevesinde, devletlerarası ve insancıl örgütlere de ba vurularak; iç göçmenlerin güvenlikli geri dönü ve rehabilitasyon gibi sorunlarına da kalıcı çözümler bulunmalıdır. Konferans, özellikle sav8 durumlarında soykırımı, "etnik temizleme" ve kadınlara sistemli tecavüz, sığınmacıların ve göçmenlerin kitleselolarak sınır

202 İNSAN HAKLARI YILIJGI dı ı edilmesi hiçimindeki kitlesel insan hakları ihlallerini kınar, suçluların cezalandırılması ve bu tür uygulamalara son verilmesi için çağrıda bulunur. İşkencenin Önlenmesi Konferans, İ kence ve insanlık dı ı davranı lar, keyfi ve yargısız infazlar, kayıplar, keyfi gözaltılar, ırkçılığın her türü, dini ho görüsüzlük, terörizm ve ~ukuk kurallarının uygulan!llaması gibi yaygın ve sistematik ihlalleri kınar. I kence ve Ba ka Zalim, Insanlıkdı ı ya da Onur Kırıcı Davranı ya da Cezalara Kar ı Sözle me'nin pekçok üye ülke tarafından onaylanmı olmasını olumlar ve diğer üye ülkelerce de onaylanmasını özendirir. Birle mi Mi.11etler'ce benimsenen Tutuklu ve Gözaltındakilerin İ kence ve Ba ka Zalim, Insanlıkdı ı ya da Onur Kıncı Davranı ya da Cezalara Kar ı Korunması'nda Sağlık Personelinin, özellikle Hekimlerin Rolüne ili kin Tıbbi Etik İlkeleri'nin elkili uygulanmasına özel bir önem verilmelidir. İ kcnce kurbanlarının fiziksel, ruhsal ve sosyal rehabihtasyonu için daha etkili yol1ar güvence altına alınmalı ve i kence kurbanlarına daha fazla yardım yapılmalıdır. Devletler, i kence yapan ve yaptıranların cezasız kalmasına yofaçan yasal düzenlemeleri ortadan kaldırmalıdır. İ kencenin ortadan kaldırılması çabası esas olarak i kenceye kar ı ha tan önlem almakta yoğunla malıdır, bu nedenle Konferans, gözaltı yerlerine düzenli ziyare~leri öngören bir önleyici sistem kurmaya yönelen İ kence ve Diğer Zalim, Insanlıkdı ı ya da Onur Kıncı Davranı ya da Cezalara Kar ı SözlC me'nin ek protokolünün hemen benimsenmesi için çağrıda bulunur. Konferans, devletleri, Birle mi Milletler'ce benimsenen Herkesin Zorla Ortadan Kaybolmalara Kar ı Korunmasına ili kin Bildirge doğrultusunda, zorla ort adan kaybolmaları önleyecek, sona erdirecek v~ cezalandıracak etkili yasal, yönetsel, yargısal ve diğer önlemleri almaya çağırır. İnsan liaklarl Eğitimi Devletler, Evrensel Bildirge'de ve Ekonomik, Sosyal, Kültürel Haklar Uluslararası Sözle mesi'nde art ko ulduğu gibi, eğitimin insan haklarına saygıyı güçlendirme amacı ta ımasını güvence altına almakla yükümlüdürler. Konferans, insan hakları eğitimi programlarının önemini vurgular ve devletleri bu tür programları uygulamaya, tüm resmi ve gayrıresmi öğrenim kurumlarının programlarına insan hakları, medeni hukuk, demokrasi ve hukukun üstünlüğü konularında dersler koymaya çağırır. Eğitim; uluslar, tüm ırksal ve dini gruplar arasında anlayı, ho görü, barı ve dostça ili kileri geli tirmeli, ve Birle mi Milletler etkinliklerinin bu hedefleri gerçeklc tirme yönünde geli imini özendirmelidir. Bunun için, İnsan

