MADEN TETKİK ve ARAMA DERGİSİ Türkçe Baskı 2015 150 İÇİNDEKİLER
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Maden Tetkik ve Arama Dergisi http://dergi.mta.gov.tr OKYANUS ORTASI SIRTLARDA OLUŞAN MASİF SÜLFİD YATAKLARININ SIRLARI VE KÜRE- MAĞARADORUK BAKIR YATAĞI THE SECRETS OF MASSIVE SULFIDE DEPOSITS ON MID-OCEAN RIDGES AND KÜRE- MAĞARADORUK COPPER DEPOSIT Yılmaz ALTUN a*, Hüseyin YILMAZ a, İlyas ŞİNER a ve Fatih YAZAR a a Eti Bakır A. Ş. Maden Arama Grubu, Samsun. Anahtar Kelimeler: Kıbrıs Tipi, Masif Sülfid Yatakları, Küre Mağaradoruk, Hidrotermal Çıkış Merkezi, Lineyit ÖZ Küre bölgesi Pontid ler, tektonik kuşağının batı bölümünde yer almaktadır. Küre çevresindeki en yaşlı kayaçlar, Rodop-Pontid kıtasını oluşturan Paleozoyik yaşlı metamorfik kayaçlardır. Paleotetis okyanus tabanını oluşturan Liyas-Liyas öncesi ofiyolitler ve bazaltik volkanitler Rodop-Pontid kıtası üzerinde, Paleotetis okyanus tabanı kalıntıları olarak yer almaktadırlar. Küre bölgesinde bulunan masif sülfid yatakları Liyas öncesi-liyas yaşlı bazaltik volkanitler ve bunlarla ara tabakalı olan siyah şeyller ile yakından ilişkilidirler. Bu yataklar, bazaltik volkanizmanın durakladığı dönemlerde ortaya çıkan ve günümüzde Black Smoker olarak tanımlanan hidrotermal cevherleşme süreçlerinde oluşmuş olmalıdırlar. Mağaradoruk bakır yatağında masif sülfid kütleleri mercek şekillidirler. Cevher mercekleri yer yer bazaltların, yer yer de siyah şeyllerin içinde yer almasına karşın genellikle bazaltların üzerinde bulunmakta ve siyah şeyller tarafından örtülmektedirler. Kıvrım yapılarının oldukça yoğun izlendiği Küre bölgesinde Mağaradoruk yatağı, devrik bir antiklinalin batı kanadı üzerinde yer almaktadır. Mağaradoruk yatağı birkaç küçük ve bir büyük cevher kütlesi ile bunların altında yeralan iyi gelişmemiş ağsal-saçınımlı cevherden oluşmaktadır. Büyük cevher kütlesi 600 m uzunlukta, 250 m genişlikte ve ortalama 40 m kalınlıktadır. Başlıca cevher mineralleri pirit ve kalkopirittir. Daha az oranda markasit, manyetit, hematit, sfalerit, kovellin, neodijenit, malakit, azurit, fahlerz çok az oranda bravoit, lineyit (karolit), limonit ve eser olarak kromit, rutil, anatas, kalkosin, kuprit, tenorit, pirotin, valleriyit, bornit, galenit, nabit bakır ve nabit altın izlenmektedir. Başlıca gang mineralleri ise kuvars, siderit-ankerit kalsit, dolomit ve klorittir. Mağaradoruk masif sülfid yatağı mineral içerikleri açısından Siirt Madenköy ve Ergani masif sülfid yatakları ile Kıbrıs tipi ve okyanus ortası sırtlarda oluşmakta olan çağdaş Kıbrıs tipi masif sülfid yataklarına, örtü kayaçları nedeniyle de Ergani Mihrapdağı ve Yeni Zelanda daki Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları olan Papuke, Pakotai ve Parakoa yataklarına benzemektedir. Keyword: Cyprus Type, Massive Sulfide Deposits, Küre Mağaradoruk, Hydrothermal Vent, Lineiite. ABSTRACT Küre region is located in western part of the Pontide tectonic belt. The oldest rocks around Küre are Paleozoic metamorphic rocks constituting Rhodope-Pontide continent. Liassic-pre Liassic ophiolites and basaltic volcanics, which form Paleotethys Ocean Floor are situated on Rhodope-Pontide continent as Paleotethys Ocean Floor residuals. Massive sulfide deposits in Küre Region are closely associated with pre Liassic Liassic basaltic volcanics and intercalating black shale. These deposits are considered to have formed during hydrothermal mineralization processes when basaltic volcanism had stopped and defined as Black Smoker today. Massive sulfide bodies in Mağaradoruk copper deposits are lens shaped. Although ore lenses take place sometimes in basalts and black shales, they are generally located on basalts and are covered by black shales. In Küre region, fold structures are intensely observed, and Mağaradoruk deposit is located on western flank of an overturned anticline. Mağaradoruk deposit is formed by several small and a big ore body and by less developed, underlying stockwork disseminated ore. The big ore body is 600 m long, 250 m wide and nearly 40 m thick. As main ore minerals; pyrite and chalcopyrite are observed. In few amounts; marcasite, magnetite, hematite, sphalerite, covelline, neo-digenite, malachite, azurite, fahlers are seen. In fewer amounts; bravoite, lineiite (karolite), limonite, and in trace amounts; chromite, rutile anatase, chalcosine, cuprite, tenorite, pyrrhotite, valleriite, bornite, galenite, native copper and native gold are observed. Main gangue minerals are; quartz, siderite-ankerite calcite, dolomite and chlorite. Mağaradoruk massive sulfide deposit within basaltic rocks resembles to Siirt Madenköy, Ergani massive sulfide deposits, to Cyprus type massive sulfide deposits and modern Cyprus type massive sulfide deposits in terms of mineral contents; and to Ergani Mihrapdağı, Papuke, Pakotai and Parakoa deposits in terms of cover rocks, which are Cyprus type massive sulfide deposits, in New Zealand. Başvurulacak yazar: Yılmaz Altun, yilmazaltun@etibakir.com.tr 51
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı 1. Giriş Bu çalışmanın amacı Kastamonu ili Küre ilçesi sınırları içerisinde bulunan (Şekil 1), Aşıköy, Kızılsu, Toykondu ve Bakibaba yataklarının yakınında yapılan arama çalışmalarıyla ortaya çıkarılan, Mağaradoruk yatağının jeolojik ortamı, yan kayaç ilişkileri ve cevher minerallerini inceleyerek diğer Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları ile karşılaştırmak, benzeyen ya da farklı özelliklerini açığa çıkarmaktır. Bu amaca yönelik olarak yatağın jeoloji etüdü yapılmış, yapısal ilişkileri ortaya konmuş, yapılan sondajlara ait karotların analizi yapılmış, cevher ve gang mineralleri incelenmiştir. Elde edilen veriler, Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları ve halen oluşmakta olan çağdaş Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları ile karşılaştırılmıştır. Küre bakır yatakları çok eski devirlerden beri maden işletmeciliğine konu olmuştur. Ancak bilimsel anlamda maden arama ve geliştirme çalışmaları Cumhuriyet dönemi ile başlamıştır. Nikitin (1926), Küre çevresinin jeolojisini, Bakibaba cevherlerinin mineralojisini