İNSAN HAKLARıNDA GELİşMELER 203 hakları eğitimi ve teorik-pratik bilginin yayılmasının; ırk, cinsiyet, dil ya da din gihi ayrımlar yapılmaksızın tüm bireylerin insan haklarının ilerlemesinde önemli bir rolü vardır, ve bu, ulusal ve uluslararası düzeylerdeki eğitim politikalarıyla bütünle tirilmelidir. Kaynak sınırlılıkları ve kurumsal yetersizlikler bu amaçların derhal gerçekle tirilmesini engelleyebilir... Konferans, Mart 1993'de Birle mi Milletler Eğitsel, Bilimsel ve Kültürel Orgütü tarafından kabul edilen Insan Hakları ve Demokrasi Eğitimine Yönelik Dünya Eylem Planı'nı dikkate alarak, devletleri, özellikle kadınların insan hakları gereksinimlerini gözeten, en yaygın insan hakları eğitimine yönelik programlar geli tirmey~ çağırır. Bu çerçevede Konferans, Birle mi Milletler'ce yürütülen Halkın Insan Hakları Alanında Bilgilendirilmesi için Dünya Kampanyası'nın hükümetlerce güçlendirilmesinin önemini vurgular. Bu amaçlarla Birlc mi Milletler, önümüzdeki on yılı, İnsan hakları eğitimi onyılı ilan etmelidir. Birleşmiş Milletler Sistemi İçinde İnsan Haklarına Yönelik Daha Fazla İşbirliği Konferans, Birle mi Milletler Sistemi içinde insan hakları alanındaki i birliğinin geli tiriimesini önerir. Bu amaçla, İnsan hakları alanında çah an tüm Birle mi Milletler organlarını ve bölgesel kurulu ları daha fazla i birliğine çağırır. Ayrıca Genel Sekreter'e, B.M. Sistemi içinde kabul edilen anla ma ve protokolleri henüz benimsememi olan devletlerle, bu anla maların benimsenmesindeki engelleri tanımlamak üzere diyaloğa girmesini önerir, ve devletlerin tanımladıkları çekinceleri sınırlamaya çah malarını özendirir. / ilgili üye devlet1erin isteği üzerine, insan hakları hilgisinin yayılması, eğitimi ve diğer teknik hizmetler için, Birle mi Milletler Örgütü'nün bölgesel temsilciliklerine memurlar atanabilir. İnsan hakları alanında çalı an uluslararası memurların eğitimi örgütlenmelidir. / Her bireyin insan haklarından yararlanabileceği ko ulların olu turulmasında yardım isteyen ülkelere yardım için daha çok çaba harcanmalıdır. Hükümetler, BirIe mi Millet1er sistemi ve diğer çokuluslu örgütler; ulusal yasama, hukuk ve demokrasi ilkesine dayalı ulusal kurumlar ve ilgili altyapt ile seçimlerde yardıma, eğitim, halk katıltmı ve sivil toplum yoluyla insan hakları bilincinin kazanılmasına yönelik programlara daha fazla kaynak ayırmalıdırlar. Konferans, insan haklarının korunmasında, özellikle yetkililere öneride bulunma, ihlalierin telafisi, insan hakları bilgisinin yayılması ve eğitimi konularındaki önemli rolleri nedeniyle; ulusal kurumların, "Ulusal kurumların statüsüne i1i kin ilkeler"e uygun olarak, kurulup güçlendirilmelerini özendirir, ve her devletin ulusal düzeydeki özgün gereksinimlerine en uygun çerçeveyi seçmekte serbest olduklarını belirtir.

204 İNSAN HAKLARI YILLIGI Bölgesel düzenlemeler, insan haklarinın korunmasında temel bir role sahiptirler. Konferans, bu tür düzenlemelerin, kurulmadığı yerlerde de kurulmaları gereksinimini anımsatır. İnsan hakları alanında standartların kurulması sorumluluğu devletlere ait olmakla birlikte, hükümetlerdı ı kurulu ların sürece katkısı da çok önemlidir. Bu çerçevede Konferans, hükümetler ve hükümetı~rdı ı kurulu lar arasında sürekli diyalog ve i birliğinin önemini vurgular. Insan hakları alanındaki hükümetlerdı ı kurulu lar ve üyeleri, Evrensel Bildirge ve ulusal hukukun tanıdığı hak ve özgürlüklerden yararlanmalıdırlar. Ancak hak ve özgürlükler, Birle mi Milletler'in ilke ve amaçlarına kar ı kullanılamazlar. İnsan hakları konusunda nesnel, sorumlu ve tarafsız bilginin önemini vurgulayan Konferans, ulusal hukuk çerçevesinde hakları güvence altına alınacak kitle ileti iminin geli imini özendirir. Konferans, acil durumlarda İnsan Hakları Komisyonu'nun toplanmasını olumlu bulmaktadır ve ani insan hakları ihlalerine tepki vermenin ba ka yollarının da bulunmasını önermektedir. Birle mi Milletler İnsan Hakları Merkezi güçlendirilmelidir. Bu ise, üye devletl~rle daha fazla i birliği, güçlendirilmi bir danı manhk hizmeti ve, teknik yardımla mümkündür. Merkez, enazından yılda bir, tüm üye devletlere ve projelere doğrudan katılan örgütlere açık bilgilendirme toplantıları düzen lemelidir. Birle mi Milletler'in insan haklarını koruma mekanizmalarının deği en gereksinmelere adaptasyonu ve güçlendirilmesi için, Birle mi Milletler Insan Hakları Yüksek Komiser1iği'nin kurulması dü ünülmelidir. 6 Ulusal kurulu lar arasındaki i birliği geli tirilmelidir. Tüm devletler, mevcut ek ileti im yöntemlerini kabul etmelidir. Bir uluslararası ceza mahkemesi kurulmalıdır. Bireylerin, grupların, ve toplumun tüm organlarının İnsan haklarını koruma hak ve sorumluluğuna dair bildirge taslağı tamamlanarak kabul edilmelidir. Gelecek on yılın insan hakları onyılı ilan edilmesi dahil olmak üzere, bu Bildirge'de yeralan tüm önerijerin gerçekle tirilmesi için yollar bulunmalıdır. AVRUPA KONSEYİ ZİRVESİ Avrupa Konseyi'ne üye 32 ülkenin hükümet ve devlet ba kanları 8-9 Ekim 1993'de Viyana'da bir zirve toplantısı düzenlemi lerdir. Toplantıya Türkiye'den Ba bakan Tansu Çiller katılmı tır. Toplantı sonunda, "Avrupa 6 Bu Komiserlik, ve Konferans'ta insan haklan korunma~ının denetimine i1i kin yakla ımlar konusunda bkz. aşağıda, "Birle mi Milletler İnsan Haklan Yüksek Komiserliği"; Ineke Boerefijn & Koen Davidse, "Every Cloud...? The World Conrerence on Human Rights and Supervision of Implementation of Human Rights", NQIIR, VoI.U, No.4, 1993, s.457-468.