ve cürufları incelemiştir. Kovenko (1944), MTA Enstitüsü adına 1938 yılında Küre yataklarının yakın çevresinin jeolojisini ayrıntılı olarak incelemiştir. Aşıköy ve Kızılsu sahalarındaki demir şapka zonlarını araştırarak, Kızılsu ve Aşıköy yataklarını ortaya çıkarmıştır. Pieniazek (1945), Küre yataklarının hidrotermal metasomatik kökenli olduğunu savunmuştur. Pollak (1964), kısa süreli çalışma sonucunda cevherleşmenin tektonikle olan ilişkisine değinmiştir. Cevher kütlelerinin geometrisini fayların belirlediğini, cevher sınırlarının faylardan geçerek geldiğini vurgulamıştır. Sarıcan (1968), Bakibaba sahasında 1963-1965 yılları arasında MTA ve Etibank tarafından elde edilen verilere dayanarak rezerv hesabı yapmıştır. Çağatay vd. (1980), Küre yataklarının ayrıntılı minerolojik etüdünü yaparak, bu yataklarda bakırın yanında bulunan kobalt ve altının, yatakların ekonomisi açısından ne kadar önemli olduklarını vurgulamışlardır. Pehlivanoğlu (1985), Küre bakır yatakları ve çevresinin jeoloji etüdünü yapmış, bakır yataklarının volkanik dizinin üst seviyeleri içinde ağsal saçınımlı, volkanik dizi ile bunları örten çökel dizisi arasında ise, masif cevher şeklinde oluştuğunu vurgulamıştır. Metal Mining Agency of Japan (1995), Etibank Genel Müdürlüğü adına, Taşköprü- Devrekani- Küre- Ağlı arasında kalan bölgenin jeoloji, jeofizik etüdleri ile Küre çevresinde sondajlı arama çalışmaları yapmış, ancak bilinen cevher rezervlerine ilave bir rezerv saptayamamıştır. Şekil 1- İnceleme alanının yer bulduru haritası. 52
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Kuşçu ve Erler (2002), Küre bölgesi yataklarının cevherleri üzerinde yaptıkları inceleme ile elde ettikleri verilere dayanarak buradaki piritlerin deformasyon etkileri altında kaldığını ve dolayısıyla bir seri deformasyon ve geç deformasyon dokusunun oluştuğunu vurgulamışlardır. Altun vd. (2009), Küre bakır yataklarında 2005-2008 yılları arasında yapılan arama çalışmaları ile elde edilen sonuçları vermiş, Mağaradoruk da saptanan yeni cevher kütlesinin kuzey ve güney yönünde devamının araştırılmasını önermişlerdir. 2. Jeoloji 2. 1. Bölgesel Jeoloji İnceleme alanı, Pontid tektonik kuşağının batı bölümünde yer almaktadır. Şengör ve Yılmaz (1983), Yılmaz (1980), gibi bazı araştırmacılar Batı Pontidler deki metamorfik masiflerin Rodop- Pontid kıta parçasına ait olduğunu, Permo-Triyas ta, kuzeydeki, Paleotetis okyanus kabuğunun güneye dalması ile Rodop-Pontid kıta parçasının aktif kıta kenarı konumuna geldiğini ve Paleotetis okyanus kabuğu üzerinde erken Jura da kalın bir fliş çökelimi oluştuğunu, Paleotetis in Dogger de kapanması sonucu, Paleotetis okyanus kabuğunu temsil eden Küre ofiyolitlerinin Rodop-Pontid kıta kenarı üzerine yerleştiğini savunmaktadırlar. Şengün (2006), Küre basenini, bir Avrupa kenar havzası olmaktan çok, Erken Mesozoyik te Batı ve Doğu Pontidlerin kopmaya başlamasıyla ilişkilendirmenin daha makul bir yaklaşım olabileceğini ve Küre ofiyolitinin Antalya baseninde veya Batı Pontidler de olduğu gibi rotasyonel süreçlerle yerleşmiş olması gerektiğini savunmuş, gerekçe olarakta Küre ofiyolitinin granitlerle kesilmesini göstermiştir. Batı Pontidler in bu kesiminde en yaşlı birimler, Daday-Ballıdağ ve Ilgaz-Kargı gibi metamorfik masifleri oluşturan yeşilşist fasiyesindeki gnays, şist, mermer, kuvarsit ve bunlarla ara katkılı olarak bulunan metaofiyolitlerdir (Ketin, 1962; Pehlivanoğlu, 1985). Bu masifleri oluşturan kayaçların büyük çoğunluğunun yaşı Paleozoyik tir (Ketin ve Gümüş, 1963). Metamorfiklerle girift durumdaki ofiyolitlerin yaşı ise Kretase dir (Ketin ve Gümüş, 1963). Fosilli Üst Paleozoyik, bölgenin birçok yerinde izlenmektedir. Karbonifer kömürlü fasiyeslerle temsil edilir ve Kretase flişi üzerinde allokton bindirme dilimleri olarak irili ufaklı yüzeylemeler verir. Permiyen, kömürlü birimleri örttüğü yerlerde konglomera, kumtaşı ve kumlu şeyl gibi klastiklerle, diğer yerlerde ise grovak ve kireçtaşı ile temsil edilmektedir. Triyas, yalnız Küre nin doğusunda Devrekani ve Abana arasında, Liyas flişi altında masif kireçtaşı olarak izlenmektedir. Küre nin güneyi ile İnebolu arasında geniş yayılım gösteren Liyas, Okyanusal çökeller ile serpantinitler, gabrolar, diyabaz daykları ve mafik volkaniklerden oluşan ofiyolitik kayaçlarla temsil edilir (Güner, 1980; Pehlivanoğlu, 1985). Çökeller daha çok siyah renkli şeyl, silttaşı, kumtaşı ardalanmasından oluşan fliş özelliğindedir (Pehlivanoğlu, 1985). Bu birim üste doğru gri renkli grovaka geçer. Çökellerdeki az sayıdaki fosil bulguları çoğunlukla Lias-Alt Dogger yaşını göstermektedir (Ketin ve Gümüş, 1963). Küre deki Liyas yaşlı çökeller ofiyolitik dizinin mafik yastık lavlarını örtmekte (Bailey vd., 1967), kendileri de kırmızı renkli bir taban konglomerasıyla başlayan Malm, Alt Kretase yaşlı, resifal masif kireçtaşlarıyla örtülmektedir. Kastamonu-İnebolu arasındaki bölgede ofiyolitleri ve Liyas flişini kesen (Pehlivanoğlu, 1985) Liyas Malm yaşlı granodiyorit-adamellit bileşimli intruzifler izlenmektedir.malm-alt Kretase yaşlı kireçtaşlarının üzerine bölgenin kuzey kesimlerinde Alt Kretase yaşlı, konglomera ile başlayan ve kumtaşı-kumlu kireçtaşı-marn ardalanmasıyla devam eden (Pehlivanoğlu, 1985) bir fliş transgresif olarak gelmektedir. Üst Kretase flişi kuzeyde kumtaşı killi kireçtaşı-marn ardalanmasından oluşur. Batıda kıyı şeridi boyunca, doğuda daha güneylere doğru kalkalkalen nitelikli andezit ve dasit bileşimli Pontid ada yayı volkanizmasının arakatkılarını içerir (Pehlivanoğlu, 1985). Küre çevresinde Üst Kretase flişi daha çok marn, kireçtaşı ardalanması olarak gelişmiştir. Uyumlu olarak Paleosen yaşlı kireçtaşlarına geçiş gösterir. Eosen yer yer lav, tüf ve aglomera arakatkıları içeren marn-şeyl-kumtaşı ardalanmasından oluşan fliş fasiyesinde, Oligosen ise yalnızca fliş fasiyesindedir. Neojen yaşlı havzalar, karasal ve lagüner çökeller içerirler. 2. 2. Çalışma Alanının Jeolojisi Küre masif sülfid yatakları çevresinde, tabanda ultrabazikler, onun üzerinde bazaltik kayaçlar ve siyah şeyllerden oluşan Küre Formasyonu ile bunları keser vaziyette gabro-diyorit ve dasitler yeralır. Çalışma alanının tabanında yer alan ultrabazikler, serpantinleşmiş peridotit, dunit ve piroksenitlerden oluşmuş olup Küre nin kuzeybatısında, Elmakütüğü tepe, Ömer Yılmaz Mahallesi çevresinde ve Karacakaya tepenin doğusunda yüzeylenirler (Şekil 2). Küre yöresinde ofiyolitlerin alt sınırı görülmemektedir. İçinde çok az oranda kromit ve 53