İNSAN HAKLARıNDA GELİşMELER 205 İnsan Haklan Sözle mesi'nin Kontrol Mekanizmasında Reform", "Ulusal Azınlıklar", ve "ırkçılığa, Yabancı Dü manlığına, Yahudi Dü manlığına ve Ho görüsüzlüğe Kar ı Bildirge ve Eylem Planı" adlı üç eki bulunan "Viyana Bildirgesi" benimsenmi tir. Viyana Bildirgesi'nde vurgulanan noktalar öyle özetlenebilir: ViYANA BİLDİRGESİ? Avrupa'daki bölünmenin son bulması, kıtada barı ve istikrarın sağlanması için tarihsel bir fırsattır. Bütün ülkeler, çoğulcu ve parlamenter demokrasi, İnsan haklarının bölünmczliği ve evrensclliği, hukukun üstünlüğü, ve çe itliliğiyle zenginle cn bir ortak kültürel mirasa bağlıdırlar. Avrupa böylece geni bir demokratik güvenlik alanı olabilir. Bu umut, toprak gcni letme hevesleri, saldırgan milliyetçiliğin yeniden yükseli İ, etki alanlarının varlığını sürdürmesi, ho görüsüzlük ya da totaliter ideolojilerce yıkılmamalıdır. Bu çerçevede Avrupa Konseyi'ne üye ülkelerin hükümet ve devlet ba kanları u kararları almı lardır: 1) Avrupa İnsan Hakları Sözle mesi, 1953'te yürürlüğe girdiğinden beri, sözle meyi imzalayan ülkelerin sayısı hemen hemen üç katına çıkmı tır ve Avrupa Konseyi'ne üye olan ülkelerin sayısı arttıkça bu sayı daha da artacaktır. Gelecekte insan haklarının daha etkili uluslararası korunmasını sağlayabilmek için, mevcut kontrol mekanizmasını bu geli melere uydurmak acil bir gereksinmedir. Bu nedenle kontrol mekanizmasında yapılacak reformun amacı, koruma araçlarının verimliliğini artırmak, yöntemleri kısaltmak ve insan hakları korunmasının mevcut yüksek düzeyini sürdürmektir. Bu ~maçla, mevcut kontrolorganlarının yerine geçmek üzere, tek bir Avrupa Insan Hakları Mahkemesi.kurulması kararla tırılmı tır. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Avrupa Insan Hakları Sözlc mesi'nde deği iklikler yapan bir protokol taslağı hazırlayacak, Mayıs 1994'te ise bu protokol Bakanlar toplantısında imzaya açılacaktır. Daha sonra da protokolün en kısa zamanda onaylanması sağlanacaktır. 2) Ulusal azınlıkların korunması, Avrupa'da istikrar, barı ve demokratik güvenliğin temel bir unsurudur. Bu nedenle, ulusal azınlıklara mensup ki ilerin haklarının, devletlerin ulusal egemenliği ve toprak bütünlüğüne saygı ve hukuk kuralları içinde korunması güvence altına alınmalıdır. Herkesin siyasal ya ama katılımı için bir ho görü ve diyalog ortamı yaratılmalıdır, bu da bölgesel ve yerel yetkililerin önemli katkılarıyla mümkündür. 7 Bildirgenin tam metni için bkz. URU, Vo1.14, No.9-10, 1993, s. 373-376.

206 İNSAN HAKLARI YILllGI Devletler, ulusal azınlıkların din, adet ve geleneklerini koruyarak kültürlerini geli tirmeleri, kendi dillerini hem özel hem kamusal ya amda, bazı durumlarda da kamusal yetkililerle ili kilerinde kullanabilmeleri için gerekli ko ulları yaratmalıdırlar. Ayrıca, devletler arasında ulusal azınlıkların korunmasıyla ilgili kar ılıklı anla malar, Avrupa'da barı ve istikrarın korunması için çok önemlidir. AGİK sürecinde ortaya çıkan Kopenhag belgesi ve diğer belgelere siyasal bağlılık, hukuksal zorunluluğa dönü türülmelidir. Bu çerçevede Avrupa Konseyi İle AGİK Ulusal Azınlıklar Yüksek Komisyonu arasındaki i birliği artırılmalıdır. Sonuç olarak Bakanlar Komitesi'nden, halklar arasında ho görü ve anlayı ı artırmaya dönük önlemler alması; ulusal azınlıklarla ilgili anla maların ve sınırötesi İ birliği anla malarının tartı ılması ve uygulanmasında yardım isteyenlere yanıt vernıesi~ en kısa zamanda devletlerin, ulusal azınlıkların korunmasını güvence altına almak üzere uymaları gereken ilkeleri belirten bir anla ma taslağı hazırlaması ve bu anla mayı üye olmayan devletlerin de imzasına?