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı Şekil 2- İnceleme alanının jeoloji haritası (Metal Mining Agency of Japan, 1995 den değiştirilerek). 54 krom spinel izlenmektedir (Bailey vd., 1967). Birimin diğer birimlerle dokanakları faylıdır. Küre ve çevresinde yaygın olarak izlenen Küre formasyonu, başlıca bazaltik kayaçlar ve siyah şeyllerden oluşmaktadır. Bazaltik kayaçlar yaygın olarak yastık lav şeklinde izlenmektedir. Birimi Kovenko (1944) ve Ketin (1962) diyabaz, Bailey vd. (1967) ise mafik volkanik kayaçlar (yastık lav, breş, tüf) şeklinde tanımlarken; Güner (1980) bazalt dizilimi, Çağatay ve Arda (1984) spilit, Pehlivanoğlu (1985) bazik volkanik dizi, Metal Mining Agency (1995) ise Küre volkanikleri olarak olarak tanımlamışlardır. Bazaltik volkanikler; bazalt, hiyaloklastik ve yastık lavlardan oluşmaktadır (Şekil 2). Çoğunlukla
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 plajiyoklas, klinopiroksen ve/veya demir-titanyum fenokristalleri içerirler. Feldispat mikrolitleri, kalsit damar ve amigdalleri yersel olarak görülürler. Alt seviyelerdeki masif bazalt lavları üste doğru yastık lavlara ve breşlere geçiş gösterir (Güner, 1980; Çağatay ve Arda 1984; Pehlivanoğlu, 1985). Yastık yapıları iyi gelişmiştir (Şekil 3). Şekil 4- Vokanitlerin Jensen (1976) diagramı (Koç vd., 1995). Şekil 3- Yastık yapılı bazaltlar. Masif bazalt akıntıları yeşil, siyahımsı yeşil renkli, çok ince taneli, ofitik veya subofitik dokuludurlar. Albitleşmiş, karbonatlaşmış plajiyoklaslar ile kloritleşmiş, karbonatlaşmış ojit içerirler (Çağatay ve Arda, 1984; Pehlivanoğlu, 1985). Cevherleşmiş kesimlerde karbonatlaşma ve silisleşme yaygındır. Yastık lavlardaki yastıkların çapı 25-200 cm arasındadır. Yastıklar arasındaki malzeme pelajik çökellerden veya kloritleşmiş mafik camsı maddeden oluşur. Yastık lavlar ofitik ve intersertal dokuludurlar. Albitleşmiş plajiyoklaslar, kloritleşmiş ojitler, çok az opak mineral ve ikincil kuvars içerirler (Pehlivanoğlu, 1985). Koç vd. (1995), Küre bazaltlarının toleyitik karakterde olduğunu sialik ve simatik kökenli karışım bir magmadan türediğini savunmaktadır (Şekil 4). Güner (1980), bu lavların jeokimyasal özelliklerini incelemiş, toleyitik karekterli ve okyanus sırtı volkanizması ürünü olduğu sonucuna varmıştır (Şekil 5, 6). Bazaltlar, Küre çevresinde, Kızılsu, Bakibaba, Aşıköy ve Mağaradoruk yatakları ve çevresinde oldukça geniş alanlar kaplamaktadır (Şekil 2). Bu bazaltların toplam kalınlıkları 2000 m den fazladır. Bazaltlar çok sayıda lav akıntılarından oluşmaktadır. Lav akıntılarının fiziksel özellikleri ve mineral içerikleri birbirlerine çok benzerdir. Ancak, içlerindeki siyah şeyl ve masif sülfid kütlelerinden, bu bazalt lav kütlesinin farklı evrelerde oluşmuş ve üst üste yığılmış lav birikimi olduğu anlaşılmaktadır. Şekil 5- Küre civarındaki bazaltoidlerin Pearce ve Cann (1973) ayırıcı diyagramı üzerindeki yeri (Güner, 1980). Şekil 6- Ridley vd. (1974) göre Küre civarındaki bazaltoidlerden P 2 O 5 in TiO 2 ye göre değişimi (Güner, 1980). Siyah şeyller önceki çalışmaların çoğunda arjilit olarak adlandırılmıştır (Bailey vd., 1967; Çağatay ve Arda, 1984). Siyah şeyl tanımı, ilk defa Güner (1980), tarafından kullanılmıştır. Siyah şeyllerin Küre ofiyolitinin bazalt dizilimini örttüğü (Pehlivanoğu, 55
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı 1985), kabul edilse de Küre yatakları çevresinde bazaltlar içinde çok sayıda siyah şeyl izlenmektedir. Bunların birkaçı cevherleşme ile yakın ilişki içinde olmakla birlikte diğerleri bazaltların arasında ve/veya Mağaradoruk yatağında olduğu gibi bazaltlar içinde mercekler şeklinde görülmektedirler (Şekil 7, 8, 9 ). Siyah şeyller Dogger yaşlı granitik sokulumlar ve dasit dayk ve silleri tarafından kesilmişlerdir. Pehlivanoğlu (1985) tarafından, masif cevherin tavan kayacını oluşturdukları vurgulansa da Mağaradoruk yatağında, masif cevherin hem tavan ve hem de taban kayacı konumunda bulunmaktadırlar (Şekil 9). Siyah şeyller Aşıköy de yaklaşık 150 m kalınlıktadır (Çağatay ve Arda, 1984). Mağaradoruk ta siyah şeyllerin gerçek kalınlıkları 200 m den fazladır. Koyu gri-siyah renkli, çok ince taneli ve ince tabakalıdır. Bazalt lavları ile olan dokanağında bazalt çakıl ve blokları içermektedir. Üst düzeyleri dereceli olarak kumtaşına geçiş gösterir (Çağatay ve Arda, 1984). Petrografik ve X- ışınları kırınım çalışmaları ile maden mikroskobisi çalışmaları bu kayacın illit, kuvars, klorit, siderit ve muskovitten oluştuğunu ve ikincil olarak kömürümsü malzeme, grafit, pirit, kalkopirit, krom spinel, ilmenit, ve hematit içerdiğini göstermektedir (Güner, 1980; Çağatay ve Arda, 1984). Şekil 7- Aşıköy, Bakibaba ve Mağaradoruk yataklarından geçen jeoloji kesiti. Gabro ve diyoritler Küre çevresinde, batıda Dikmen dağında, Küre nin kuzeyinde İnebolu yolu üzerindeki İkiçay köprüsü civarında, doğuda Dibekköy çevresinde ve Küre nin güneyinde irili ufaklı intrüzyonlar şeklinde ve bazalt diziliminin alt kesimlerinde, sınırlı kütleler olarak görülürler (Pehlivanoğlu, 1985). Gabrolar koyu yeşil ve griyeşil renklidirler. Labradorit, ojit ve olivin, diyoritler ise amfibol, biyotit ve albit içermektedirler. Aşıköy ve Toykondu açık işletme sahasının batısındaki dasitler, kemirilmiş kuvars, kısmen serisitleşmiş plajiyoklas fenokristalleri içermektedirler (Pehlivanoğlu, 1985). Dasitlerin siyah şeyller ile olan ilişkileri gözönüne alındığında, daha çok sil- dayk olabilecekleri sonucuna varılmıştır (Şekil 2). 3. Yapısal Jeoloji 56 Küre civarındaki Liyas yaşlı volkanitler ve siyah şeyller etkin bir biçimde kıvrımlanmışlardır. Kıvrım eksenleri kabaca K-G yönlüdür (Şekil 2). Aşıköy de izlenen uzun ekseni K-G yönlü olan Şekil 8- Mağaradoruk yatağındaki kuzey-güney yönlü devrik antiklinal eksenine dik geçen jeoloji kesiti.
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 anlamda maden arama ve geliştirme çalışmaları 1935 yılında MTA nın kurulmasıyla birlikte başlamış ve 1944 yılında Aşıköy yatağı bulunmuştur. Bakibaba yatağında 1963 yılında başlatılan arama çalışmaları ile kuzey ve güney olmak üzere iki ayrı cevher kütlesi ortaya çıkarılmıştır (Sarıcan, 1968). Eski dönemlerde bilinen ve işletilen yatağın, Bakibaba bakır yatağının güney cevher kütlesi olduğu, eski belgelerden, işletme izlerinden, ve Bakibaba çevresindeki curuf yığınlarından anlaşılmaktadır. Buradaki kuzey cevher kütlesi, 1968 yılından başlayarak uzun yıllar Karadeniz Bakır İşletmeleri (KBİ) tarafından işletilmiş, galerilerdeki pirit yangını nedeniyle işletme 1990 yılında terk edilmiştir (Ildız ve Dağcı, 1990). 2004 yılında Etibank tan devir alınarak Cengiz Holding bünyesine katılan, Toykondu, Kızılsu, Bakibaba ve Aşıköy yataklarının açık işletme yöntemiyle üretilen cevherin tamamı 2009 yılına kadar tüketilmiştir (Altun vd., 2009). Aşıköy yatağında 2005-2008 yılları arasında yapılan arama çalışmaları ile bulunan cevherin yeraltı işletme yöntemiyle üretimine devam edilmektedir. Şekil 9- Mağaradoruk yatağındaki kuzey-güney yönlü devrik antiklinal eksenine paralel geçen jeoloji kesiti. dom aynı zamanda oldukça yüksek açılıdır (Bailey vd., 1967; Pehlivanoğlu, 1985). Bu antiklinalin doğusunda siyah şeyllerin üzerine gelen Aşıköy- Mağaradoruk arasındaki bazaltlar daha çok yastık lav şeklindedir. Aşıköy ile Bakibaba-Mağaradoruk arasında yine K-G eksen yönlü devrik bir senklinal, Bakibaba- Mağaradoruk yataklarının doğusunda ise yine yaklaşık K-G eksen yönlü devrik bir antiklinal izlenmektedir (Şekil 2). Bu devrik antiklinalin Mağaradoruk yatağında güneye dalımlı olduğu da görülmektedir. 4. Maden Yatakları Küre bakır yatakları olarak bilinen ve başlıca pirit, kalkopiritten oluşan masif ve ağsal-saçınımlı sülfid yatakları, Küre ilçe merkezinin batısında yer alır ve kuzeyden güneye doğru; Toykondu, Aşıköy, Bakibaba, Mağaradoruk ve Kızılsu olarak sıralanırlar (Şekil 2). Küre bakır yatakları çok eski devirlerden beri maden işletmeciliğine konu olmuştur. Bölgedeki madencilik çalışmaları Yunan ve Romalılar dönemine kadar eskiye gitmekte, daha sonra Selçuklu, Ceneviz ve Osmanlı dönemlerinde de devam etmektedir. Osmanlıların Bakibaba yatağındaki madencilik çalışmaları 1845 yılında sona ermiştir. Bilimsel Bakibaba açık işletmesinin doğu basamakları üzerinde 2008 yılında başlatılan ve Mağaradoruk tepe çevresinde yoğunlaştırılan arama çalışmaları sonucu Mağaradoruk masif sülfid yatağı ortaya çıkarılmıştır. 4. 1. Cevherleşme Küre bakır yataklarındaki cevherleşmenin, Kovenko (1944), Pollak (1964), Bailey vd. (1967), hidrotermal kökenli olduğunu ve metasomatik süreçlerde oluştuğunu savunmuşlardır. Çağatay (1981), yatakları bazaltik volkanizmaya bağlı, deniz tabanı ürünü olarak yorumlamıştır. Koç vd. (1995), bu yatakların jenetik olarak Kıbrıs tipi yataklardan daha çok yay önünde oluşan Kieslager tip yataklara benzediğini belirtmektedir. Üşümezsoy (1989), bu yatakların Kimmeriyen çanaklarının açılımı ile ilişkili, bimodal rift volkanizması ve okyanusal yayılım volkanizmasının ürünü olduğunu savunmaktadır. Küre yataklarındaki cevherleşme bazalt- siyah şeyl birimleri ile yakından ilişkilidir. Araştırmalar sonucu okyanus ortası sırtı bazaltı olduğu belirtilen (Güner, 1980) Küre bazaltlarıyla birlikte bulunan siyah şeyller de bazaltlar gibi, yer yer masif sülfid kütlelerinin taban, çoğunlukla da tavan kayacı durumundadır. Buradaki cevher kütlelerinin birkaçı bazaltların içinde bulunduğu gibi, bazıları siyah şeyllerin içinde, ya da bazaltların üzerinde bulunmakta, üstten siyah şeyller tarafından örtülmektedir (Şekil 7, 8). Masif 57
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı sülfid cevherini örten siyah şeyl (Şekil 10), cevherin inceldiği kesimlerde yer yer çok güzel boylanma gösteren ve başlıca pirit ve kalkopiritten oluşan masif cevher bantları içermektedir (Şekil 11). Küre yataklarının, özelde Mağaradoruk yatağının bulunduğu ortam nedeniyle, Galley ve Koski (1999) tarafından Kıbrıs tipi Masif Sülfid Yatakları olarak tanımlanan, yan kayaçları ofiyolit olan masif sülfid yataklarına benzerliği, Mağaradoruk yatağındaki ana sülfid kütlesinden alınan örneklerin analizleri (Çizelge 1) kullanılarak hazırlanan Cu, Pb, Zn ayırtman diyagramı (Şekil 12) ile desteklenmektedir Şekil 10- Masif cevherleri örten siyah şeyl. Şekil 12- Cu, Pb, Zn ayırtman diyagramı (Galley ve Koski, 1999 dan). Diğer taraftan Zaccarini ve Garuti (2008) ana kayacı serpantinit olan masif sülfid yataklarındaki Co/Ni oranının 0.29 ile 1.97 arasında, ana kayacı bazalt olan masif sülfid yataklarındaki Co/Ni oranının ise 1.09 ile 8 arasında değiştiğini vurgulamaktadırlar. Mağaradoğuk yatağında ise Co/Ni oranı (Çizelge 1), ana kayacı bazalt olan masif sülfid yataklarındaki değerlerden çok daha yüksektir. Şekil 11- Siyah şeyl içinde pirit-kalkopiritten oluşan masif cevher bantlarında boylanma izleri. Mağaradoruk yatağının ana cevher kütlesinden elde edilen sondaj karotlarından alınan 30 adet örnek Cu, Zn, Pb, Au, Ag, Co, Ni, As, Mo, Sb, Se ve Ti içerikleri açısından analiz edilmiştir (Çizelge 1). Analizler ALS Minerals Labratuvarında gerçekleştirilmiş olup dörtlü asit çözme yöntemiyle çözülüp, Inductively Coupled Plasma-Atomic Emission Spectroscopy ICP- AES yöntemiyle analiz edilmiştir. Au elementi Atomic Absorption Spectroscopy (AAS) yöntemiyle analiz edilmiş olup, Au değeri 10 ppm den büyük bir örnek Fire Assay fussion yöntemiyle çözülüp Gravimetrik yöntem ile analiz edilmiştir. 58 Küre masif sülfid yatakları, Liyas- Liyas öncesi yaşlı olan ve denizaltı volkanizmasıyla oluşan bazaltların oluşumundan sonra, ya da volkanizmanın durakladığı dönemlerde ortaya çıkan, hidrotermal süreçler sonucu oluşmuş olmalıdırlar. Costantinou (1980), Kıbrıs tipi yatakların, okyanus ortası sırtlarda şekillendiklerini ve magmatik aktivitedeki boşluk sırasında, hidrotermal sirkülasyon sonucu oluştuklarını belirtmektedir. Brathwaite ve Pirajno (1993), Yeni Zellanda da bulunan Papuke, Pakotai ve Parakoa masif sülfid yataklarının Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları olduklarını ve okyanus ortası sırtlardaki bazaltik volkanizmaya bağlı ve Black Smoker ortamında oluştuklarını savunmaktadırlar. Papuke yatağında düzensiz cevher mercekleri kiltaşı, kumtaşları