çması; özellikle ulusal azınlıklara mensup ki ilere yönelik olarak, Avrupa Insan Hakları Sözle mcsi'ni tamamlayan bir protokol taslağı hazırlaması istenmi tir. 3) ırkçılık, yabancı dü manlığı, yahudi dü manlığı ve ho görüsüzlük ile bütün dini ayrımcılık türlerine kar ı mücadele edilmeli, ilgili ulusal yasalar ve uluslararası belgeler güçlendirilmelidir. Irksal nefret, iddet ve ayrımcılığı özendiren tüm ideolojiler, politikalar ve uygulamalar ile; farklı ırksal, etnik, ulusal, dini ya da toplumsal kökenli gruplar arasında gerilimleri ve korkuları güçlendirebilecek eylemlere kar ı mücadele edilmelidir. Avrupalı halklar, gruplar ve yurtta lara, özellikle de gençlere, her türlü ho görüsüzlükle mücadele etmeleri ve demokrasi, ho~görü ve dayanı mayla karakterize edilen ortak değerlere dayalı bir Avrupa topium~nun olu turulmasına aktif olarak katılmaları konusunda acil bir çağrı yapılmalıdır. Bu amaçlarla bir Eylem Planı beninısenmi tir. Bu Eylem Planı'nın ana çizgileri öyledir: -Kamuoyunu bir ho görü toplumu yolunda seferber edebijecek geni bir Avrupa Gençlik I-;ampanyası düzenlenecektir. Avrupa Konseyi tarafından, Avrupa Gençlik Orgütleri'nin i~bir!iği ile e güdümlenecek olan Kampanya'nın, ulusal komiteler yoluyla ulusal ve yerel boyutları olacaktır. Kampanya, özellikle, toplumun tüm kesimlerini kapsayan pilot projeleri amaçlamaktadır. -Eylem Planı, tüm devletleri, ırk, ulusal ya da etnik köken, ya da dine dayalı ayrımcılığın tüm biçimlerine kar ı güvenceleri güçlendirmeye; bu amaçla, yasama ve düzenlemelerini, ayrımcılığa yolaçabilecek tüm maddeleri kaldırmak üzere en kısa zamanda gözden geçirmeye; ırkçılık ve ayrımcılıkla

İNSAN HAKLARıNDA GELİşMELER 207 mücadeleyi amaçlayan yasaların etkin uygulanmasını güvence altına almaya; ba ta bilinçlendirme olmak üzere, önleyici önlemleri güçlendirmeye çağırır. -Üye devletlerin ilgili konudaki yasama, politika ve önlemlerini inceleme; yerel, ulusal ve Avrupa düzeylerinde daha ileri eylemler önerme; üye devletler için genel politika önerileri formüle etme; ilgili.uluslararası hukuk belgelerini güçkndirmek üzere gözden geçirme göreviyle, bir hükümet Uzmanları Komitesi kurulacak ve Bakanlar Kurulu'na düzenli olarak rapor sunacaktır. -Avrupa Konseyi'nin işbirliği ve yardım programları çerçevesinde halklar arasında kar ılıkh anlayı ve güveni geliştirmek amacıyla, ho görüsüzlüğün derinde yatan nedenleri ve çareleri üzerine, seminer ve ara tırma programı gibi yollarla çalı malar yapılması; insan hakları ve kültürel çe itliliğe saygı alanlarında eğitimin geliştirilmesi; tarih eğitiminde, Avrupa'nın tarihsel gelişiminde farklı ülkeler, dinler ve düşünceler arasındaki kar ılıklı olumlu etkilerin vurgulanmasıyla, önyargıların ortadan kaldırılmasına yönelik programların güçlendirilmesi; karşılıklı güveni geli tirmek amacıyla