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Çizelge 1- Mağaradoruk yatağındaki ana cevher kütlesini kesen sondaj karotlarından alınan örneklerin analiz sonuçları. Cu Zn Pb Au Ag Co Ni As Mo Sb Se Ti Co/Ni Numune % ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm % M-1 5.86 18700 282 1.58 8.17 5580 31.2 461 39.4 26.7 70 <0.005 178.85 M-2 4.51 20400 209 2.1 11.7 3770 16.4 597 37.6 31.1 37 <0.005 229.88 M-3 5.26 7650 114.5 2.82 7.9 9080 101.5 471 56.6 28 156 0.009 89.46 M-4 4.66 11200 112 1.725 8.34 6710 32.2 356 43.5 21.6 56 <0.005 208.39 M-5 8.01 9660 146.5 1.805 8.61 5960 52.5 431 57.4 26.2 102 <0.005 113.52 M-6 4.8 8980 137 1.615 7.7 4280 62.4 363 58.1 17.85 50 0.052 68.59 M-7 7.35 12900 131 1.8 9.95 6240 47.3 458 59.9 24.9 118 <0.005 131.92 M-8 4.49 7780 83.9 1.685 8.07 6490 43.6 323 47.4 16.1 66 <0.005 148.85 M-9 4.75 1760 179 2.5 12.65 4810 34.3 456 32.1 15.1 73 0.043 140.23 M-10 6.14 2070 206 3.1 14.6 2930 29.5 463 43 16 45 0.042 99.32 M-11 6.05 4680 133 1.39 5.68 5180 13.6 295 50.3 12.9 25 <0.005 380.88 M-12 6 12050 133 1.29 5.59 6600 19.6 359 49.8 14.1 33 0.007 336.73 M-13 1.575 1440 47.2 0.392 1.23 13000 48.5 199 43.6 6.92 198 <0.005 268.04 M-14 2.36 1790 57.4 0.633 2.25 7940 37.8 193.5 47.8 7.33 114 <0.005 210.05 M-15 4.44 5560 145.5 1.495 5.03 9700 38.3 412 52.8 15.5 69 <0.005 253.26 M-16 4.62 2100 80.2 0.875 1.77 8650 36.1 291 48.5 8.19 89 <0.005 239.61 M-17 7.15 9460 160 1.76 9.13 5490 52.1 278 58.5 14.6 59 <0.005 105.37 M-18 5.09 8510 104 2.09 9.83 4930 22.5 472 46.1 16.05 61 0.031 219.11 M-19 3.15 23000 119.5 2.65 12.9 3850 21.2 390 43.4 17.8 38 0.017 181.60 M-20 1.01 8370 89.3 0.652 9.37 1000 67.6 184 18 9.1 31 0.394 14.79 M-21 11.85 38800 199.5 8.35 38.4 2840 17 375 67.7 23.3 18 <0.005 167.06 M-22 8.27 18350 138 10.7 30 3950 17.2 266 62.7 18.05 20 <0.005 229.65 M-23 3.24 4710 96.6 3.37 5.46 4520 17.1 416 42.5 15.85 35 <0.005 264.33 M-24 6.47 2730 140.5 1.845 5.92 5150 21.2 332 55.1 13.55 27 <0.005 242.92 M-25 5.28 4540 140 1.145 3.93 7810 33.2 332 61.6 11.35 66 <0.005 235.24 M-26 4.07 5300 196 2.43 13.05 3730 18.5 556 42.1 30.8 22 <0.005 201.62 M-27 4.41 13550 302 2.67 18.3 3150 25.3 890 35.8 35.6 26 <0.005 124.51 M-28 3.14 21200 120.5 1.985 9.46 4470 24.5 327 36.9 20.2 29 <0.005 182.45 M-29 3.6 38100 169.5 2.25 13.55 5090 32.9 448 39.8 22.8 44 <0.005 154.71 M-30 3.53 26100 159 2.95 12.85 4950 36.6 618 41.5 26.9 40 0.008 135.25 tarafından sarılmışlardır. Pakotai yatağında cevher mercekleri çamurtaşları içinde bulunurlar. Parakoa yatağında ise küçük sülfid mercekleri volkanik kayaçların ve şeyllerin içindedirler (Brathwaite ve Pirajno, 1993). Ergani Mihrapdağı cevherleşmesi Eosen yaşlı çamurtaşları ile kloritleşmiş bazalt arasında, Ergani Ana yatak cevherleşmesi tabakalı diyabazlar içinde (Bamba, 1976; Wijkerlooth, 1944), Siirt Madenköy masif sülfit yatağı ise porfiritik sipilitler içinde yer almaktadır (Çalgın, 1978; Yıldırım ve Alyamaç, 1976; Ulutürk, 1999). Güneydoğu Anadolu Orojenik Kuşağındaki Koçali ofiyolitik karmaşığında izlenen cevherleşmeler, aşırı derecede altere olmuş okyanusal kabuk kökenli spilitileşmiş bazik volkanitleri ile çamurtaşı-radyolaritler içerisinde yer alır (Yıldırım vd., 2012; Yıldırım, 2013; Yıldırım vd., 2014). Mağaradoruk yatağındaki masif sülfid merceklerinin bazaltlar, siyah şeyller içinde bulunmaları ve üstten siyah şeyller tarafından örtülüyor olmaları yukarıda verilen yatakların oluşum ortamları ile büyük benzerlik göstermektedir (Şekil 13). Mağaradoruk yatağında, masif sülfid merceklerinin birden çok seviyede izleniyor olması (Şekil 7, 8, 9), Harper, (1999) ın Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları magma odasının üzerinden başlayarak, sedimanter örtü kayaçlarına kadar birçok seviyede oluşabilirler görüşünü destekler niteliktedir. 59
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı Pirit-Kalkopirit Pirit- Kalkopirit yatakların ortalama büyüklüğü 5 milyon ton kadardır (Galley ve Koski, 1999). Mağaradoruk masif sülfid yatağı, 29 milyon tonluk rezervi ile bu yatakların büyük rezervlileri arasında yer almaktadır. 4.2. Cevherleşme ve Yapısal İlişkiler 60 Şekil 13- Siyah şeyller içinde izlenen küçük masif sülfid mercekleri. Washington a 300 km uzaklıkta Pasifik Okyanus unda Juan de Fuca sırtında çok özel bir hidrotermal saha bulunmaktadır. Burada 1 km genişlikte 100-200 m derinlikte bir graben vardır. Bu grabende çok sayıda hidrotermal çıkış merkezi (black smoker) nin oluşturduğu, uzunlukları 400-500 metreyi bulan ve geniş alanlar kapsayan dört adet sülfid oluşumu bulunmaktadır. Küre deki masif sülfid yataklarının sınırlı bir alanda ve birbirine yakın oluşmuş olmaları (Şekil 2), güncel olarak okyanus ortası sırtlarda oluşan masif sülfid yatakları ve Torodos masifindeki masif sülfid yatakları (Stos-Gale vd., 1997) ile Ergani bakır yataklarının (Wijkerlooth, 1944) konumlarına büyük bir benzerlik göstermektedir. Bazaltların içinde kuvars, karbonat damarları ile birlikte, sülfid saçınım, damar ve damarcıkları içeren ağsal-saçınımlı cevher, Ergani bakır yataklarında olduğu gibi (Wijkerlooth, 1944), çoğunlukla masif cevher kütlelerinin altında daha iyi gelişmiştir. Ağsal saçınımlı cevherleşmenin kalınlığı en fazla 50 metredir. Mağaradoruk yatağında kenar ve tabana doğru silisleşmiş, serisitleşmiş, manyetit, hematit ile saçınımlı pirit ve kalkopirit içeren bazalt, giderek kloritleşmiş bazalta geçiş gösterir. TAG (Trans- Atlantic Geotraverse) yatağında da izlenen ağsal- saçınımlı cevher, kuvars- pirit- kalkopiritten oluşmakta, deniz tabanı altında 95 m derinliğe kadar devam etmekte, silisleşmiş yan kayaç breşi ağsal saçınımlı cevher zonunun tabanında, dereceli olarak kloritleşmiş bazalta geçmektedir (Hannington vd., 1998). Mağaradoruk yatağında, masif cevher kütlesinin doğu kenarında, manyetit ve hematit, pirit ve kalkopirit gibi diğer sülfidlere eşlik etmektedir (Şekil 8, 14). Siirt Madenköy (Çalgın, 1978) ve Ergani bakır yataklarında (Çağatay, 1978; Bamba, 1976) da benzer özellikler görülmektedir. Kıbrıs tipi masif sülfid yataklarının bazılarında yatakların rezervleri 30 milyon tona ulaşsa bile Mağaradoruk ile Bakibaba da, Aşıköy yatağında tabanda izlenen bazaltlarla olasılıkla aynı fazda oluşmuş bazaltlar, batıya doğru itilmiş, uzun ekseni yaklaşık kuzey- güney yönlü olan bir devrik antiklinal oluştururlar (Şekil 2). Bu bazaltların hem içinde ve hem de siyah şeyllerle olan dokanaklarında, masif cevher kütleleri bulunmaktadır. Devrilme nedeniyle Mağaradoruk yatağının 780 m yükseltisi üzerindeki masif cevher kütleleri, ters dönmüş durumda bulunmaktadırlar. Mağaradoruk yatağındaki büyük cevher kütlesi bu devrik antiklinalin batı kanadının devrilmemiş alt kesiminde bulunmaktadır (Şekil 10). Cevher kütleleri, gerek Aşıköy, Bakibaba ve gerekse Mağaradoruk yatağının önemli bir bölümünde fazlaca eğimli (60-85 ) mercekler şeklindedir. Ancak bu yapılar, cevher ve cevher kütlelerini içinde saklayan kayaçların oluşumlarından sonra kazandıkları yapılardır. Burada daha önemli husus bu cevher kütlelerinin nasıl bir ortamda oluşmuş olmalarıdır. Özellikle Aşıköy ve Mağaradoruk yataklarında masif cevher kütlelerinin tabanında yer alan bazaltlar ile masif cevher kütleleri incelendiğinde, bu bazaltların düzgün bir topoğrafyaya sahip olmadıkları, çukurlar ve tepecikler içeren bir topoğrafyaya sahip oldukları, masif cevher kütlelerinin çukurlarda daha kalın, tepeciklerin üzerinde ise, ya ince geliştiği, ya da hiç gelişmediğinden anlaşılmaktadır (Şekil 7, 8, 9). Cevherleşme ile yakın ilişkisi olduğu anlaşılan bu topoğrafik farklılığın volkanik aktivite sonucu mu, yoksa volkanizma sonrası, cevherleşme öncesi bir hareketle mi oluştuğu, oluşumlarından sonra geçirdikleri deformasyonlar nedeniyle anlaşılamamaktadır. Bununla beraber güncel olarak oluşmakta olan TAG masif sülfid yatağındaki hidrotermal çıkış merkezleri daha yakından incelendiğinde, eksene paralel çatlaklar, doğu-kuzeydoğu yönlü faylar ve birkaç graben benzeri çöküntülerin varlığı (Kleinrock ve Humphris, 1996), Juan de Fuca sırtında 1 km genişlik ve 100-200 metre derinlikte bir grabende 2-3 km ara ile 4 adet hidrotermal çıkış merkezlerinin olduğunun bilinmesi ve halen bu çıkış merkezlerinden sülfid çökeliminin gerçekleşmekte olduğu bu sorunun cevabına ışık tutmaktadır.
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Şekil 14- a) Öz biçimli piritlerin (pr) tane aralarını dolduran kalkopirit (kp) ve gang mineralleri (siyah). b) Piritlerin (pr) kataklastik çatlaklarını dolduran kalkopirit (kp). c) Öz, yarı öz biçimli piritlerin (py) etrafını sarmış, birlikte büyüme gösteren kalkopirit (kp) ve sfalerit (sf). d) Pirit (pr), kalkopirit (kp) ve sfaleritten (sf) oluşan konsantrik kabuklu kürecik. e) Piritin (pr) etrafını sarmış, kalkopirit (kp) içinde öz biçimli lineyit (lin). f) Piritin (pr) kataklastik çatlaklarını doldurmuş olan lineyit (lin) tane yığışımları gang mineralleri (siyah). g) Pirit (pr) içinde piritin (pr) zonlu yapısını ortaya çıkaran bravoyit (br) tane yığışımları (bant ve kurtçuk şekilli). h) Pirit (pr), kalkopirit(kp) ve sfalerit (sf) arasında izlenen nabit altın. 61
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı 4. 3. Cevher ve Gang Mineralleri Küre Mağaradoruk masif sülfid yatağında başlıca pirit, kalkopirit (Şekil 14, 16) daha az oranda markasit, sfalerit (Şekil 14c, 14d, 14h), kovellin, neodijenit, malakit, azurit, fahlerz çok az oranda bravoit (Şekil 14g), lineyit-karolit (Şekil 14e, 14f), limonit, hematit, manyetit ve eser olarak kalkosin (Şekil 17), kuprit, tenorit, pirotin, valleriyit, bornit, galenit, nabit bakır, nabit altın (Şekil 14h), kromit, rutil ve anatas izlenmektedir. Başlıca gang mineralleri ise kuvars, siderit-ankerit, kalsit, dolomit ve klorittir. Mağaradoruk yatağında bravoit, lineyit, manyetit (Şekil 15), hematit ve nabit bakır (Şekil 18), Aşıköy ve Bakibaba yataklarından (Çağatay vd., 1980, 1982) daha fazla izlenmektedir. Benzer mineral toplulukları Ergani bakır yataklarında (Wijkerlooth, 1944; Göymen- Aslaner, 1963; Çağatay, 1978) ve Siirt Madenköyde de (Çağatay, 1978; Çalgın, 1978; Ulutürk, 1999) izlenmektedir. Şekil 17- Mağaradoruk yatağında masif pirit - kalkopirit içinde kalkopirit ve kalkosin damarları. Kıbrıs tipi yataklarda da başlıca cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit, pirotin ve Şekil 18- Bazalt içinde nabit bakır. manyetitdir (Constantinou ve Govett, 1972). Bunlara az miktarda lineyit ve valereyit eşlik etmektedir. Şekil 15- Mağaradoruk yatağının doğusunda izlenen piritkalkopirit ve manyetitten oluşan masif cevher. Şekil 16- Mağaradoruk yatağında masif pirit-kalkopirit içinde kalkopirit damarları. 62 TAG masif sülfid yatağında başlıca cevher mineralleri pirit, kalkopirit, sfalerit ve bornittir. En fazla izlenen gang minerali ise anhidrittir (Tompson vd., 1988; Rona vd., 1993; Brown ve Mc Clay, 1998). 4. 4. Alterasyon Mağaradoruk yatağındaki başlıca kayaçlar bazaltlar, yastık lavlar, hiyaloklastikler ve siyah şeyllerdir. Bu kayaçlardan hidrotermal ayrışma izleri taşıyanlar bazaltik kayaçlardır. Bazaltik kayaçlar, mineralojik özellikleri benzer olsa da farklı zamanlarda oluşmuş çok sayıda lav akıntılarından oluşmaktadırlar. Cevher kütlelerinden uzakta kısmen daha taze, ama çoğunlukla kloritleşmiş ve karbonatlaşmışlardır. Cevher kütlelerinin çok yakınına kadar önemli değişiklik göstermezler. Cevher kütlelerinin üst kesimlerinde epidotlaşma olağandır. Masif cevher kütleleri içeren bazaltlarda, masif cevherin hemen üzerinde, kayacın ilksel dokuları tamamen yok olmuştur.