yerel yetkililer arasında sınırötesi işbirliğinin özendirilmesi; topluluklar arası iii kilerde ve fırsat eşitliğinde işbirliğinin güçlendirilmesi; toplumsal dışlama ve aşırı yoksuliukla mücadele için politikalar geli tirilmesi kararla tırılmı tır. -Eylem Planı, medya profesyonellerinden, ırkçılık ve hoşgörüsüzlük eylemlerini sorumlulukla ve gerçeğe uygun olarak rapor etmelerini ve yorumlamalarını; ve meslek ahlaklarını bu doğrultuda geliştirmeyi sürdürmelerini rica eder. Avrupa Konseyi, bu Plan'ın uygulanması sırasında, UNESCO'nun hoşgörü alanındaki çalı malarını, özellikle 1995 "Ho görü Yılı" hazırlıklarını dikkate alacaktır. BİRLEŞMİş MİLLETLER İNSAN HAKLARI YÜKSEK KOMİSERLİGİ Viyana'da düzenlenen Dünya İnsan Hakları Konferansı'nda kurulması önerilen BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği, 1950'den beri gündemde olmu, ama gerçeklc tirhememi tir. BM insan hakları mekanizmasının e güdüm ve acil tepki verme kapasitesindeki eksiklik nedeniyle Dünya Konferansı'nda yeniden önerilmiş, ancak Konferans'ta bu konu bir karara bağlanmayıp, Birle mi Milletler Genel Kurul'una bırakılmıştır. 20 Aralık 1993'te toplanan BM 48. Genel Kurulu ise Yüksek Komiserliğin kurulmasına karar vermi tir. İlgili karar metninde, Yüksek Komiser'in özellikleri ve görevleri şöyle sıralanmıştır: İnsan Hakları Yüksek Komiseri, yüksek ahlaki değerleri olan, ki ilikli, insan hakları konusunda uzman, ve Yüksek Komiserliğin görevlerini tarafsız

208 İNSAN HAKLARI YILLIGI ve etkili bir biçimde yerine getirebilmek için gerekli olan, farklı konusunda bilgiye sahip bir ki i olacaktır. kültürler İnsan Haklan Y üksek Komiseri, BM Genel Sekreteri tarafından. atanacak, BM Genel Kurulu tarafından onaylanacaktır. Coğrafi rotasyona tabi olacak, dört yıllık bir süre için atanacak, ve görev süresi bir kez yenilenebilecektir. Konumu, Genel Sekreter Müste an düzeyinde olacaktır. İnsan Hakları Yüksek Komiseri, Genel Sekreter!in yetkisi ve yönlendirmesi altında ve Genel Kurul, Ekonomik ve Sosyal Konsey ile İnsan Hakları Komisyonu'nun.karar1arı çerçevesinde, Birle mi Milletler'in insan hakları etkinliklerinden birinci derecede sorumlu görevlisi olacaktır. Yüksek Komiser'in görevleri unlardır: BM sistemi içindeki insan hakları organlarının kendisine verdiği i leri yapmak ve onlara önerilerde bulu~mak; ~Igili devletlerin ya da bölgesel İnsan hakları kurulu larının isteği üzerine, Insan Hakları Merkezi ve diğer uygun kurulu lar aracılığıyla, insan haklan eylemlerini ve programlarını desteklemek üzere danı manhk hizmetlerinde, teknik ve mali yardımda bulunmak; ge1i me hakkının gerçekle tirilmesi yolunda BM sisteminin ilgili organlarının desteğini güçlendirmek; BM'in insan hakları eğitimi ve halkın bilgilendirilmesi programları arasında e güdümü sağlamak; tüm BM sistemi içinde insan haklarını koruma ve geli tinne etkinliklerinin e güdümünü sağlamak; tüm hükümetlerle insan haklannı koruma uygulamaları konusunda diyaloğa girmek; insan haklarının korunması ve ge1i tirilmesinde uluslararası i birliğini güçlendirmek; BM İnsan haklan mekanizmasını, verimliliğini ve etkililiğini artırma~ amacıyla akılcıla tırmak, güçlendirmek ve güncel geli melere uyarlamak; Insan Hakları Merkezi'ni denetlernek.