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Masif cevher kütlelerinden uzaklaşınca killeşme, serisitleşme yerini kloritleşmeye bırakmaktadır. Masif cevher kütlelerinin altında sülfid damar, damarcık ve saçınımlarından oluşan ağsal saçınımlı cevher, derine doğru Ergani anayatakta olduğu gibi (Wijkerlooth, 1944) daima zayıflayan cevherli kloritleşmiş bazalta geçmektedir. Bu zon derine doğru daralan, ama asla bütün masif cevher kütlesinin altında gelişmeyen bir zondur. Burada pirit, kalkopirit saçınım ve damarcıklarına manyetit ve hematit saçınım, damar ve damarcıkları eşlik etmektedir. 5. Sonuçlar 1) Küre- Mağaradoruk bakır yatağı Liyas- Liyas öncesi yaşlı okyanus ortası sırtı bazaltlarının oluştuğu ortamda volkanizmanın durakladığı dönemlerdeki hidrotermal süreçlere bağlı olarak gelişmiş bir masif sülfid yatağı olmalıdır. 2) Bu yatakta bir kaç küçük, bir büyük masif cevher kütlesinden oluşmakta, masif cevher kütlesinin altında, iyi gelişmemiş, ağsal saçınımlı cevher içermektedir. 3) Mağaradoruk masif sülfid yatağında tabanda manyetit-hematit-pirit-bravoitin, orta kesimlerde kalkopiritin ve en üstte ise sfaleritin fazlalığı bir mineral zonlanmasını işaret etmektedir. 4) Torodos masifinde birbirine yakın çok sayıda masif sülfid yatağının varlığı Ergani de Şahgeltepe, Mihrapdağ, Arpameydanı ve Anayatak gibi masif sülfid yataklarının dar bir alanda izlenmesi, Atlantik ve Pasifik Okyanus ortası sırtlarında kısa aralıklarla sıralanmış çok sayıda hidrotermal çıkış merkezlerinin, güncel sülfid yataklarını oluşturuyor olmaları, Küre deki masif sülfid yataklarının (Mağaradoruk, Toykondu, Aşıköy, Bakibaba ve Kızılsu), da benzer ortamlarda oluşmuş olabileceklerini göstermektedir. 5) Mağaradoruk masif sülfid yatağındaki masif sülfid mercekleri, bazaltik kayaçların ve siyah şeyllerin içlerinde, çoğunlukla da bazaltik kayaçların üzerinde bulunmakta, siyah şeyller tarafından örtülmektedir. Mineral içerikleri açısından Siirt Madenköy ve Ergani bakır yatakları ile Kıbrıs tipi ve okyanus ortası sırtlarda oluşmakta olan çağdaş Kıbrıs tipi masif sülfid yataklarına, örtü kayaçları nedeniyle de Ergani Mihrapdağı ve Yeni Zelanda daki Kıbrıs tipi masif sülfid yatakları olan Papuke, Pakotai ve Parakoa yataklarına benzemektedir. Geliş Tarihi: 14.01.2014 Kabul Tarihi: 05.01.2015 Yayınlanma Tarihi: Haziran 2015 Değinilen Belgeler Altun, Y., Yılmaz, H., Hatko, C., Yılmaz, B. 2009. Kastamonu- Küre Bakır yatakları ve bu yataklar da 2005-2008 yılları arasında yapılan arama çalışmaları ile elde edilen sonuçlar. Eti Bakır A.Ş. Genel Müdürlüğü, Kastamonu (yayımlanmamış). Bailey, H., Barnes, J. W., Kupfer, D. H. 1967. Türkiye Kastamonu ile Küre Bölgesi cevher yatakları ve jeolojisi. Etibank Genel Müdürlüğü raporu (yayımlanmamış), Ankara. Bamba, T. 1976. Ophiolite and related copper deposits of the Ergani mining district, Southeastern Turkey. Bulletin of the Mineral Research and Exploration 86, 36-50 Brathwaite, R.L., and Pirajno, F. 1993. Metallogenic map of New Zealand. İnstitue of Geological and Nuclear Sciences Monograph 3. Brown, D., McClay, K. R. 1998. Sulfide Textures in the Active TAG massive sulfide deposit 26 N, Mid Atlantic Ridge. Herzig, P.M., Humphris, S.E., Miller, D.J., and Zierenberg, R.A. (Eds.). Proceeding of the Ocean Drilling Program, Scientific Results, 158. Constantinou, G. 1980. Metallogenesis associated with the Troodos ophiolite. A. Panayiotu (Ed.). Ophiolites Proceeding İnternational Ophiolite Symposiu, 1980 Nicosia-Cyprus 663-674. Constantinou, G., Govett, G.J.S. 1972. Genesis of sulphide deposits, ochre and umber of Cyprus. Institute Mining Metallurgy 8(b), 33-46. Çağatay, A. 1978. Güneydoğu Anadolu bakır yatak ve zuhurlarının jeolojik-mineralojik etüdü sonunda elde edilen jenetik bulgular. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 89, 46-69. Çağatay, N. 1981. Yeni gelişmelerin ışığında Türkiye nin volkanik kökenli masif sülfid yatakları. 1.Türkiye Jeoloji Mühendisliği Bilim ve Teknoloji Kongresi. Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını 6, 35-36. Çağatay, A., Pehlivanoğlu, H., Altun, Y., 1980. Küre piritli bakır yataklarının kobalt-altın mineralleri ve yatakların bu metaller açısından ekonomik değeri. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 93/94 (1979-1980), 110-117. Çağatay, A, Arman, B., Altun, Y., Pehlivanoğlu, H. 1982. Küre (Kastamonu) Yataklarında izlenen ve lineyit grubundan olan kobalt mineralinin elektron mikroprob analizi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Yer Bilimleri Dergisi 2 (1-2), 131-134. Çağatay, A., Arda, O. 1984. Küre Bölgesindeki kayaçların mineralojik incelenmesi. Kastamonu (yayımlanmamış). Çalgın, R. 1978. Siirt-Madenköy bakır yatağının jeolojisi ve mineralizasyonu. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor: 5651 (yayımlanmamış), Ankara. Galley, A.G., Koski, R.A. 1999. Setting and Caracteristics of ophiolite hosted volcanogenic massive sulphide deposits. United States, Society of Economic Geologists 8, 221-246. 63
Küre - Mağaradoruk Masif Sülfit Yatağı 64 Göymen- Aslaner, G. 1963. Doğu Anadolu da bulunan Ergani maden bakır yatağının ve bilhassa yantaşlarının maden mikroskopik incelenmesi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 72, 177-187. Güner, M. 1980. Küre civarının masif sülfid yatakları ve jeolojisi pontidler (Kuzey Türkiye). Maden Tetkik ve Arama Dergisi 93/94, 65-109. Hannigton, M.D., Galley, A.G., Herzig, P.M., Petersen, S. 1998. A comparison of the TAG Mound and stockwork complex with Cyprus- type massive sulfide deposits: Proceedings Ocean Drilling Program, Scientific Results 158, 389-415. Harper, G.D. 1999. Structural Styles of hydrotermal discharge in ophiolite/seafloor systems. pp.53-73(chap.3) in Barrie, C.T., and Hannington, M.D. (eds.). Volcanic Associated massive sulfide deposits. Reviews in Economic Geology Society of Economic Geologists 8, Chap- 3, 53-73. Ildız, T., Dağcı, Z. 1990. Bakibaba rezerv hesapları raporu. Karadeniz Bakır İşletmesi Genel Müdürlüğü Ankara. Jensen, L.S. 1976, A new cation plot for classifying subalkalic Volcanic rocks: Ontorio Dep. Mines., Mise Paper, 66, 1-22. Ketin, İ. 1962. 1/500 000 ölçekli jeolojik haritası Sinop paftası ve izahnamesi. Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Yayınları, Ankara. Ketin, İ., Gümüş, A. 1963. Sinop-Ayancık arasında 3. bölgeye dahil sahaların jeolojisi. TPAO Rapor No: 288. Kleinrock, M. C., Humphris, S. E. 1996. Structural control on seafloor hydrothermal activity at the TAG active mound. Nature 382, 149-153. Koç, Ş., Unsal, A., Kadıoğlu, Y.K. 1995. Küre (Kastamonu) cevherleşmelerini içeren volkanitlerin jeolojisi, jeokimyası ve jeotektonik konumu. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 117, 41-54. Kovenko, V. 1944. Küre deki eski bakır yatağı ile yeni keşfedilen Aşıköy yatağının ve Karadeniz orta ve doğu kesimleri sahil bölgesinin metallojenisi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 2/3, 180-211. Kuşçu, İ., Erler, A. 2002. Pyrite deformation textures in the deposits of the Küre Mining District (Kastamonu- Turkey). Turkish Journal of Earth Sciences 11, 205-215. Metal Mining Agency of Japan 1995. The Republic of Turkey Report on The Mineral Exploration of Küre Area. Nikitin, V. 1926. Küre bakır madeni. Maden Tetkik ve Arama Müdürlüğü Rapor No: 850, Ankara (yayımlanmamış). Pearce J.A., Cann, J.R. 1973, Tectonic setting of basic volcanic rocks determined using trace element analysis: Earth Planet. Sci. Lett., 19, 290-300. Pehlivanoğlu, H. 1985. Kastamonu- Küre piritli bakır yatakları (Bakibaba, Aşıköy) ve çevresinin jeoloji raporu. Maden Tetkik ve Arama Müdürlüğü Rapor No: 1744, Ankara (yayımlanmamış). Pieniazek, J. 1945. Küre araştırmaları kati raporu. Etibank Küre Bakırlı Pirit İşletmesi Müessesesi, (yayımlanmamış). Pollak, A. 1964. Küre pirit- bakır yatağı hakkında rapor. Maden Tetkik ve Arama Müdürlüğü Rapor No: 3693, Ankara (yayımlanmamış). Ridley, W.L., Rhodes, J.M., Reid, A.M., Jakes, P. Shih. C., Bass, M. 1974, Basalts from Leg 6 of the Deep-Sea Drilling Project: Journal of Petrology, 15. Rona, P.A., Hannington, M.D., Raman, C.V., Thompson, G., Tivey, M.K., Humphris, S.E., Lalou, C., Petersen, S. 1993. Active and relict sea floor hydrothermal mineralization at the TAG hydrothermal field, MidAtlantic Ridge. Economic Geology 88 1987-2013. Sarıcan, K. 1968. Bakibaba cevher yatağı arama ve değerlendirme çalışmaları raporu. Küre Etibank, Karadeniz Bakır İşletmeleri Raporu (yayımlanmamış). Stos- Gale, Z.A., Maliotis, G., Gale, N.H., Annetts, N. 1997. Lead isotope characteristics of the Cyprus copper ore deposits applied to provenance studies of Copper axhide in gots Archaeometry 39, 107-109. Şengör, A. M. C., Yılmaz, Y. 1983. Türkiye de Tetis in Evrimi: Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım. Türkiye Jeoloji Kurumu Yerbilimleri Özel Dizisi No. 1, Ankara Şengün, M. 2006. Anadolu nun Kenet Kuşakları ve Jeolojik Evrimine İrdelemeli ve Eleştirel Bir Bakış. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 133, 1-26. Thompson, G., Humphris, S.E., Schroeder, B., Sulanowska, M., and Rona, P.A. 1988. Active vents and massive sulfides at 26 N (Snakepit) on the Mid-Atlantic Ridge. Canada Mineral 26, 697-711. Ulutürk, Y. 1999. Siirt Madenköy bakır yatağı. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 7562. Ankara (yayımlanmamış). Üşümezsoy, Ş. 1989. Istranca Metamorfik Kuşağı Rift Volkanitlerinin Petrolojisi, Karadeniz Kimmeriyen Çanağının Açılımı ve Masif Sülfidlerin Kökeni. 42. Türkiye Jeoloji Kurultayı Bildiri Kitabı, 20. Wijkerslooth, P. 1944. Elazığ ili (Ergani-Maden) bakır yatakları hakkındaki bilgiye yeni bir ilave. Maden Tetkik ve Arama Dergisi 33, 76-104. Yıldırım, N. 2013. Havza-Kuşak Madenciliği Kapsaminda Keşfedilen GD Anadolu Kıbrıs Tipi VMS Metalojenik Kuşağı : Koçali Karmaşığı, Adiyaman Bölgesi, Türkiye. MTA Doğal Kaynaklar ve Ekonomi Bülteni, 14, 47-55 Yıldırım, N., Ilhan, S., Yıldırım, E., Dönmez, C. 2012.The Geology, Geochemistry and Genetical Features of the Ormanbaşı Hill (Sincik, Adiyaman) Copper Mineralization. Bulletin Mineral Research and Exploration, 75-104.
MTA Dergisi (2015) 150: 51-65 Yıldırım, N., Dönmez, C., Kang, J., Lee, I., Yıldırım, E., Özkümüş, S., Çiftçi, Y., Günay, K., İlhan, S. 2014. Manyetit çe zengin Kıbrıs tipi VMS yataklarına GD Türkiye den bir örnek: Ortaklar (Gaziantep) VMS yatağı. 67.Türkiye Jeoloji Kurultayı 14-18 Nisan/ April 2014 Yıldırım, R., Alyamaç, F. 1976. Siirt ili Madenköy- Hürmüz yöresi jeoloji etüdü. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Rapor No: 5851, Ankara (yayımlanmamış). Yılmaz, O. 1980. Daday- Devrekani masifi kuzeydoğu kesimi litostratigrafi birimleri ve tektoniği. Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Dergisi 5-6, 101-131. Zaccarani, F., Garuti, G. 2008. Mineralogy and chemical composition of VMS deposits of northern Apennine ophiolites, İtaly evidence for the influence of country rock type on ore composition. Mineralogy and Petrology 94, 61-83. 65